Toplumsal Örgütlenmeler

1950’li yılların başından itibaren Türkiye’nin genelinde olduğu gibi Adana’da da dernek ve sendikacılık faaliyetlerinde bir hareketlilik söz konusu olmuştur. Elbette bu hareketliliğin 1950’li yılların başında yaşanmaya başlaması bir tesadüf değildir. Bu dönemde hızlı bir sanayileşme sürecine girilmesiyle dernek kurma ve örgütlenme yolundaki yasakların kaldırılması işçi ve işveren kesiminde sendikalaşmayı ve toplumun çeşitli kesimlerinde de dernekleşmeyi beraberinde getirmiştir. Sendika, meslek odası, demokratik kitle örgütleri, kulüp ve dernekler aracılığıyla gerçekleşen bu tür toplumsal örgütlenmeler, gündelik hayatın politik yönünü ortaya koymaktadır.

2.6.1. Dernek, Cemiyet ve Kulüpler

Toplumsal gelişimin önemli bir göstergesi olan dernekleşme faaliyetleri Adana’da 1950’li yıllarda önemli bir artış göstermiştir. 1946’da Adana’da toplam 16 dernek varken dört sene içerisinde bu sayı 48’e, 1960’a gelindiğinde ise 593’e yükselmiştir.581

Adana’da 1950’li yıllarda kurulan derneklerin başında, 1951’de Sadi Eliyeşil, Mehmet Kemal, İzzettin Özgiray, Yakup Koçoğlu, Mahmut ve Mustafa Karabucak, İsmail Burduroğlu ve Kemal Odabaşı tarafından kurulan Çukurova At Sevenler Derneği

580

Bennett, Kültür ve Gündelik Hayat, s.38. 581

gelmekteydi. Derneğin kuruluş amacı hem at koşturan hem de yarış atı yetiştirenlerin ortak menfaatini korumak ve at sporlarının gelişmesini sağlamaktı.582

Kültürel alanda önemli bir dernekleşme faaliyeti örneği olarak 1952’de Yaşar Selçukoğlu başkanlığında Türkiye Okutma Derneği’nin Adana şubesi çalışmalarına başlamış583

yine aynı yıl edebi faaliyetler gerçekleştirmek ve edebiyatı geliştirmek amacıyla Orhan Babaoğlu başkanlığında Türk Edebiyatçılar Derneği açılmıştır.584

1955’te Türkiye ile Amerika arasındaki ilişkileri pekiştirmek, karşılıklı kültür alışverişlerinde bulunmak amacıyla Türk-Amerikan Derneği açılmıştır. Dernek, şehirde bir dil kursu açmış, çeşitli sergiler, konserler ve çevre bölgelere geziler düzenlemiştir.585

Yine bu dönemde müteşebbis heyet Hasan Sevilir, İsmail Yetişkin gibi isimlerin öncülüğünde başkanlığını Ömer Öcal’ın yaptığı Kasaplar Derneği kurulmuştur. Dernek kurulduktan hemen sonra gerçekleştirilen toplantıda şehirde bir canlı hayvan borsası kurulması yolunda teşebbüse geçilmesine karar verilmiştir.586

Merkezi Adana olan ve o dönemde başka şubesi bulunmayan Türk Musiki Cemiyeti ise bu dönemde Adana’da kurulan cemiyetlerin başında gelmektedir. Cemiyet yeterli ilgi göremeyince 1955’te neredeyse kapanma boyutuna gelmiş, Kalekapısı’ndaki binasını tahliyeye mecbur bırakılınca az sayıdaki demirbaş eşyasıyla bir üyenin evine taşınmak zorunda kalmıştır.587

1951’de dönemin valisi Ahmet Kınık’ın teşebbüsüyle, Kışla Çeşme Yaptırma Hayır Cemiyeti kurulmuştur. Dernek, adından da anlaşılacağı üzere Adana’da bulunan askeri kışlalara su götürmeyi amaçlamıştır.588

1954’de merkezi İstanbul’da bulunan ve Kıbrıs davası konusunda Türkler’in haklarını savunup bu hakları dünya kamuoyuna bildirmek üzere Kıbrıs Türk’tür Cemiyeti açılmıştır.589

Şehirdeki iş adamları ve aydınları bir araya getirmek üzere bu dönemde kurulan kulüpler ise Adana’daki toplumsal dayanışma zincirinin bir başka halkasını

582 Vatandaş, 10 Nisan 1951. 583 Vatandaş, 1 Ağustos 1952. 584 Vatandaş, 23 Kasım 1952. 585

Yeni Adana, 14 Mart 1955; Türk Sözü, 7 Nisan 1955. 586

Millet, 26 Eylül 1952.

587 Hasan Rasim, “Adana Türk Musiki Derneği Dirilecek”, Demokrat, 23 Ocak 1955. 588

Vatandaş, 13 Ekim 1951. 589

oluşturmaktaydı. Örneğin, 20 Mart 1950’de faaliyete geçen Çukurova Kulübü590

şehirdeki gençleri ve aydınları bir araya getirip kaynaştırmak amacıyla kurulmuştur.591

Bu dönemde açılan bir diğer kulüp, 1954’de aydınlarla iş adamlarını bir araya getirip sosyal ve ekonomik yaşamı canlandırmak amacıyla faaliyete başlayan Adana Yeni Kulüp’tür. Kurucuları arasında Necati Sepici, Galip Avşaroğlu gibi Adana’nın tanınmış isimleri yer almıştır.592 Aynı yıl yine benzer bir amaçla Adil ve Fehmi Batmanoğlu, Kemal Göksel, Ferit Erşen, Kemal Görgün gibi isimlerin öncülüğünde Adana Kurtuluş Kulübü açılmıştır. Siyasi bir amacı olmayan kulübe 18 yaşını dolduran herkes üye olabilmekteydi ve TBMM üyeleri, Seyhan Valisi, Adana Belediye Başkanı ve Adana’da görev yapan askeri komutanlar kulübün fahri azası olarak yer almaktaydı.593 Şehirdeki aydınları ve iş adamlarını bir araya getirip sosyal bir ortam sağlayarak bu ilişki ağlarından üyelerin ve şehrin menfaatini gözeten kulüplerden Anadolu594

ve Marmara Kulübü de 1955’te açılmıştır.595

Söz konusu dernek, cemiyet ve kulüpler şehrin önemli devlet adamlarını, bürokratları ve önde gelen simalarını halkla bir araya getirerek Adana’nın ticarî, kültürel, sportif ve entelektüel hayatına hareketlilik kazandırmıştır.

2.6.2. Sendikalar

Örgütlenme yasakları ve bağımsız sınıf örgütlülüğü geleneğinin zayıf olması nedeniyle Türkiye’de sendikal faaliyetler 1946’ya kadar son derece sınırlı bir şekilde yürütülebilmiştir. Bu sınırlılık Türkiye’de sanayileşme sürecinin başlamasıyla ortadan kalkmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan yeni dünya düzeninin etkisiyle 1946’da 4919 sayılı yasa ile sendikal yasak kaldırılmış ve 1947’de 5018 sayılı yasa ile sendikalar yasası kapsamına girenlere sendika hakkı tanınmıştır.596

Adana’da işçilerin sendikal anlamda ilk örgütlenmesi 1946’da “Adana İnşaat İşçileri Sendikası”nın kurulmasıyla olmuştur. Bu sendikanın kurulmasının ardından şehirdeki sendikal faaliyetler artmaya başlamıştır. 1949’da “Adana Çukurova Çırçır Fabrikası

590 Hür Fikir, 24 Mart 1955. 591 Seyhan, 27 Mart 1950. 592 Demokrat, 28 Ağustos 1954. 593 Bugün, 7 Aralık 1954. 594 Demokrat, 30 Ocak 1955. 595 Bugün, 11 Eylül 1955. 596

Necmettin Özerkmen, “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Anayasa ve Yasalarda Sendikal Hakların Düzenlenmesi ve Getirilen Kısıtlamalar”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, XLIII/1 (2003) s. 244.

İşçileri Sendikası” kurulmuştur. 1950’de kurulan sendikalar ise; 1950’de “Adana Tütün ve İspirtolu İçki Sanayii Sendikası”, “Adana Lokanta, Otel ve Eğlence Yerleri Sendikası”dır. 1950’li yıllar boyunca kurulan sendikalar; “Adana Çukurova Matbuat Teknisyenleri Sendikası (1951), Çukurova Nebati Yağlar Sanayi İşçileri Sendikası (1951),⁵⁹⁷Merkezi Adana’da olan Çukurova Tarım İşçileri Sendikası (1951), Türkiye Tarım İşçileri Sendikası (Adana Şubesi 1951’de açılmıştır)598

Adana Çukurova Un ve Unlu Maddeler İşçileri Sendikası, Çukurova Makine Sanayii İşçileri Sendikası (1952), Adana Türk Nebati Yağ Sanayii İşçileri Sendikası İşçileri (1952), Seyhan Demiryolu İşçileri Sendikası (1952), Çukurova Tekstil Sanayi İşçileri Sendikası (1954), Ceyhan Motor ve Motorlu İşçiler Sendikası (1954) idi.

Sendikalaşmanın ortaya çıkardığı bilinç, işçilerin haklarını arama yoluna gitmelerinde önemli bir sürece işaret etmektedir. Bu dönemde Adana Çukurova Unlu Maddeler İşçileri Sendikası ile Çektaş Şirketi arasında yapılan sözleşmenin bozulması nedeniyle 4 Ocak 1956’da işçiler grev yapmaya başlamıştır.599 1958’de ise Adana Mensucat Çırçır İşçileri Sendikası yaşı küçük işçilere düşük asgari ücret tespit edilmesi üzerine Devlet Şurasında dava açmıştır.600

Bu sendikalaşma faaliyetleri bölgedeki sendikaların federasyon olarak birleşmesi sürecini doğurmuştur. 1950’lerde başlayan federasyon olarak birleşme sürecinin Adana’daki ilk örneği 27 Ağustos 1950’de kurulan Güney Bölgesi İşçi Sendikaları Federasyonuydu ve Güney-İş adını taşımaktaydı. Merkezi Adana olan ve Güney Anadolu bölgesini kapsayan federasyona üye sendikalar: Mersin’de Akdeniz Devlet Demiryolları ve Limanları İşçileri Sendikası, Ceyhan’da Çırçır İşçileri Sendikası, Çukurova Çırçır İşçileri Sendikası, D.D.Y.6. İşletme İşçileri Sendikası, İnşaat İşçileri Sendikası, Sümerbank ve Millî Mensucat İşçileri Sendikası, Tütün ve İspirto Sanayi İşçileri Sendikalarıydı.601

Dönemin tarım sektöründe yaşanan gelişmeleri göz önünde bulundurulduğunda tarım işçileri sendikalarının ayrıca ele alınması gerekmektedir. 1950’li yıllar tarım işçilerinin

597

“Adana”, Yurt Ansiklopedisi, s.132. 598

Yüksel Akkaya, Metin Altıok, “Çukurova’da İşçi Hareketi ve Sendikacılık”, Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi, Numune Matbaacılık, İstanbul 1996, s.257.

599

Akkaya, “Çukurova’da Sendikacılık ve İşçi Eylemleri 1920-1960”, s.107; Pektaş, Demokrat Parti Döneminde İşçi Hareketleri, s. 331; Yeni Adana, 5 Ocak 1956.

600

Pektaş, Demokrat Parti Döneminde İşçi Hareketleri, s.419. 601

ilk kez haklarını örgütlü olarak aradığı yıllardır. Bu sendikaların bilinen sendikalardan farkı işçilerden çok elcilerin örgütlendiği, ücret pazarlığı yapılan, iş ve işçi bulma kurumu gibi çalışan sendikalar olmalarıdır.

Adana’da mevsimlik tarım işçilerinin sendikayla ilk tanışması 17 Nisan 1951’de yapılan bir açık hava toplantısıyla olmuş, bu toplantıda işçilere sendika hakkında bilgi verilerek, işçilerin şikâyetlerine yer verilmiştir. Çukurova Tarım İşçileri Sendikası adını taşıyan bu örgütlenme, kurulduktan hemen sonra ücret, çalışma koşulları gibi konularda hak mücadelesi başlatmıştır. 1951 Ağustos’unda sendikanın işçilere dağıttığı bir bildiri işverenlerin sert tepkisiyle karşılanmıştır. Pamuk toplama ücretinin kilo başına 8 kuruştan 10 kuruşa çıkarılmasının talep edildiği bildiri, işçileri direnişe davet etmiştir. Tarım işçileri sendikaları daha çok kamu kesiminde çalışan sürekli tarım işçilerine yöneldikleri için mevsimlik tarım işçileri bu örgütlenmeden yoksun kalmışlardır. Çukurova’da pamuk işçileri yeterince örgütlü değilken işverenler Çiftçi Birliği’nde güçlü bir örgütlenmeye sahip olmuşlardır.602 Dolayısıyla örgütlenme özgürlüğünün ardından başlayan sendikalaşma faaliyetleri işçi sınıfından ziyade sermaye kesiminin daha yoğun bir şekilde örgütlenmesine yol açmıştır.

Çukurova Tarım İşçileri Sendikası dönemin en faal sendikalarından biriydi. Sendika 1953 yılında 28 bin işçiye kolektif mukavele yoluyla iş bulmuştur. Tarım sendikaları bu dönemde Çukurova’da 60 bin işçiyi teşkilatlandırmakla beraber bazı işçiler, takım kılavuzları denilen kimseler aracılığıyla pamuk tarlalarında ve çırçır fabrikalarında iş bulmaktaydı.603

Adana’daki işçi mücadelesi ve sendikal örgütlenme şehrin kendisine has sosyal ve sınıfsal yapısından bağımsız düşünülemez. Adana hem bir sanayi hem de Çukurova’da yer alması nedeniyle bir tarım şehridir. Dolayısıyla bölgenin bu sosyal ve sınıfsal yapısı işçi örgütlenmesine de yansımış, tarım ve sanayi dallarına ilişkin sendikalar 1950’li yıllardan itibaren iki ayrı koldan ancak ortak amaçlarla örgütlenme çalışmalarına ağırlık vermişlerdir.

602

Akkaya- Altıok, “Çukurova’da İşçi Hareketi ve Sendikacılık”, s.257. 603