Dickson (1996), tedarikçi seçimi için 22 farklı kriter tanımlamıştır. (Ghodsypour ve O’Brien, 1996: 200). Bunlar arasından literatürde en sık adı geçen kriterler; kalite, teslimat, performans geçmişi, fiyat, teknik kapasitesi, müşteri memnuniyetidir.
Ellram (1990), finansal güç, teknoloji, işletmelerde kültür ve strateji başta yer alarak diğer kriterleri kapsayan bir hiyerarşi önermiştir (Ellram, 1990: 9).
Weber vd. (1991), fiyat, kalite, teslimat, teknik kapasite, teknoloji ve coğrafi konum kriterlerini diğerlerinden önemli bulmuşlardır (Weber vd., 1991: 3). Garvin (1993), performans kriterlerini ayrıntılı araştırmıştır. Yaptığı araştırmada kalite, fiyat, teslimat, dağıtım ve esnekliği önemli 5 kriter olarak önermiştir (Garvin, 1993: 86).
Choi ve (1996), Amerika otomobil sanayisinde bir araştırma yapmış ve tedarik seçimi için önemli 8 kriter ortaya koymuşlardır. Bunlar, fiyat, esneklik, teknoloji, güvenilirlik, müşteri hizmetleri, finansal kaynaklar, istikrar, iş ilişkileridir. (Choi ve Hatly, 1996: 334)
Ghodsypour ve O'Brin (1998) tedarikçi seçim kriterlerini fiyat, kalite ve hizmetin çok etkili olduğunu savunmuşlardır (Ghodsypour ve O'Brien, 1998: 200).
Tracy ve Tan (2001), sadece fiyat kriterinin işletme performansını olumlu etkilemediğini, fiyat kriterinin tek başına işletmeye faydası olmadığı sonucuna varmışlardır. (Tracy ve Tan, 2001: 175)
Kahraman ve diğ. (2003), dört kriter grubu belirlemişlerdir; tedarikçi kriterleri, ürün performans kriterleri, servis performans kriterleri ve maliyet kriterleri (Kahraman vd., 2003: 383).
Garfamy (2004), fiyat kriterlerinin işletmelerin performanslarında artış sağlamadığını belirtmiştir. Tedarikçi seçimi için sağlanması istenen tüm kriterlerin tüm tedarikçilerin eşit olarak karşılanması durumunda fiyat, satın alma kararında belirleyici olabileceğini söylemiştir. Ayrıca Londra’da sekiz farklı sektörde, 78 işletme üzerinde yaptığı araştırma sonucunun doğruluğunu ve uygulanabilirliğini göstermek amacıyla bir model önermiştir. Süreç iyileştirmenin (BPI – Business Process Improvement), performansı ile ilgili önemli kriterleri; kalite, hizmet, organizasyon, ilişki ve döngü süresi olarak önermiştir (Mohammady, 2005: 52). Süreç ve müşteri odaklı yaklaşımı benimseyen ‘süreç iyileştirme’ (BPI), işletme ve tedarikçiler arası ilişkilerin uzun vadeli olabilmesi ve işletmenin performansını arttırmak için etkili bir yoldur. (Bevilacqua vd., 2006: 16)
Shen ve Yu (2009), yeni bir ürün araştırma geliştirmesinde yararlanılacak tedarikçileri seçerken, süreç geliştirme kriterlerini kullanmışlardır (Shen ve Yu, 2009: 11272).
2.3.1. Tedarikçi Seçiminde Kullanılan Kriterler
Tedarikçi seçimiyle ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde tedarikçi seçimi için kullanılan birçok kriter ve yöntem karşımıza çıkmaktadır. Tedarikçi seçim kriterleri açısından baktığımızda literatürde en çok karşılaşılan kriterler aşağıda sıralanmıştır ( Görener, 2009: 101; Akyüz, 2012: 199; Madenoğlu, 2019: 1852 ).
Fiyat Kalite Teslimat Üretim kapasitesi Teknoloji Deneyim Esneklik Coğrafi konum Paketleme kabiliyeti Teknik destek Finansal durum Performans Sektördeki konum Risk faktörü
Garantiler ve sigorta politikaları Satış sonrası hizmetler
Bu çalışmada ambalaj sektöründe tedarikçi seçimi araştırılmıştır. Bu sektör dahilinde seçilecek en uygun tedarikçilerin sıralaması yapılırken yine ambalaj sektöründe önemli olan kriterler tespit edilmiştir. Bu kriterler kalite, teslimat, fiyat, üretim, teknoloji, işletme yapısıdır. Tedarikçi seçimi yapılırken, işletmelerin bu kriterlere uygun olma dereceleri hesaplanmıştır.
2.3.1.1. Kalite
Tedarik edilecek ürünün fiyat kriteri açısından uygun bulunması ve kalite kriterinin bu karar sürecinde ihmal edilmesi işletme için sıkıntı yaratabilmektedir. Tedarik edilen ürünün kalite ve performansı düşük olduğu takdirde üretim ve sipariş sırasında sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Ürünün değiştirilmesi, onarılması, işletmeye hem zaman kaybettirmekte hem de müşteri memnuniyetinde ciddi bir düşüşe sebep olmaktadır. Bu gibi durumlar da işletmenin maliyet yükünü attırmış olmaktadır ve fiyat avantajı kaybedilecektir. Tedarikçi seçimi yapılırken, tedarik edilecek ürünün kalitesine, tedarikçinin; kalite kontrol ve planlamalarına, üretimde hata oranına gibi alt kriterlere dikkat edilmelidir. (Chan ve Kumar, 2007: 417). Toplam Kalite Yönetimi (TKY), Tam Zamanında Üretim (TZÜ) gibi yaklaşımları benimseyen işletmelerin, kalite kriterlerini doğru belirleyerek, tedarikçilerini bu doğrultuda seçmeleri oldukça önemlidir (Weber vd. 1991).
2.3.1.2. Teslimat
İşletme faaliyetlerinin planlanan sürede ilerlemesi ve tamamlanması açısından tedarikçinin mal veya hizmeti zamanında teslimatını gerçekleştirmesi önemlidir. (Chan ve Kumar, 2007: 417). Tedarikçinin zamanında teslimat yapabilmesi için yeterli dağıtım kapasitesine sahip olması gerekmektedir. İşletmeler, teslimatın güvenliğine, zamanında ulaşımına, ulaşım olanaklarına ve taşıma maliyeti gibi teslimatın alt kriterlerine dikkat etmelidirler (Stadtler ve Kilger, 2000: 303).
2.3.1.3. Fiyat
Tedarikçiden sağlanacak mal ya da hizmet için işletmenin katlanacağı maliyet işletme için oldukça önemlidir. Tedarikçi seçiminde işletmeler fiyat kriterine özellikle önem vermişlerdir. Elde edilecek kâr en üst seviye iken maliyet en az seviyede olmalıdır (Chan ve Kumar, 2007: 417).
Uluslararası tedarikçilerle çalışılması durumunda, gümrük ve depolama maliyetleri de fiyat alt kriterleri altında değerlendirilmelidir (Chan ve Kumar, 2007: 417).
Tedarikçiden temin edilecek ürünlerin miktarı, fiyat indirimlerini etkilemektedir. Bu gibi fiyat değişimleri işletmeler tarafından yakından takip edilmelidir (Arunkumar vd. 2006).
2.3.1.4. Üretim
Üretim kriterinde; gecikme süresinde uygunluk, üretim miktarlarında esneklik, sipariş değiştirme yeteneği önemli alt kriterlerdir. Teknik kapasite ile ilgili (araştırma geliştirme, teknik eleman yeterliliği vb.) olan tüm birimler üretim kriteri adı altında incelenmektedir (Chan ve Kumar, 2007: 418).
Tedarikçinin coğrafi konumu, kapasitesi, iş gücü üretim kriteri ile ilgilidir. Müşteri taleplerini karşılamak ve ürün farklılaştırılması ve geliştirilmesi için de üretim kapasitenin güçlü olması gerekmektedir (Chan ve Kumar, 2007: 418).
2.3.1.5. Teknoloji
İşletmelerin, tüketicilerin taleplerine cevap verebilecek ürünlere yönelik uygun üretim yapabilmeleri her geçen gün artan rekabete ayak uydurabilmeleri açısından son derece önemlidir. İşletmelerin rekabetle baş edebilmeleri için müşteri taleplerini karşılayacak ürünleri hızlı bir şekilde, uygun maliyetle ve çeşitlilik sağlayarak piyasaya sürmeleri gerekmektedir. Bu şartları yerine getirebilmek ancak teknoloji ile
mümkündür. İşletmelerin yeni teknolojileri takip etmesi ve üretim teknolojilerine yatırım yapması işletmenin piyasada kalıcılığı açısından son derece önemlidir (Aydeniz, 2005: 2). Üretimin hızlı, uygun maliyetli ve kaliteli olabilmesi için işletmelerin yanı sıra tedarikçilerin de teknolojiye aynı önemi vermeleri gerekmektedir. Tedarikçi seçimi probleminde tedarikçilerin kullandıkları teknolojiler dikkate alınır. Teknoloji literatürde önemli bir kriterdir.
2.3.1.6. İşletme Yapısı
Tedarikçi seçiminde, teknik işletme yapısı bünyesinde bulunan teçhizatlar ve potansiyel tedarikçilerin teknik yeterliliği önemli bir kriterdir. Geleneksel tedarikçi seçimi kriterleri ile birlikte, özellikle satın alma kararları verilirken tedarikçilerin işletme yapıları da önemli bir kriterdir (Katsikeas, vd., 2004: 757).