113 Hilmi Aydın, ‘Topkapı Sarayı Müzesi’,TDV İslam Ansiklopedisi, 41. Cilt, 2012, s. 261-263. 114 Tahsin Öz, Hayatım (İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi), 1991.
26
Resim 2.11: Günümüzde Topkapı Sarayı’nın genel görünümü.115 2.3.2.1 Birinci Avlu (Alay Meydanı)
Birûn denilen dış hizmet yapılarının bulunduğu Birinci Avlu, Saray’ın en geniş avlusudur. Bu avlu çeşitli törenler öncesinde ve elçi kabullerinde; yeniçeriler, hizmetliler ve onların atları için bir bekleme alanı olarak kullanılmaktaydı. Birinci Avlu, şehirle sarayı birbirinden ayıran dış duvarlarla çevrili olup gösterişli alayların başladığı ve bittiği “Alay Meydanı” olarak bilinmektedir. Bâb-ı Hümâyûn kapısından girilince ilk yer olan bu avlu, önemli divan toplantılarının yapıldığı Divan-ı Hümâyûn’a giden yol olarak düşünüldüğü için “Divan Yolu” adını da almaktadır. Topluca hareket edilmesi gereken önemli bazı olaylarda kapıkullarının ve devlet büyüklerinin bu avluda toplandığı, merasim ve geçiş töreni gerçekleştikten sonra yine buradan dağıldıkları bilinmektedir. Dış hizmet birimleriyle padişahın özel alanını ayıran bu avlu sarayın ana bölümlerinin, yani ikinci ve üçüncü avlulardaki yapıların oluşumunda etkili olmuştur. 116
Topkapı Sarayı’nın şehirle bağlantısını sağlayan ve Birinci Avlu’nun girişi olan, “Bâb-ı Hümâyûn”, sarayın ilk ve esas kapısıdır. Ayasofya ile III. Ahmet Meydan
115 Erişim: tarihboyunca.blogspot.com.tr Erişim Tarihi: 17.06.2018 116 Necdet Sakaoğlu, Saray-ı Hümayun, s. 28-29.
27
Çeşmesi’nin karşısında bulunan kapı, Sur-i Sultani üzerinde yer almaktadır.117 Üzerindeki kitabeye göre, 1478 yılında II. Mehmed Dönemi’nde yapılmıştır.118 Bâb-ı Hümâyûn’un, eski saray teşkilatında Bâb’usselâm ile birlikte sarayın dış muhafız ocaklarından Kapıcılar Ocağı tarafından korunduğu bilinmektedir.119 Bu kapı, Osmanlı Dönemi boyunca, her gün sabah ezanıyla açılmakta ve yatsıdan sonra kapatılmakta olup, kapı kapalı iken saraya giriş ve çıkışların kapının yan tarafında bulunan Koltuk Kapısı’ndan yapıldığı bilinmektedir.120 Divan toplantısının olduğu günlerde, sarayın günlük yaşamıyla ilgili tüccarlar ve sarayda yakınlarını görmeye gelen insanlar, ancak gerekçelerini söylemek şartıyla Bâb-ı Hümâyûn’dan geçmekteydiler. Saraya gelen ulemanın, vezirlerin ve dış ülkelerden gelen elçilerin, Bâb-ı Hümâyûn’dan Bâbüsselâm’a kadar, at üzerinde gitmelerine izin verilmekteydi. Padişahın özel alanlarına doğru gidildikçe getirilen kısıtlamalar dolayısıyla Bâbüsselâm’dan sonra yola yaya olarak devam etme zorunluluğu koyulmuştur.121 Topkapı Sarayı’nı minyatürlerle ve açıklamalarla tanıtan Hünername’de Bâb-ı Hümâyûn, duvarları çini ile kaplı olarak ve üstünde sekiz pencereli bir köşk ile betimlenmiştir. Köşk için ‘Mavefk-i Bâb-ı Muallâ mahzen-i defatir-i harbiye’ ifadesi kullanılarak burada tapu ve tahrir defterlerinin korunduğu yazılmıştır.122 (Resim 2.12) Bu köşk 1867’de çıkan bir yangın neticesinde harap olmuş ve 1929’daki ikinci bir yangın ile tamamen çökmüştür. D’Ohsson’un 1790 tarihli resminde arabalar ve atlarla Ayasofya’nın yanından geçen bir tören alayı, Bâb-ı Hümâyûn’a doğru ilerlerken tasvir edilmiştir. Bâb-ı Hümâyûn’un abidevi cephesi, iki katlı görünümüyle gerçeğine yakın olarak görülmektedir. (Resim 2.13) Fransız ressam Choiseul Gouffier (1752-1817)’in 19. yüzyıl başında yaptığı gravürde de bu köşk yerinde görülmektedir. (Resim 2.14)
117 M. Orhan Bayrak, Topkapı Sarayı, 1996, s.28.
118 Nadide Seçkin, Topkapı Sarayının Biçimlenmesine Egemen Olan Tasarım Gelenekleri Üzerine Araştırma, s. 85.
119 Necdet Sakaoğlu, Saray-ı Hümayun, s.101.
120 Nadide Seçkin, Topkapı Sarayının Biçimlenmesine Egemen Olan Tasarım Gelenekleri Üzerine Araştırma, s. 88.
121 Reşad Ekrem Koçu, Topkapı Sarayı, 2004, s.24. 122 Necdet Sakaoğlu, Saray-ı Hümayun, s. 29.
28
Resim 2.12: Molla Tiflisî’nin Bâb-ı Hümâyûn tasviri, 1584.123
Bâb-ı Hümâyûn’un iç ve dış cephelerindeki kemer alınlıklarında celi sülüs yazı ile Besmele ve Kur’an’dan sureler yazmaktadır. Kapının dış cephesinde dikdörtgen mermer plakada celi sülüs yazı ile yazılmış Arapça kitabenin anlamı ‘Bu kutsal kaleyi, karaların ve denizlerin sultanı, Tanrı’nın gölgesi Konstantiniyye kalesinin fatihi, Sultan Mehmed Han’ın oğlu Sultan Murad’ın oğlu Sultan Mehmed Han, Hicri 883 yılının Ramazan ayında yaptırttı.” yazmaktadır.124 (Resim 2.13) Kapının dış cephesinde II. Mahmud’un ve Abdülaziz’in tuğraları bulunmaktadır.
Bâb-ı Hümâyûn’dan girildiğinde avlunun sol tarafında yer alan ve sarayın bütün ihtiyacını karşılayan diğer birimler odun ambarı ile her yıl belirli bir ayda bütün sarayın mekânlarını hasırla döşeyen hasırcıların ocakları ve bu ocakların günümüze ulaşmayan hamamları, koğuşları, işlikleri, ahırları ile kompleks oluşturan yapıları bulunmaktaydı.125 Bâb-ı Hümâyûn’un sağ tarafındaki yapılar ise Enderun Hastanesi, sarayın Marmara tarafındaki bahçelerine ve yapılarına inen yol ile Çizme Kapısı denilen kapı ile Has Fırın (Furun), ayrıca sarayın suyunun temini için Dolap Ocağı denilen kuyu ve dolap, bu dolabın kullanılmasından sorumlu olan bir ocaktan oluşuyordu.126 Değirmen Kapısı yanında, değirmenle birlikte faaliyette olan Has Fırınlar (Fodla Furunu) I. Ahmed tarafından 1616 (H. 1025) yılında tamamlanmıştır.127
123 Hünername, T.S.M.H. 1523, y.15b 124 Necdet Sakaoğlu, Saray-ı Hümayun, s. 30.
125 H. Canan Cimilli, Topkapı Sarayı Anıtsal Kapılarının İşlev ve Sembolizm Açısından İncelenmesi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, s.91.
126 Canan Cimilli, Topkapı Sarayı Anıtsal Kapılarının İşlev ve Sembolizm Açısından İncelenmesi, s.91. 127 Necdet Sakaoğlu, Saray-ı Hümayun, s. 59-60.
29
Resim 2.13: Mouradgea D'Ohsson “Tableau Général de l'Empire Othoman” eserinde bulunan 1820 tarihli Bâb-ı Hümâyûn tasviri. 128
Resim 2.14: Choiseul Gouffier (1752-1817)’in 19. yüzyıl başında yaptığı Bâb-ı Hümâyûn gravürü129
128D'Ohsson, Mouradgea,Tableau Général de l'Empire Othoman, Gennadius Kütüphanesi Arşivi. Erişim: http://tr.travelogues.gr/item.php?view=53722, Erişim Tarihi: 04.01.2018.
129Choiseul Gouffier, Gabriel Florent Auguste de. Voya.g.e pittoresque de la Grèce, Paris, J.-J. Blaise, M.DCCC.XXII , 1822, Aikaterini Laskaridis Vakıf Kütüphanesi Koleksiyonu,
30
Resim 2.15: Bâb-ı Hümâyûn Kapısı.
Plan 2.8: Bâb-ı Hümâyûn’un rekonstrüktif çizimi. (F. Akozan; S. H. Eldem, 1982.)