Verilerin toplanmasında bireylerin sosyoekonomik durumlarının değerlendirmek için araĢtırmacı tarafından geliĢtirilen bilgi formu (EK.B), sosyal destek durumunu değerlendirmek amacı ile „Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek
38 Ölçeği (ÇBASDÖ) (Multidimensional Scale of Perceived Social Support (MSPSS))‟ (EK.C), ruhsal sağlık durumunu değerlendirmek amacı ile „Genel Sağlık Anketi (GSA)‟ (EK.D) kullanılmıĢtır.
2.6.1. Sosyoekonomik Bilgi Formu
AraĢtırmacı tarafından literatüre dayalı (Belek 1998, DĠE 2004) oluĢturulmuĢ olan bilgi formu bireye özgü tanımlayıcı bilgileri ve bireyin hanesine bağlı olarak sosyoekonomik durumunu değerlendirmeye yönelik bazı bilgileri içermektedir.
Bilgi formunda yaĢ, cinsiyet, medeni durum, doğum yeri, yaĢamının 2/3‟ünü geçirdiği yer, algılanan sağlık durumu olarak bireye özgü tanımlayıcı bilgilerin yanında sosyoekonomik bilgilere ulaĢmaya yönelik olarak yaĢanılan konutun mülkiyet durumu, ailedeki birey sayısı, hane reisinin mesleği ve eğitim durumu, sınıfsal konum, hane reisinden baĢka ailede çalıĢanlar, algılanan ekonomik durum, salon dahil oda sayısı, dayanıklı tüketim mallarının sahiplik durumu (telefon, buzdolabı, çamaĢır makinesi, bulaĢık makinesi, araba bilgisayar), yaĢantıdan memnuniyet durumu, gelecek on yılı değerlendirme, sağlık güvencesi ve sağlık sorunu yaĢandığında ilk baĢvurulan kurum ile ilgili sorgulamalar yer almaktadır.
Sınıfsal konumun saptanması için “hane reisinin mesleği, eğitim durumu ve hane reisinin iĢteki konumu” olmak üzere üç soru sorulmuĢtur. Bu sorulara verilen yanıtların değerlendirilmesi ile “mavi yakalılar, beyaz yakalılar, kendi hesabına çalıĢanlar ve burjuvalar” olmak üzere dört sınıfsal konum saptanmıĢtır (Boratav 1995, Belek 1998). Hane reisinin sınıfsal konumu, hane üyelerinin sınıfsal konumu olarak kabul edilmiĢtir:
1.Mavi yakalılar: ĠĢsizler, ara sıra iĢ bulup çalıĢanlar daha çok kol emeğini kullanan iĢçi-emekçiler ve eğitimli olup, maddi üretim yapmayan, hizmet iĢi görenler (temizlikçiler, büro sekreterleri) bu sınıfa dahil edilmiĢtir.
2.Beyaz Yakalılar: Lise ve yüksek okul düzeyinde eğitimli olan, kafa emeğine dayalı iĢ yapan kendi baĢına iĢ kurma olanağı bulunmayan mesleklere sahip
39 olanlar (öğretmen, polis, hemĢire, vb) ve fakülte eğitimli olan, kafa emeğine dayalı iĢ yapan ve kendi baĢına iĢ kurma olanağı olan meslekler (hekim, avukat, mühendis) bu sınıfta değerlendirilmiĢtir.
3.Kendi hesabına çalıĢanlar: Kendi iĢine sahip olup, baĢkasını çalıĢtırmayanlar bu sınıfta değerlendirilmiĢtir.
4.Burjuvalar: Kendi iĢine sahip olup yanında 1–2 birey çalıĢtıranlar küçük burjuvalar; kendi iĢine sahip olup yanında üç ve daha çok birey çalıĢtıranlar orta ve büyük burjuvalar bu sınıfa dahil edilmiĢtir.
Yoksulluk sınırının belirlenmesinde; TÜĠK‟ in hane halkı büyüklüğüne göre 4 kiĢilik bir ailenin yoksulluk sınırını 2008 yılında 706 YTL olarak açıklaması esas alınmıĢtır (TÜiK 2008).
2.6.2. Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği (Multidimensional Scale of Perceived Social Support (MSPSS))
Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği Zimet ve arkadaĢları (1988) tarafından geliĢtirilmiĢtir. Ülkemizde Eker ve Arkar tarafından 1995 yılında geçerlik ve güvenirlilik çalıĢmaları yapılmıĢ, iç tutarlılığı ve güvenirliliği oldukça yüksek bulunmuĢtur. Cronbach alfa katsayısı 0,77-0,92 olarak belirlenmiĢtir. Eker ve ark. tarafından 2001 yılında yapılan Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği‟nin gözden geçirilmiĢ formunun faktör yapısı, geçerlilik ve güvenirlilik çalıĢmasında Cronbach alfa katsayısı 0,80-0,95 olarak bulunmuĢtur. Ölçek toplam 12 madden oluĢan „Kesinlikle hayır 1.2.3.4.5.6.7. Kesinlikle evet‟ Ģeklinde 7 dereceli olarak düzenlenmiĢ likert tipi bir ölçektir. Ölçeğin destek kaynaklarını yansıtan aile, arkadaĢ, özel destek, olmak üzere üç alt grubu bulunmaktadır ve her grup dört maddeden oluĢmaktadır. Ölçekte bulunan 3.4.8.11. maddeler aile, 6.7.9.12. maddeler arkadaĢ desteğini ve 1.2.5.10. maddeler de özel bir kiĢi desteğini ölçmektedir. Alt ölçeklerden alınabilecek en düĢük puan 4, en yüksek puan ise 28‟dir. Alt ölçeklerden alınan puanların toplanması ile elde edilen toplam ölçek puanından alınabilecek en düĢük puan 12, en yüksek puan ise 84‟tür. Ölçekten elde edilen puanın yüksek olması, algılanan sosyal desteğin yüksek olduğunu ifade etmektedir (Eker ve Arkar 1995, Eker ve ark 2001). Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği ülkemizde
40 farklı çalıĢmalarda kullanılmıĢtır (Aksüllü 2002, Ayaz ve ark 2008). AraĢtırmamızda ölçeğin iç tutarlılığına yönelik Cronbach alfa katsayıları; toplam çok boyutlu algılanan sosyal destek için 0,77, aile desteği için 0,75, arkadaĢ desteği için 0,88, özel kiĢi desteği için 0,82 olduğu bulundu.
2.6.3. Genel Sağlık Anketi-12 (GSA-12)
Genel Sağlık Anketi (GSA) genel psikopatoloji düzeyi saptamakta ve toplum taramalarında psikiyatrik vaka bulmakta kullanılmaktadır. David Goldberg tarafından toplumda sık rastlanan, akut ruhsal rahatsızlıkları yakalamak amacıyla geliĢtirilmiĢtir. 12, 28, 30 ve 60 soruluk biçimleri vardır. AraĢtırmaya genellikle toplam puan değerlendirmeye katılmakla birlikte, 28 maddelik biçiminin alt ölçek puanları da kullanılabilmektedir. Bugüne kadar birçok farklı dil ve kültüre uyarlanmıĢtır. 60 soruluk formu sonrasında geliĢtirilen 30, 28, 12 soruluk kısa formları aynı Ģekilde güvenilir bulunmuĢtur. Türkçe geçerlik ve güvenirlilik çalıĢması Kılıç (1996) tarafından yapılmıĢtır. Genel Sağlık Anketi Cronbach alfa katsayısı 0,78, özgüllüğü 0,84 olarak hesaplanmıĢtır. Bu çalıĢmada kullanılan GSA, 12 soru içermektedir. Her soru hiçbir zaman, her zamanki kadar, her zamankinden sık, çok sık olmak üzere 4 Ģıktan oluĢmaktadır. Yanıtlar 0-1-2-3 (likert tipi) Ģeklinde veya GSA el kitabında önerildiği Ģekilde 0-0-1-1 (GHQ tipi puanlama) puanlanabilir. GHQ tipi puanlamanın kullanıldığı geçerlilik araĢtırmaların çoğunda en uygun kesme noktası GSA 12 için 1-2 puan arası olduğu gösterilmiĢtir (Kılıç 1996). ÇalıĢmamızda 0-0-1-1 puanlama kullanılmıĢtır. Ankette alınan puan arttıkça sağlığın kötüleĢtiği kabul edilmektedir GSA ülkemizde farklı çalıĢmalarda kullanılmıĢtır (Belek 1999b, Kelleci ve ark 2003, Buzlu ve ark 2006, Özdemir ve Rezzaki 2007). ÇalıĢmamızda ölçeğin tutarlılığına yönelik Cronbach alfa katsayısı 0,75 bulunmuĢtur.