Telif ve Kullanım Hakları

Telif hakları ve kaynakların sahipliğine yönelik konular dijitalleştirme ve dijital koruma çalışmalarında en önemli süreçlerden biridir. Bu konuda kültürel bellek kurumlarında sorunlar yaşanmaktadır (Lopatin, 2006; IFLA, 2002; Astle ve Muir, 2002). Çalışmamızda önerilen modelde telif ve kullanım hakları bileşeni Şekil 18’de verilmektedir.

Şekil 18. Türkiye’de kültürel bellek kurumlarında dijitalleştirme ve dijital koruma politikası modeli – telif ve kullanım hakları

Telif ve kullanım hakları dijitalleştirme ve dijital koruma uygulamalarında kaynakların seçim sürecini ve mali koşulları etkileyen bir unsurdur (Waters, 2003; Muir, 2004). Araştırmamızdaki telif haklarıyla ilgili bulgular da bu durumu doğrulamaktadır.

Kaynakların dijitalleştirilmesi, yayımı ve tekrar kullanılması gibi konuların fikri mülkiyet ve gizlilik konularıyla bağlantılı olması söz konusu çalışmalarda yasal düzenlemeleri gerektirmektedir. Araştırmamızdaki bulgular bu konuda kurumlar arasında farklılıkların olduğunu yansıtmaktadır. Bu durumla ilgili olarak telif hakkıyla ilgili uygulamalarda yasal düzenlemelere ve hak sahipleriyle yapılan anlaşmalara göre hareket edilmesi, projelerde ve hizmet alımında kullanım şartlarına çok dikkat edilmesi gerekmektedir (IFLA, 2015).

Kullanım şartları konusunda kaynakların kullanımıyla ilgili lisans modellerinin ve kurumsal düzenlemelerin belirlenmesi önemlidir. Dijitalleştirme ve dijital koruma uygulamalarına yönelik politikalarda telif hakları dijitalleştirme sürecinin

gerçekleştirilmesiyle ilgili düzenlemeler veya dijital koruma çalışmalarına alınan kaynaklara yönelik süreç ve bilgilendirmeleri içermesi gereklidir.

Dijitalleştirme ya da dijital koruma çalışmaları sonrasında elde edilen çıktıların kullanımıyla ilgili bilgilendirmeler tanımlama alanlarıyla yapılmaktadır. Kurumların tanımlama alanlarını belirlerken haklarla ilgili alanları zorunlu alanlar olarak belirledikleri bilinmektedir. Ayrıca Europeana gibi uluslararası görünürlük sağlayan platformlarda da kullanım koşullarıyla ilgili bilgilendirmelerin eser bazında verilmesi bir gerekliliktir (Europeana, 2016). Bu yönüyle telif hakları bileşeninin modelin üstveri bileşeniyle de bağlantılı olduğunu söylemek mümkündür.

Kullanım şartlarının belirlenmesi için kurumlar geliştirilmiş uluslararası geçerliliği olan lisans modellerinden faydalanmaktadır. Bu kapsamda Creative Commons lisanslarının yanı sıra kültürel miras ürünlerine yönelik RightsStatements.org lisansları da tercih edilebilmektedir. Diğer taraftan kurumların kaynakların kullanım koşullarını gösteren lisansları seçilebilmeleri için teknik araçlar geliştirilmiştir. Kurumlar bu araçlarda yer alan sorulara yanıt vererek koleksiyonları için uygun olan lisans modelini belirleyebilmektedir (Europeana Pro, 2015). Bunun dışında kurumlar kendi politikaları kapsamında da kullanım haklarını oluşturabilmektedir.

4.2.5. Erişim Yönetimi

Erişim yönetimi uygulamaları modelde verilen diğer bileşenlerle de bağlantılı olarak kaynakların dijitalleştirme ya da dijital koruma uygulamaları sonrasındaki kullanımıyla ilgili süreçleri içermektedir. Bu doğrultuda modelin erişim yönetimi bileşenindeki uygulamalar Şekil 19’da yer almaktadır.

Şekil 19. Türkiye’de kültürel bellek kurumlarında dijitalleştirme ve dijital koruma politikası modeli – erişim yönetimi

Çalışmamızda önerilen model kapsamında erişim yönetimi uygulamalarında öncelikli olarak kurumların erişime sunacakları dijital kültürel miras ürünleri için kullanacakları platformların belirlenmesi gereklidir. Bu platformların belirlenmesinde teknik altyapıyla ilgili uygulamaların yanı sıra kurumsal altyapıya yönelik planlamalar da önem taşımaktadır. Kurumların bu kapsamda literatürdeki modellerde de belirtildiği gibi hangi etkileşim platformlarını ne düzeyde ve hangi amaca yönelik olarak kullanacaklarını önceden belirlemeleri erişim yönetimi uygulamaları açısından önemlidir. Araştırmamızdaki analizlere göre kurumların erişim yönetimi uygulamaları çeşitli faktörlere bağlı olarak belirlenmektedir. Bu kapsamda kurumların bazılarında her yerden erişime izin verilirken bazı kurumlarda kısıtlı erişim olanaklarının (belirli bir yerden erişim, üyelik ve ücretlendirme sistemi gibi) kullanıcılara sunulduğu görülmektedir. Diğer yandan kurumların erişim yönetimi uygulamalarında projelerin etkisi de bulunmakta, projede kullanılan koleksiyona proje amaçları çerçevesinde erişim sağlanabilmektedir. Kurumların erişim uygulamalarında kaynağın kullanıcılar tarafından kaydedilmesine yönelik özellikler genellikle daha az tercih edilmektedir. Ayrıca kurumların teknik yönergelerinde karşılıklı işlerlik ve ilgili platformlarla ilgili bilgilerin yer almaması erişiml yönetimiyle ilgili bir olumsuzluk olarak değerlendirilebilir. Konuyla ilgili olarak Türkyie’den Europeana gibi platformlara kaynak aktarımında sorunların yaşanması ve kurumların otomasyon sistemi gibi temel erişim sistemlerinde değişiklik yapmaları ve aktarılan kaynaklara yönelik bilgilerin yetersizliği etkileşim platformlarına yönelik önceden alınan kararlardaki eksiklikleri göstermektedir (Yılmaz, Külcü, Çakmak ve Ayaokur, 2015; Özel, 2014).

Dijitalleştirilen ve dijital koruma çalışmalarında kullanılan kaynaklara yönelik etkileşim platformlarında model önerimize göre kurumların makine ve kullanıcı etkileşimini göz önüne almaları söz konusu kaynakların görünürlüğü ve erişilebilirliğinin sürdürülebilirliği açısından önemlidir. Erişim yönetiminde makine etkileşimi kapsamında kurumların harmanlama protokolleri ve veri değişim formatı standartlarıyla uyumlu sistemler üzerinden kültürel miras ürünlerini sunmaları arama motorları ve diğer sistemlerle etkileşim açısından gereklidir. Ayrıca dijital kaynaklara yönelik bilgilerin sunumunda standartlara dayanan veri yapılarının kullanılması bu kaynaklara yönelik bilgilerin paylaşımını ve diğer veri kaynaklarıyla ilşkilendirilmesini sağlamaktadır.

Kullanıcı etkileşimi kapsamında ise kurumlarda kaynaklara yönelik erişim kısıtlamalarıyla ilgili yaklaşımlar öne çıkmaktadır. Araştırmamızdaki kurumlarda üyelik ve ücretlendirme sistemlerinin kullanıldığı görülmektedir. Kullanıcılara sunulan olanaklar genellikle tek yönlü bir yapıda, yalnızca kaynağın belirli bölümlerinin künye bilgilerinin web sayfası aracılığıyla gösterimi şeklindedir. Ancak konuyla ilgili olarak dijital kültürel miras ürünlerinin sosyal medya araçları üzerinden de erişime sunulmasına yönelik örnekler bulunmaktadır. Buna göre kurumların kullanıcı kitlelerini takip etmeleri, kullanıcılar tarafından kabul edilebilir uygulamalar gerçekleştirmeleri ve kaynakların kullanımlarıyla ilgili bütün süreçleri belirtmeleri etkileşim açısından önemlidir.

Erişim yönetimi uygulamalarında etkileşim platformlarının belirlenmesinin yanı sıra bu platformlar üzerinden gerçekleştirilecek uygulamalara yönelik güvenlik önlemleri de göz önünde bulundurulmalıdır.