Dış ticaret

Azerbaycan ihracatında petrol ve petrol üretimlerinin ağırlığı, petrol üretimi ve dolayısıyla ihracının artmasıyla daha da artacaktır. Bu ise, bir sektöre bağıölılık şeklinde ülke için önemli bir sorun olabilir. Çözüm için petrol gelirlerin petrol dışı sektörlere yöneltilmesi gerekmektedir.

Tablo 4. Azerbaycan Dış Ticareti (Milyon $)

Kaynak:ARDSK yayınları

Yıllar ithalat İthalat

Artışı (%) ihracat ihracat Artışı (%)

1991 1881.2 - _2120.9 - 1992 939.8 -50.04 1483.9 -30.03 1993 628.8 -33.09 724.6 -51.17 1994 777.9 23.71 652.7 -9.92 1995 667.6 -14.17 637.1 -2.39 1996 960.6 43.88 631.2 -0.92 1997 794.3 -17.32 781.3 23.78 1998 1076.4 35.51 606.2 -22.41 1999 1035.8 -3.77 929.6 53.34 2000 1172.0 13.15 1745.2 87.73 2001 1431.1 22.10 2314.2 32.60 2002 1665.5 16.38 2167.4 -6.34 2003 2626.4 57.69 2591.7 19.57 2004 3504.6 33.43 3614.4 39.46

İthalatın yapısı ihracatın yapısına göre tamamen farklıdır. 1996 yılından beri, ekonomik düzelmeye bağlı olarak iç talebin yükselmesi sebebi ile ithalatta da hızlı bir yükselme gözlenmektedir. Azerbaycan'ın 2004 yılı ticari ilişkilerinde özel sektörün payı, ithalatta %72.93, ihracatta ise %49.15 olarak gerçekleştirilmiştir.

Aynı zamanda vurgulamak gerekir ki, ithali ikame eden yerli üretimin artışı sonucunda genel tüketim mallarının ve bu bağlamda tarım ürünleri ithalinin hacminde azalma gözlenmektedir.

Ülke, ithalatta makine ve donanım gibi yatırım malları alarak üretim hacmini ve teknolojik seviyesini artırma eğilimindedir. Sanayi tesislerinin özelleştirilmesinde yaşanan tıkanıklığın aşılamaması gibi yapısal sorunlar nedeniyle üretim yapılamaması ve dolayısıyla ihracatın katma değeri düşük hammadde ve yarı mamul mallar üzerinde yoğunlaşması ve diğer yandan milli para birimi Manat'ın 1997-2000 yıllarında ABD dolarına karşı aşırı değer kazanması sonucu ithalat daha cazip hale gelmiştir.

Diğer gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi, ithalat açısından parasal düalizm içinde olan Azerbaycan, mal ve hizmet ithalatı için yabancı para rezervine sahip olmak ve devamlı olarak bu rezervini arttırmak mecburiyetindedir.

Ülkenin henüz yapısal değişim ve sanayileşmesini tamamlayamamış olmasına ve petrol dışı sektörlerde ihracatın çok zayıf olmasına karşın, ödemeler bilançosu açıklarını petrol gelirleri ile kapatabilmektedir. Fakat bu durum ülke ekonomisi açı- sından sağlıklı bir durum değildir, hatta ekonomik bir hastalıktır.

Hem hastalıktan kurtulmak için hem de petrol ihracının 15-20 yıl sonrasında azalacağı dikkate alınarak, dış dengeyi devam ettirebilmek için hızlı sanayileşmek, ithalatı ikame etmek ve ihracatı arttırmak şeklinde sıralanabilecek uzun vadeli yapısal değişikliklerin daha yoğun ve dikkatle devam etmesi gerekmektedir.

1.2.6.1. Dış Ticarette Başlıca Ülkeler

Azerbaycan 2004 yılında dünyanın 123 farklı ülkesi ile ticari ilişki kurmuştur. İthalatın %68.84'ünü Rusya, İngiltere, Kazakistan, Türkiye, Almanya, Ukrayna, Hollanda, Çin, ABD ve Japonya ile gerçekleştirmiştir. İhracatının ise %86.70'ini ise İtalya, İsrail, Rusya, Gürcistan, Türkiye, İran, Türkmenistan, Endonezya, Hırvatistan ve Fransa ile gerçekleştirmiştir.

2004 yılındaki dış ticaretin %24.1'i İtalya, %10.9'u Rusya, %5.7'si Türkiye, %6'sı İngiltere, %3.6'sı Türkmenistan, %4.6'sı İsrail, %3.5'i Kazakistan, %3.3'ü Almanya, %3'ü İran, %3'ü Gürcistan, %2.6'sı Fransa, %2.5'i Çin ve %2.3'ü Hollanda ile gerçekleştirilmiştir.

İtalya, Trieste terminalinden gerçekleştirilen petrol yüklemeleri sebebiyle Azerbaycan'ın ihracat yaptığı ülkeler içerisinde ilk sıradadır. 1998 yılında Rusya Federasyonu'nda yaşanan ekonomik kriz sonucu yapılan devalüasyon ve Rus mallarının Azerbaycan para birimine oranla değer yitirmesi sebebiyle Rusya, Azerbaycan pazarında fiyat avantajı sağlamış ve mallarına olan talebin artmasıyla Rusya Azerbaycan'ın dış ticaretinde bu tarihten itibaren ilk sıralara yükselmiştir.

Dış ticaret rakamlarına bakıldığında dış ticaretin yapısal değişime uğradığı, eski Sovyetler Birliği ülkeleri ile yapılan ticaretten uzaklaşma ve Batı piyasalarına yönelme eğilimi gözlemlenmektedir.

Komşu ülke olan İran'ın ise ihraç ettiği ürünlerinin düşük kaliteli olması sebebiyle Azerbaycan'ın dış ticaretinde çok gerilerde kaldığı görülmektedir. Yine de İran, Azerbaycan'ın dış ticaret hacminde

Azerbaycan'ın dış ticari ilişkilerinde ülke portföyünde de zamanla değişme olmaktadır. Bu değişime göre Azerbaycan'ın daha çok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler ile işbirliği yaptığını göstermektedir.

1.2.6.2 BDT Ülkeleri İle Dış Ticari İlişkiler

Azerbaycan 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmesinin ardından dış ticarette SSCB ülkeleri dışındaki yeni pazarlara yönelmiştir. Ancak bağımsızlığın ilk yıllarında Azerbaycan'ın geçmiş ekonomik bölgeye bağımlılığı devam etmiştir. Ülke ekonomisinin Rusya'ya bağımlılığı, bağımsız ekonomik politikanın hayata geçirilmesine ve milli ekonominin yapılandırılmasına suni engeller yaratıyordu25.

BDT'nin, toplam ticaret içindeki payı 1998 yılında %27.7 iken 1999 yılında bu değer %22.6 olarak gerçekleşmiştir. 2000 yılında BDT Azerbaycan'ın dış ticaret işlemleri içerisinde bu oran biraz daha gerileyerek %20.9 olmuştur.

Dolayısıyla 1991-93 yıllarında dış ticaretinin %80-85 gibi bir oranını BDT ülkeleri ile yapan Azerbaycan'ın dış ticaret ilişkileri 1994yılından itibaren köklü bir şekilde değişme göstermesi sonucu BDT ülkeleri ile olan dış ticaret hacmi sürekli olarak azalmaya başlamıştır.

2002 yılında BDT ülkeleri ile dış ticaret hacmi 894 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu miktarın 650.4 milyon doları ithalatın, 243.7 milyon doları ise ihracatın payına düşmüştür. Dolayısıyla BDT ülkeleri ile ticari ilişkilerinde Azerbaycan 2002 yılında 406.7 milyon dolar açık vermiştir26.

BDT ülkelerinin Azerbaycan'ın ithalatı içindeki payı 1991'de %80 iken, bu oran 1999'da %31.4, 2000'de %32 ve 2002'de %32.9 olmuştur.

Azerbaycan'ın ihracatında ise BDT ülkelerinin payı 1991'de %94 iken, bu oran 1999'da %22.7, 2000'de %13.5 ve 2002'de %11 olarak gerçekleşmiştir. 2004 yılında ise bir önceki yıla göre BDT ülkeleri ile ihracat hacmi iki kat artarak toplam ihracat içinde BDT ülkelerinin payı %18.5'e yükselmiştir.

25_{Ekber Eldaroğlu, "Dünya Ticaret Teşkilatı ve Azerbaycan", Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu}

"Azerbaycan" Bülleteni, No:22 (142), 31 May 2001

BDT ülkeleri ve Rusya'dan yapılan dış ticarette, ithalatta görülen azalmanın ihracata göre daha yavaş olduğu görülmektedir. Ukrayna gibi diğer BDT ülkelerinden yapılan ithalat ise daha büyük oranda azalmıştır.

Yukarıda da ifade edildiği gibi dönüşüm süreci ile birlikte, dış ticaretin yapısında da değişiklik olmuş, Azerbaycan'ın BDT ülkelerine karşı ihracat bağımlılığı azalırken özellikle Avrupa Birliği ülkelerine yönelik ihracatında önemli artışlar kaydedilmiştir.