Veri Toplama Araçları

AraĢtırmada öğretmenlerin demografik özelliklerini belirlemek amacıyla araĢtırmacı tarafından geliĢtirilen “Bilgi Formu” , ġehirli (2007) tarafından geliĢtirilen “Çocuk DavranıĢlarını Değerlendirme Ölçeği” ve Maslach ve Jackson (1981) tarafından geliĢtirilen, Ergin (1992) tarafından uyarlama, geçerlik ve güvenirlik çalıĢmaları yapılmıĢ olan “Maslach TükenmiĢlik Envanteri” kullanılmıĢtır.

3.3.1. Bilgi Formu

Bilgi formunda öğretmenlerin cinsiyeti, meslekteki kıdemi, mesleği seçme nedeni, mesleki ilerleme isteği, yaĢ grubu, medeni durumu, çocuk sayısı, öğrenim

durumu ve katıldığı hizmet içi eğitim faaliyeti sayısı ile ilgili bilgiler yer almaktadır (Ek 4). Örnekleme seçilen bireylerin bilgi formuna verdiği cevaplara iliĢkin demografik özellikler Tablo 2‟de verilmiĢtir. Bu bilgiler aynı zamanda istatistiksel karĢılaĢtırmaların temelini de oluĢturmaktadır. AraĢtırmada bağımsız değiĢken olarak bilgi formlarından elde edilen demografik özellikler kullanılmıĢtır.

3.3.2. Maslach TükenmiĢlik Envanteri

AraĢtırmada Maslach ve Jackson (1981) tarafından geliĢtirilen Maslach TükenmiĢlik Envanteri (Maslach Burnout Inventory-MTE) kullanılmıĢtır (Ek 5). Maslach TükenmiĢlik Envanteri, insanlara doğrudan hizmet vermeyi amaçlayan mesleklerdeki kiĢilerde, tükenmiĢliği ölçmek için düzenlenmiĢ, yaĢanan tükenmiĢliğin üç alt boyutunu değerlendiren bir ölçme aracıdır. Bu 3 alt boyut “Duygusal Tükenme (Emotional Exhaustion)”, “DuyarsızlaĢma (Depersonalization)” ve “Azalan KiĢisel BaĢarı Duygusu (Reduced Personal Accomplishment)” Ģeklindedir. Duygusal Tükenme (DT) boyutunda öğretim etkinliklerini etkileyen yorgunluk, bıkkınlık, duygusal enerjinin azalmasıyla ilgili 9 madde yer almakta, DuyarsızlaĢma (D) boyutunda öğrencilere karĢı olumsuz duyguları ifade eden 5 madde yer almakta, KiĢisel BaĢarı (KB) alt boyutunda ise öğretmenlerin öğrencilerin öğrenmesine yardım etme amacını yerine getirmelerine iliĢkin 8 madde bulunmaktadır. Ölçeğin ülkemize uyarlama çalıĢmaları Ergin (1992) tarafından yapılmıĢtır. Maslach TükenmiĢlik Ölçeği‟nin güvenirliği iki yöntemle incelenmiĢtir. Bunlardan birincisi, ölçeğin iç tutarlılığının toplam 552 doktor ve hemĢireden oluĢan gruptan elde edilen verilerle hesaplanmasıdır. Cronbach Alfa katsayıları Duygusal Tükenme için .83, DuyarsızlaĢma için .71 ve KiĢisel BaĢarı için .72 dir. Ölçeğin güvenirliği test-tekrar test yöntemiyle de incelenmiĢtir. Bunun için ilk uygulamadan 2-4 hafta sonra 99 kiĢiye ulaĢılmıĢtır. Ölçeğin alt boyutlarına iliĢkin test-tekrar test güvenirlik katsayıları ise sırasıyla .83, .72 ve .67 dir. Maslach TükenmiĢlik Ölçeğinin güvenirlik ve geçerlik çalıĢmaları Sucuoğlu ve Kuloğlu (1996) tarafından da ilkokul öğretmenleri ve özel eğitim öğretmenleri ile yapılmıĢ; güvenirlik çalıĢması için Cronbach Alfa ve iki yarı tekniği ile iç tutarlık katsayıları hesaplanmıĢ, Duygusal Tükenme için .82, DuyarsızlaĢma için .60 ve KiĢisel BaĢarı için .73 bulunmuĢtur. Benzer Ģekilde iki yarı tekniği ile hesaplanan güvenirlik katsayıları da sırasıyla .77, .42 ve .75 olarak hesaplanmıĢtır. Çam da (1992) zamandaĢ

geçerlik yöntemini kullanarak Maslach TükenmiĢlik Ölçeği‟nin geçerliğini incelemiĢtir. Sonuçta hemĢirelerin kendilerini değerlendirmeleri ile arkadaĢlarının onları değerlendirmeleri arasındaki farkın t testi ile incelenmesi sonucunda iki değerlendirme arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıĢtır. Bu çalıĢmaların sonuçlarına dayanılarak Maslach TükenmiĢlik Ölçeği‟nin araĢtırmalarda kullanmak için yeterli düzeyde güvenirlik ve geçerliliğinin olduğu ve tükenmiĢliği ölçmede kullanılabileceği kanısına varılmıĢtır.

Duygusal Tükenme, DuyarsızlaĢma ve KiĢisel BaĢarı olmak üzere üç alt boyut içeren Maslach TükenmiĢlik Ölçeği‟nde puanlama sonucunda alt boyut puanları elde edilmektedir. DT ve D alt boyut puanları, her madde için 1: hiçbir zaman, 5: her zaman olarak 5 li likert tipi derecelemeye göre değerlendirilerek elde edilmektedir. KB ise bunun tam tersi olacak Ģekilde değerlendirilmektedir. Böylece tüm alt boyutlardan alınan puan yükseldikçe tükenmiĢliğin yükseldiği kabul edilmektedir.

Duygusal Tükenme alt boyutunda 30 ve üzeri puanlar tükenmiĢlik olarak kabul edilmekte, elde edilen puanlar 19-29 arasında değiĢiyor ise orta, 8-18 arasında ise düĢük düzeyde kabul edilmiĢtir.

DuyarsızlaĢma, alt boyutunda 23 ve üzeri puanlar tükenmiĢlik olarak kabul edilmekte, elde edilen puanlar 15-22 arasında değiĢiyor ise orta, 6-14 arasında ise düĢük düzeyde kabul edilmiĢtir.

KiĢisel BaĢarı alt boyutunda ise 30 ve üzeri puanlar yüksek tükenmiĢlik olarak kabul edilmekte, elde edilen puanlar 19-29 arasında değiĢiyor ise orta, 8-18 arasında ise düĢük düzeyde kabul edilmiĢtir. TükenmiĢliğin bu üç alt boyutu arasındaki iliĢkiye bakıldığında, her alt ölçeğin puanı ayrı ayrı değerlendirilir ve tek bir toplam puanla birleĢtirilemez (Çam, 1992: 85) . Bu alanda yapılan çalıĢmalar incelendiğinde tükenmiĢliğin düĢük, orta ve yüksek düzeylerde yaĢanan, duygu düzeyine bağlı sürekli bir değiĢken olarak ele alındığı görülmektedir. Literatürde, tükenmiĢlik alt boyutları puanlarının toplanarak bir tek tükenmiĢlik puanı elde edilebileceğini savunanların yanı sıra çoğunlukla tükenmiĢlik var olan ya da var olmayan diye iki gruba ayrılan bir değiĢken olarak kavramlaĢmamıĢtır.

Bu araĢtırmada da benzer Ģekilde her birey için üç ayrı puan belirlenmiĢtir. AraĢtırmada her bir alt testin iç tutarlık için Cronbach alfa güvenirlikleri ve alt testteki maddelerin alt test toplam puanları ile korelâsyonları hesaplanmıĢtır. Hesaplamalar sonucunda Duygusal TükenmiĢlik ölçeğinin güvenirliği 0,87 bulunmuĢ ve maddelerin test toplamıyla korelâsyonları 0,51 ile 0,76 arasında elde edilmiĢtir. DuyarsızlaĢma alt ölçeği ise 0,81 güvenirlikte ve maddelerin test toplamıyla korelâsyonu 0,33 ile 0,45 arasında bulunmuĢtur. KiĢisel BaĢarı ölçeği ise 0,73 güvenirlikte ve maddelerin test toplamıyla korelasyonu ise 0,43 ile 0,60 arsında olduğu saptanmıĢtır. Bu durum alt ölçeklerin maddelerinin ayırıcılık özelliğine sahip oldukları ve güvenirlik düzeylerinin de yüksek olduğunu göstermektedir. AraĢtırma kapsamında demografik özelliklere göre tükenmiĢlik düzeyleri karĢılaĢtırılırken tükenmiĢlik ölçeğinin alt test toplam puanları kullanılmıĢtır.

3.3.3. Çocuk DavranıĢlarını Değerlendirme Ölçeği

ġehirli (2007) tarafından geliĢtirilen “Çocuk DavranıĢlarını Değerlendirme Ölçeği” 3 faktörden (isyankâr davranıĢlar, uyum ve sosyal kaygı) ve 73 maddeden oluĢan beĢli likert tipi bir ölçektir (Ek 6). Ölçeğin öğretmenlere uygulanması ile geçerlik ve güvenirlik çalıĢması yapılmıĢtır. Ölçeğin Cronbach alpha iç tutarlılık kat sayısı toplamda .95 ve iki yarı test korelasyonu toplamda .82 olarak ortaya çıkmıĢtır. Çocuk DavranıĢlarını Değerlendirme Ölçeğindeki maddelerin madde-toplam korelasyonlarının .001 düzeyinde anlamlı olduğu bulunmuĢtur.

Çocuk DavranıĢlarını Değerlendirme Ölçeği‟ nin puanlanması yanıtlanan maddelerin toplanmasını gerektirmektedir. Ölçeğin yanıtlanması beĢli dereceli yanıt seçeneklerinde yapılmaktadır. Seçenekler “Her Zaman Katılıyorum”, “Sıklıkla Katılıyorum”, “Bazen Katılıyorum”, “Nadiren Katılıyorum” ve “Hiçbir Zaman Katılmıyorum” Ģeklinde düzenlenmiĢtir. Puanlamada “Hiçbir Zaman” 1, “Nadiren” 2, “Bazen”3, “Sıklıkla” 4, “Her Zaman” 5 olarak puanlanmaktadır. Ölçekte 21 madde olumlu anlam taĢıdığından tersine çevrilerek puanlanmaktadır. Çocuk DavranıĢlarını Değerlendirme Ölçeği‟nden alınabilecek en yüksek puan 365, en düĢük puan 73‟ dür. Alınan puanın yüksek olması genel olarak çocuğun istenmeyen davranıĢlarının fazla olduğu biçiminde değerlendirilmektedir.

Ölçeğin ilk Ģeklinin yapı geçerliğini sınamak ve faktör yapısını incelemek amacıyla açımlayıcı faktör analizi (AFA), elde edilen bulgular doğrultusunda geliĢtirilen ölçeğin yapı geçerliğini tekrar incelemek için de doğrulayıcı faktör analizi (DFA) kullanılmıĢtır. Böylece ölçeğin faktöryel geçerliği, baĢka bir deyiĢle yapı geçerliği, iki farklı faktör analizi uygulamasıyla incelenmiĢtir.

Çocuk DavranıĢlarını Değerlendirme Ölçeğinden elde edilen puanların güvenirliğini incelemek için Cronbach Alpha iç tutarlılık katsayıları, testi yarılama yöntemi, madde toplam korelâsyonlarının hesaplanmasına ek olarak, üst % 27 ve alt % 27 grupların faktör ve madde ortalama puanları arasındaki farkların anlamlılığını test etmek için iliĢkisiz t- testi kullanılmıĢtır.

Sonuç olarak, Çocuk DavranıĢlarını Değerlendirme Ölçeği‟nin araĢtırmalarda ve 5-6 yaĢ çocuklarının istenmeyen davranıĢlarını belirlemede yardımcı olmak üzere genel olarak kullanılabilir olduğu söylenebilir (ġehirli, 2007).

Bu araĢtırmada elde edilen veriler için ölçeğin iç tutarlık güvenirliği Cronbach alfa tekniği ile hesaplanmıĢ ve 0,94 olarak saptanmıĢtır. Maddelerin test toplam puanları ile korelâsyonları ise 0,21 ile 0,66 olarak hesaplanmıĢtır. Bu sonuçlar ölçeğin güvenirliğinin yüksek ve maddelerinin yeterli ayırıcılıkta olduğunu göstermektedir. AraĢtırma kapsamında demografik özelliklere göre çocuk davranıĢlarını değerlendirme ölçeğine öğretmenlerin verdiği puanların toplamı kullanılmıĢtır. Ancak bir öğretmen birden fazla öğrenci için form doldurduğunda analizlere bu formlardan elde edilen puanların ortalaması dikkate alınarak devam edilmiĢtir.