Araştırmada verilerin toplanması amacı ile “Demografik Bilgi Formu”, “Ebeveyn Tutum Ölçeği (ETÖ)”, “Bir Aile Çiz Testi”, “Aile Değerlendirme Ölçeği” ve “4-6 Yaş Sosyal Davranış Ölçeği” kullanılmıştır.
3.3.1. Demografik Bilgi Formu
Demografik Bilgi Formu, araştırmaya katılan çocukların yaş, cinsiyet, doğum sırası, kardeş sayısı, algılanan kişilik özelliği, okul öncesi eğitime devam süresi ile araştırmaya katılan anne babaların yaşları, öğrenim düzeyleri, annenin çalışma durumu, ailenin gelir düzeyi gibi demografik bilgilerinin eldesine yönelik maddelerden oluşmaktadır. Demografik bilgi formu, ebeveynler tarafından doldurulacak diğer formlarla birlikte çalışma hakkında bilgilendirme toplantısında anne babalara tanıtılarak dağıtılmıştır. Formların toplanma süreci öğretmenler aracılığıyla gerçekleştirilmiştir.
3.3.2. Ebeveyn Tutum Ölçeği (ETÖ)
Ebeveyn Tutum Ölçeği, 2-6 yaş arasında çocuğa sahip olan ebeveynlerin, çocuklarını yetiştirirken gösterdikleri ebeveynlik tutum ve davranışlarının belirlenmesi amacıyla Karabulut-Demir ve Şendil (2008) tarafından beşli likert tarzında geliştirilmiştir. Ölçek; demokratik, otoriter, aşırı koruyucu ve izin verici tutum olmak üzere dört alt boyutu içermektedir. Ölçek, demokratik tutuma yönelik 17, otoriter tutuma yönelik 11, aşırı koruyucu tutuma yönelik 9, izin verici tutuma yönelik 9 madde olmak üzere toplam 46 maddeden oluşmaktadır. Ölçekte yer alan maddeler, içeriksel olarak davranış biçimleri şeklindedir. Cevaplayıcılar her bir davranış biçimine “Her zaman” ve “Hiçbir zaman” arasında sıklık oranlarına göre değişen beş seçenek arasında cevap vermektedir. Maddelerin puanlanmasında “Her zaman” cevabı 5 puana karşılık gelmekte iken “Hiçbir zaman” cevabı 1 puana karşılık gelmektedir ve dört alt boyut için dört farklı puan elde edilmektedir. Ölçekte elde edilen yüksek puanlar, alt boyutun ait olduğu ebeveynlik tutumunun benimsenme
düzeyinin güçlü olduğunu, düşük puanlar ise o ebeveynlik tutumunun benimsenme düzeyinin zayıf olduğunu göstermektedir.
Karabulut-Demir ve Şendil (2008) tarafından her bir boyut için yapılan güvenirlik analizleri neticesinde hesaplanan Cronbach alfa katsayıları demokratik boyutu için .83, otoriter boyutu için .76, aşırı koruyucu boyutu için .75 ve izin verici boyutu için ise .74 şeklindedir.
Bu araştırma için ise hesaplanan Cronbach alfa katsayıları anne için sırasıyla demokratik boyutu için .85, otoriter boyutu için .73, aşırı koruyucu boyutu için .78 ve izin verici boyutu için ise .74 şeklinde; baba için sırasıyla demokratik boyutu için .90, otoriter boyutu için .75, aşırı koruyucu boyutu için .77 ve izin verici boyutu için ise .70 şeklindedir.
Geçerlik ve güvenirlik analizleri sonuçları, Ebeveyn Tutum Ölçeği’nin (ETÖ), 2-6 yaş arasında çocuğa sahip olan ebeveynlerin çocuklarına yönelik benimsedikleri tutumlarını değerlendirmede yeterli düzeyde geçerlik ve güvenirlik değerlerine sahip bir ölçek olduğunu göstermiştir.
3.3.3.Aile Resmi Çiz Testi
Bu test, Maurice Porot tarafından “Bir insan çiz” testi temel alınarak geliştirilen, psikanalitik verilere dayalı projektif bir resim testidir. “Bir insan çiz” testinden çocuğun sahip olduğu kişilik özellikleri ve duygusal gelişim düzeyi hakkında veri eldesi amaçlanırken, “Aile resmi çiz” testinden, çocuğun başta ebeveynleri olmak üzere aile içindeki diğer bireylerle olan ilişkisi ve çocuğun aile bireyleriyle alakalı algıları hakkında veri eldesi amaçlanmaktadır. Test 4 yaş ve üzeri tüm çocuklara uygulanabilmektedir. Uygulama, A4 boyutunda bir kağıt verilen çocuğa, testi uygulayan uzmanın elde etmek istediği içeriğe yönelik verilen talimatla gerçekleşmektedir. Çocuk resmi yaparken kurşun kalemi, renkli kalemleri, silgiyi ve zamanı istediği gibi kullanabilmektedir (Halmatov, 2015).
Çocuk aileyi çizerken, araştırmacı; aile bireylerinin kağıda dökülüş sırasını, çizilmesinde zorlanılan bir aile bireyinin olup olmadığını, aile bireylerinin çiziminde kullanılan sıklığını, çizim esnasındaki sözleri ve mırıldanmaları dikkatle gözlemleyerek not almalıdır. Resim sonrasındaki yorumlama esnasında bu özellikler göz önünde bulundurulacağından alınan notlar önem teşkil etmektedir. Testin yorumunda aile bireylerinin çizim sırası ve sayfadaki
temaslar, aile bireylerini oluşturan çizgiler, renkler ve varsa aile dışındaki diğer detaylar (aile dışındaki diğer bireyler, hayvanlar, nesneler) üzerinde durulması gereken özelliklerdir (Bahçıvan Saydam, 2004, s. 114; Halmatov, 2015: s. 56-57).
3.3.4.Aile Değerlendirme Ölçeği
Aile işlevlerini tespit etmek amacıyla Epstein, Bishop& Baldwin (1983) tarafından
geliştirilmiştir. 60 madde ve 7 alt boyuttan oluşan 4’lü likert tipinde bir ölçektir. Türkçe’ye uyarlanması ve geçerlik-güvenirlik çalışmaları Bulut (1989) tarafından yapılmıştır. Bu çalışma kapsamında “Problem çözme” (6 madde), “İletişim “(9 madde) ve “Roller” (11 madde) isimli üç alt boyutu kullanılmıştır.
3.3.5. 4-6 Yaş Sosyal Davranış Ölçeği
4-6 Yaş Sosyal Davranış Ölçeği, araştırmacı tarafından, 4-6 yaş çocuklarının sosyal davranışlarını tespit etmek amacıyla geliştirilmiştir. 6 alt boyuttan ve 50 maddeden oluşmaktadır. Alt boyutlar ve maddeler şu şekildedir:
İşbirliği: 16 madde (8, 23, ,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39 ,40,41 ve 42. maddeler) Saldırganlık: 8 madde (43, 44, 45, 46, 47,48,49 ve 50. maddeler)
Liderlik: 10 madde (1,2,3,4,5,7,9,11,12 ve 22. maddeler) Çekingenlik: 8 madde (10,13,15,17,18,19,20 ve 21. maddeler) Uyum: 5 madde (6,14,16,24 ve 25.maddeler)
Destek: 3 madde (26,27 ve 28.maddeler)
Likert tarzında tasarlanan ölçeğin maddelerinin tepki kategori etiketleri, davranışlardaki sıklığın artış ve azalışına uygun olarak 5 seçenek üzerinde şekillendirilmiştir. Tepki kategori etiketleri “Her zaman böyledir(5p)”, “Çoğunlukla böyledir(4p)”, “Bazen böyledir(3p)”, “Nadiren böyledir(2p)” ve “Hiçbir zaman böyle değildir(1p)” şeklinde tasarlanmıştır. Her bir alt boyutun puanı kendi içerisinde hesaplanarak, her bir boyuttan ayrı ayrı puan eldesi sağlanmaktadır. Bir alt boyuttan elde edilen düşük puan içinde barındırdığı ilgili davranışın
benimsenmediği anlamına gelirken, elde edilen yüksek puan ilgili davranışın benimsendiği anlamına gelmektedir.
Ölçeğin alt boyutlarının Cronbach alpha güvenirlik katsayıları, işbirliği alt boyutu için ,96; saldırganlık alt boyutu için ,93; liderlik alt boyutu için ,88; çekingenlik alt boyutu için ,88; uyum alt boyutu için ,81 ve destek alt boyutu için ,75 şeklindedir.
3.3.4.1. 4-6 Yaş Sosyal Davranış Ölçeğinin Geliştirilmesi
“4-6 Yaş Sosyal Davranış Ölçeği” geliştirilirken oyun temelli değerlendirmeden yararlanılmıştır. Standart ölçme araçlarından farklı olarak tüm çocukların doğası gereği oynamaya eğilimli olması, oyunun esnek, motive edici ve evrensel bir dil oluşu bir ölçme aracı olarak oyunu cazip kılmaktadır. Tüm bu özellikleriyle oyun yoluyla değerlendirme, çocuğun gelişimsel özellikleri göz önüne alındığında oldukça uygun bir değerlendirme yöntemidir. Oyun çocuklar için hem yetişkin ilişki ve iletişimine yönelik bir prova hem de diğerlerinin duygularını anlamlandırmada güçlü bir farkındalık sağlaması sebebiyle sosyal gelişim yapısını ortaya koymayı sağlayan en anlamlı araçtır. Ayrıca oyunun hareket, iletişim, sosyal etkileşim ve düşünce sistemleri alanlarına yönelik bütüncül bir bakış açısı sağlaması oyun esnasında gerçekleştirilen gözlemlere dayalı değerlendirmeyi güçlü kılmaktadır. (Demircioğlu, 2016; KellyVance & Ryalls, 2005; Linder, 2016; Salcuni, Mazzeschi & Capella, 2017).
Ölçeğin madde havuzunun oluşturulması amacıyla, alt ve üst sosyoekonomik gruplarda yer alan okul öncesi kurumlarda bulunan, yaşları 4 ila 6 yaş arasında değişen 60 çocuk,20 hafta boyunca okul öncesi kurumundaki serbest zaman süresince katılımsız gözlem yoluyla gözlenmiştir. Gözlem sürecinin ilk 2 haftasında sınıf düzenine ve serbest zaman akışına müdahale edilmeden sınıf ortamı, öğrenme merkezleri ve materyaller incelenmiş; çocukların merkezleri, materyalleri ve sınıf ortamını nasıl ve ne sıklıkla kullandıkları gözlemlenmiştir. Bu gözlemler neticesinde bundan sonraki süreçte yapılacak kamera kayıtları için kameranın konumlandırılacağı yerler belirlenmiştir.
Araştırmacı, 18 haftalık kayıt sürecinde çalışılan eğitimcilerden, her zaman oldukları gibi davranmaları, sınıfın doğal ortamını bozmamaları ve çocukları davranışları konusunda
ve tanıtılmıştır. Çocuklara bu robotun haftanın bir günü serbest zaman süresince sınıflarında misafir olacağı, sınıfın istediği yerine geçebileceği söylenmiştir.
Bireyin doğrudan gözlenecek davranışlarını ölçmeyi amaçlayan bu ölçek için, her hafta sınıflardan elde edilen kamera kayıtları araştırmacı ve bir uzman tarafından izlenerek davranış modelleri ve bu modellerin altında yer alacak davranış göstergeleri listelenmiştir. Elde edilen göstergeler davranış modellerinin kavramsal yapısını yansıtacak şekilde cümleleştirilerek sosyal davranışları temsil eden maddeler oluşturulmuştur.
Maddelerin tepki kategori etiketleri, davranışlardaki sıklığın artış ve azalışına uygun olarak 5 seçenek üzerinde şekillendirilmiştir. Tepki kategori etiketleri “Her zaman böyledir(5p)”, “Çoğunlukla böyledir(4p)”, “Bazen böyledir(3p)”, “Nadiren böyledir(2p)” ve “Hiçbir zaman böyle değildir(1p)” şeklinde tasarlanmıştır. Yapı ve görünüş geçerliği için uzmanlardan ve öğretmenlerden alınan dönütler şeklinde düzenlenerek 55 maddeli halini almış, geçerlik güvenirlik aşamasından sonra ise 50 maddeli, 6 alt boyutlu son halini almıştır.