Bu araştırmada gerekli bilgileri toplamak için aşağıdaki ölçme araçları kullanılmıştır.
1 – Bağlanma Q–Set’i 2 – İlişki Ölçekleri Anketi
Çocukların ve annelerin demografik bilgilerini ve özlük niteliklerini öğrenebilmek için bilgi formu kullanılmıştır.
50
Araştırmada kullanılan bu veri toplama araçlarına ilişkin tanıtıcı bilgiler aşağıda verilmiştir.
1. Bağlanma Q-Set’i (Attachment Q-Set)
Bağlanma Q-Set’i ilk olarak Waters ve Deane tarafından 1985’te çocukların bağlanma davranışlarını değerlendirebilmek için Ainsworth’un “Yabancı Durum Prosedürü”’ne alternatif olarak geliştirilmiştir (Hill, 1997). Bağlanma Q-Set (1987)’i; (1) Evdeki güven temelli davranış ve Yabancı Durum sınıflamaları arasındaki ilişkiyi daha ileri düzeyde inceleyecek ekonomik bir yöntem sağlamaktır. (2) Güven temeli kavramının davranışsal tamamlayıcılarını daha iyi tanımlamak için geliştirilmiştir. Bağlanma Q-Set’i 1 ile 5 yaş arasındaki çocukların sosyal ve güven temelli bağlanma gösterip göstermediklerini belirleyebilmektedir (Hill, 1997). Evdeki güven temelli davranış ve Yabancı Durum sınıflamaları arasındaki ilişkiyi inceleyen, Vaughn, Waters (1991), Ainsworth ve diğerlerinin (1973) sonuçlarını destekleyen sonuçlar bulmuşlardır. Bağlanma Q-Set’inden elde edilen puanlar Yabancı Durum’dan elde edilen puanlarla ilişkili olduğunu gösteren pek çok çalışma vardır. Örneğin Pederson ve Moran (1996), Yabancı Durum’da (deney ortamında) sergilenen davranışlarla evde sergilenen bağlanma davranışları arasındaki ilişkiyi % 84 olarak bulmuştur (Vaughn & Waters, 1990, Akt. Jump, 1998).
Bağlanma Q-Set (1987), anne-çocuk etkileşimini değerlendirmek için kullanılmakla birlikte, bağlanmanın niteliğini değerlendirmek için yaygın kabul görmüş ve bağlanmanın geçerli bir ölçümü olarak günümüzde sıklıkla kullanılmaktadır (Pitterle, 2003). 90 davranışsal tanımlamayı içeren Bağlanma Q-Set’i çocuğun davranışının benzerliğine göre kümelere ayrılmaktadır. Bu davranışsal tanımlamalar, güven temelinin geniş bir oranını, keşfetme davranışını, tepkililiği, sosyal bilişin bazı yönlerini ve bağlanmayla ilişkili tüm davranışları içermektedir. Her madde bir madde başlığını içerir ve daha açık tanımlayıcı ifadeler tek tek kartlara basılmaktadır (Pitterle, 2003).
Bağlanma Q-Set’inin temeli, keşfetme için güven temeli olarak çocuğun annesini etkili kullanmasına dayanan Ainsworth’un orijinal bağlanma tanımına dayanmaktadır (Ainsworth, Bell ve Stayton, 1971, Akt. Pitterle, 2003). Bağlanma Q-
51
Set’i yalnızca bağlanmanın güvenliğini vermekle kalmaz, güvenliğin nicel olarak değerlendirilmesine izin verir (Pitterle, 2003).
Ölçeğin Türkçe’ye uyarlama çalışmaları için; Bağlanma Q-Set’i elde edildikten sonra öncelikle İngilizce bölümündeki iki uzman ve psikoloji bölümünde bir uzman tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Yapılan bu çeviriler daha sonra tekrar İngilizceye çevrilmiştir. Yapılan Türkçe çeviriler, Türkçe Bölümündeki uzmanlara inceletilmiş ve yapılan öneriler dikkate alınarak, maddelerin uygun olup olmadığı konusunda Selçuk Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi’nden Psikolojik Danışmanlık bölümündeki uzmanların ve Selçuk Üniversitesi Çocuk Gelişimi bölümündeki uzmanların görüşü alınmıştır. Yapılan düzenlemeler sonucunda Q-Set maddeler kartlara bastırılmıştır.
Bağlanma Q-Set’i çocuğu ev ortamında gözlemlemeye dayanmaktadır. Q-Set maddelerinin düzenlenmesi anneler tarafından da yapılabilmektedir. Ancak annelerin çocuklarıyla ilgili maddeleri düzenlemede yanlı davranabilecekler endişesi ile (Waters, t.y.) gözlemler araştırmacı ve eş gözlemci tarafından yapılmıştır.
Çocuk davranışlarının gözlenmesinden önce eş gözlemci olarak çalışmaya yardımcı olmaları amacıyla, iki tane uzman psikolojik danışman bağlanma kuramının temel konuları ve Bağlanma Q-Set’inin kullanımı konusunda bilgilendirilmiştir. İki eş gözlemci bu konuda dört hafta araştırmacı ve yeterli bir uzman tarafından eğitilmişlerdir. Aile ziyaretlerinde araştırmacı ve bir tane eş gözlemci bulunmuştur.
Çocukların seçilmesinde ise mahalle muhtarları ve o bölgenin ilköğretim okullarının okul öncesi öğretmenlerinden yardım alınmıştır. Seçilen ailelerden öncelikle telefonla görüşülmüş ve randevu talep edilmiştir. Daha sonra ailelerle yüz yüze görüşülerek, çalışma anlatılmış ve belirlenen tarihte ziyarette bulunulmuştur.
Belirlenen tarih ve saatte aileler ziyaret edilirken rahat olunması gerektiği ailelere hatırlatılmıştır. Bir çocuğun gözlemlenmesi dört, beş saat arasında değişmektedir. Bu saatler içerisinde çocuklar ve anneleri ev ortamında gözlemlenmişlerdir. Çocukla ilgili değerlendirmeler, çocuğun gözlemlenmesi bittiği
52
anda yapılmış ve Q-Set maddeler beşli (kesinlikle uymuyor, uymuyor, kararsız, uyuyor, kesinlikle uyuyor) bir derecelendirmeye yerleştirilmiştir.
Daha sonra bu derecelendirmeye 1, 2, 3, 4, 5 puanlar verilerek, çocukların sınıflamaları, Howes ve Ritchie, 1999’un belirttiği gibi, rahatlık, uyumlu, dirençli, güvenli ve kaçınan bağlanma davranışları olarak yapılmıştır (Akt. Denham, 2005).
Verileri analiz etmeden önce, gözlemci ve eş gözlemci arasındaki ilişki Kendal Uyuşum Katsayısı ile belirlenmiştir. Yapılan analiz sonucuna göre, gözlemci ve eş gözlemci arasındaki rahatlık alt boyutu için, .98, uyumlu alt boyutu için, .93, dirençli alt boyutu için, .91, güvenli alt boyutu için, .96, kaçınan boyutu için, .93 olarak bulunmuştur. Gözlemci ve eş gözlemci arasındaki korelasyon ölçek maddeleri arasındaki iç tutarlığının yüksek olduğunu göstermektedir.
2. İlişki Ölçekleri Anketi
İlişki Ölçekleri Anketi (İÖA), Griffin ve Bartholomew (1994), tarafından geliştirilmiştir (Akt. Hamarta, 2004). Ölçeğin Türkçeye uyarlaması Sümer ve Güngör (1999), tarafından yapılmıştır. İlişki Ölçekleri Anketi, 17 maddeden oluşmaktadır ve dört bağlanma stilini (güvenli, kayıtsız, korkulu, saplantılı) ölçmeyi amaçlamaktadır.
İlişki Ölçekleri Anketi, Hazan ve Shaver’ın (1987) bağlanma ölçümündeki paragraflarından, Bartholomew ve Horowitz’in (1991) İlişki Anketi (İA) ve Collins ve Read’in (1990) Yetişkin Bağlanma Ölçeği’nde kullanılan maddelerden oluşturulmuştur. Katılımcılar, her bir maddenin kendilerini ve yakın ilişkilerdeki genel tutumlarını ne derece tanımladığını 7 basamaklı ölçek üzerinde işaretlemişlerdir. Güvenli ve kayıtsız bağlanma stilleri beşer maddeyle ölçülürken, saplantılı ve korkulu bağlanma stilleri dörder madde ile ölçülmektedir.
Kuzey Amerika’da yapılan çalışmalarda, İÖA alt ölçeklerinin görece düşük düzeyde iç tutarlılık katsayısına sahip oldukları bulunmuştur. Örneğin, Griffin ve Barholomew’un araştırmasında, İÖA alt ölçeklerinin alfa değerleri .41 ile .71 arasında değişmiştir. Ancak, düşük iç tutarlılıklarına rağmen, İÖA alt ölçeklerinin kabul edilebilir düzeyde test tekrar test güvenirliğine sahip oldukları (ortalama değişmezlik
53
katsayısı için kadınlar .53 ve erkekler için .49) saptanmıştır. Griffin ve Barholomew, İÖA alt ölçeklerinin faktör yapıları açısından bir karmaşıklık yaratmasına karşın bu yolla elde edilen bağlanma stillerinin yine de yapı geçerliliğine sahip olduğunu saptamışlardır. Ayrıca, hem görüşme yöntemiyle hem de kâğıt kalem testi kullanılarak bağlanma stillerinin ölçüldüğünü araştırmada, İÖA’nin İA (İlişki Anketi) ile yüksek düzeyde birleşen geçerlik katsayılarına sahip olduğu gösterilmiştir (Sümer ve Güngör, 1999).
Sümer ve Güngör (1999), yaptıkları geçerlik güvenirlik çalışmasında İÖA’nin güvenli, kayıtsız, korkulu ve saplantılı olmak üzere dört faktör yapısında oluştuğunu belirlemiştir. Ayrıca ölçeğin test tekrar test yöntemi ile tüm boyutlarda güvenirlik katsayılarını .49 ile .61 arasında bulmuştur.
54