Tabiat varlığı kavramının tanımlanmasına yönelik olarak ulusal düzenlemelerin temelini Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununda yer alan tanımlama oluĢturmaktadır. Tabiat varlığı, bilimsel ve kültürel açıdan korunması gereken doğal varlıkları ifade etmek için belirlenmiĢ bir kavramdır. Buna göre kanun koyucu45 tabiat varlığını; “jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerler” olarak tanımlamıĢtır (KTVKK M.3-a/2). RAMSAR SözleĢmesi, Biyolojik ÇeĢitlilik SözleĢmesi vb. sözleĢmelerde tabiat varlıklarının korunmasına yönelik konular düzenlenmiĢ, ancak tabiat varlığı kavramının tanımlamasına yönelik açık bir düzenleme yer almamıĢtır.
harabeler, kervansaraylar, han, hamam ve medreseler; kümbet, türbe ve kitabeler, köprüler, su kemerleri, suyolları, sarnıç ve kuyular; tarihi yol kalıntıları, mesafe taşları, eski sınırları belirten delikli taşlar, dikili taşlar; sunaklar, tersaneler, rıhtımlar; tarihi saraylar, köşkler, evler, yalılar ve konaklar; camiler, mescitler, musallalar, namazgâhlar; çeşme ve sebiller; imarethane, darphane, şifahane, muvakkithane, simkeşhane, tekke ve zaviyeler; mezarlıklar, hazireler, arastalar, bedestenler, kapalı çarşılar, sandukalar, siteller, sinagoglar, bazilikalar, kiliseler, manastırlar; külliyeler, eski anıt ve duvar kalıntıları; freskler, kabartmalar, mozaikler, peri bacaları ve benzeri taşınmazlar; taşınmaz kültür varlığı örneklerindendir.
Yine aynı kanunda ( Md. 23/a-b) taşınır kültür varlıkları da ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Bunlar; Her çeşit hayvan ve bitki fosilleri, insan iskeletleri, çakmak taşları (sleks), volkan camları (obsidyen), kemik veya madeni her türlü aletler, çini, seramik, benzeri kab ve kacaklar, heykeller, figürinler, tabletler, kesici, koruyucu ve vurucu silahlar, putlar (ikon), cam eşyalar, süs eşyaları (hülliyat), yüzük taşları, küpeler, iğneler, askılar, mühürler, bilezik vb. maskeler, taçlar (diadem), deri, bez, papirus, parşümen veya maden üzerine yazılı veya tasvirli belgeler, tartı araçları, sikkeler, damgalı veya yazılı levhalar, yazma veya tezhipli kitaplar, minyatürler, sanat değerine haiz gravür, yağlıboya veya suluboya tablolar, muhallefat (religue'ler), nişanlar, madalyalar, çini, toprak, cam, ağaç, kumaş ve benzeri taşınır eşyalar ve bunların parçaları, Halkın sosyal heyetini yansıtan, insan yapısı araç ve gereçler dâhil, bilim, din ve mihaniki sanatlarla ilgili etnografik nitelikteki kültür varlıkları. Osmanlı Padişahlarından Abdülmecit, Abdülaziz, V. Murat, II. Abdülhamit, V. Mehmet Reşat ve Vahidettin ve aynı çağdaki sikkeler. Milli tarihimizdeki önemleri sebebiyle, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşuna ait tarihi değer taşıyan belge ve eşyalar, Mustafa Kemal ATATÜRK'e ait zati eşya, evrak, kitap, yazı ve benzeri taşınırlardır.
44
http://www.aktuelarkeoloji.com.tr/turkiyenin-tasinmaz-kultur-varligi-zenginligi, E.T. 14.2.2017. 45
http://catab.kulturturizm.gov.tr/TR,127803/2863-sayili-kultur-ve-tabiat-varliklarini-koruma- kanunu.html
24
2863 Sayılı Korunması Gerekli TaĢınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Kanununa göre; tarihi mağaralar, kaya sığınakları; özellik gösteren ağaç ve ağaç toplulukları ile benzerleri; taĢınmaz tabiat varlığı örneklerindendir (KTVKK Md. 6).
“Korunmaya Değer Tabiat Alanları” içinde, ulusal ve uluslararası düzeyde koruma statüleri bakımından; doğal sit alanlarını, özel çevre koruma alanlarını, tabiat parklarını, tabiat anıtlarını, tabiat koruma alanlarını, yaban hayatı koruma alanlarını, yaban hayatı geliĢtirme alanlarını, su ürünleri istihsal sahalarını, sulak (RAMSAR) alanları, dünya doğal ve kültürel miras alanlarını, natura 2000 alanlarını, zümrüt ağı alanlarını, biyosfer rezerv alanlarını, muhafaza ormanlarını, gen koruma ormanlarını, tohum meĢçerelerini, orman içi dinlenme yerlerini, milli parkları barındırmaktadır.
Ülkemizde çok sayıda tabiat varlığı bulunmasına rağmen, bunların çoğunun tescil edilmediği edilemediği bilinmektedir. Tabiat varlıklarına örnek olarak NevĢehir Kapadokya, Ihlara Vadisini ve dünyanın nazar boncuğu olarak adlandırılan Konya‟daki Meke Gölü‟nü (Resim 15), (Resim 16) gösterebiliriz.
Resim 15. Meke Gölü, Tabiat Varlığı Kaynak: : http://sak-ne.blogspot.com.tr.
25
Resim 16. Meke Maar Gölü, Tabiat Varlığı; Konya'nın Karapınar ilçesinde sönmüĢ bir volkan kraterinin gaz patlaması sonucu suyla dolmasıyla oluĢan ve ortasında adacıklar bulunan göldür. Göçmen kuĢların Türkiye üzerinde mola verdiği nadir doğa harikalarımızdan biridir. Gölün kuĢ bakıĢı görüntüsünde, çevresi mavi sularla çevrili olan bir siyah nokta gibi görülür. Bu görüntü gölün "Dünyanın Nazar Boncuğu" olarak nitelendirilmesine neden olmuĢtur.
Kaynak: https://tr.wikipedia.org.
Ç.
Koruma- Korunma Kavramı
Türk Dil Kurumu Büyük Sözlüğünde koruma, “himaye, muhafaza ve saklama” kelimeleriyle eĢanlamlı olarak kullanılmaktadır. Koruma kavramının ortaya çıkıĢı tarih boyunca olduğu gibi anıtsal ve dini yapıların çeĢitli uygulamalarla korunmaya çalıĢılmasıyla baĢlamıĢtır. Koruma, doğa veya kültür varlıklarını gelecek nesillere aktarabilmek için gerekli her türlü ekonomik, fiziksel (teknik), sosyal ve bilimsel çabayı gösterme iĢlemidir. Sit alanı tanımında yer aldığı üzere sit alanları korunması gerekli alanlardır. Koruma; geçmiĢin hatırda kalması için tarihsel belgelerin, insanların gereksinimlerini karĢılayacak kaynakların, sanat eserlerinin, geleneklerin, düĢüncelerin güvence altına alınması için gereklidir. Korumanın en doğru yaklaĢımlarından biri, bir kültür veya doğal varlığın kullanılarak korunmasıdır. Koruma disiplinler arası bir eylem olup deneyimli uzmanların birlikte çalıĢmasıyla sağlanabilir. Mimarlar, konservatörler, malzeme uzmanları, sanat tarihi uzmanları, inĢaat mühendisleri, diğer mühendislik dalları, arkeologlar iĢbirliği içerinde bulunmalıdır.
26
TaĢınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik faaliyetlerde, karĢımıza koruma ve korunma Ģeklinde ikili bir ayırım çıkmaktadır. Koruma ve korunma kavramı her ne kadar aynı kavramlar olarak ifade edilse de, iç içe geçmiĢ kavramlardır. Kanun koyucu da iç içe geçme özelliği sebebiyle koruma ve korunma kavramını birlikte tanımlama gereği duymuĢtur. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununda yer alan düzenlemeye göre; “Koruma” ve “Korunma”; “taĢınmaz kültür ve tabiat varlıklarında muhafaza, bakım, onarım, restorasyon, fonksiyon değiĢtirme iĢlemleri; taĢınır kültür varlıklarında ise muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon iĢleridir” (M. 3/a-4).
Koruma, kanunda yer alan tanımlamada açıkça ortaya konulmamıĢ olmakla birlikte, idare tarafından yürütülen taĢınmaz kültür ve tabiat varlıklarının muhafazasını hedefleyen faaliyetlerdir. Korunma ise, taĢınmaz kültür ve tabiat varlıklarının koruma altına alınma ve muhafaza edilme durumunu ifade etmektedir. Korumanın en büyük sorunlarından birisi neyin korunacak olmasıdır. Korunacak olan değerler taĢınır ve taĢınmaz olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Korunması gerekli olan kültür varlıkları kendi içerisinde farklılıkları gösterdiği için korunması gereken her tür için farklı koruma yöntemi benimsenmelidir. Korumanın temel Ģartı tabi ki bu varlıklardan haberdar olmaktır. Bu nedenle kanun haber verme zorunluluğu getirmiĢtir.
Korumanın en önemli araçlarından biri de koruma amaçlı imar planlarıdır. Koruma amaçlı imar planları; kısaca, “sit içeren yerleĢme alanlarında düzenlenen koruma ve geliĢtirme amaçlı plan” Ģeklinde tanımlanabilir46
. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan Koruma Amaçlı Ġmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi ve Müelliflerine ĠliĢkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmeliğin47
4. Maddesinde koruma amaçlı imar planının ne olduğu açıklanmıĢtır48
. Koruma Amaçlı Ġmar Planı (KAĠP) ikinci bölümde detaylı olarak ele alınacaktır.
TEKELĠ‟ye göre korumanın dört amacı vardır. Korumanın birinci amacı insanlarda tarih bilinci oluĢturmak olmuĢtur. Buna bağlı olarak ikinci sebep ulusal kimlik oluĢturmak için korumacılıktır. Ancak bu seçmeci bir koruma anlayıĢıdır, sadece ulusal kimliğin oluĢumuna katkı sağlayacak eserleri-alanları korunarak ulus
46 ÜNAL Erol/ DUYGULUER Feridun/ BOLAT Z. Ersin, İmar Terimleri, 1. Baskı, TODAİE Yerel Yönetimler Araştırma ve Eğitim Merkezi, Ankara 1998, s.70.
47
RG, 5.1.2017, S. 29939.
27
ideolojisine uygun geçmiĢler yeniden yaratılmıĢtır. Üçüncü olarak estetik amaçlı koruma vardır. Bu anlayıĢta tarihsellik arka planda olup koruma sanat ve kültür açısından değerli olan Ģeklinde görülmüĢtür. Son olarak turizm amaçlı koruma vardır, eylemlerin temelinde koruma yoluyla gelir elde etmek bulunmaktadır49
. Türkiye‟de yasal ve geçerli düzeneklerin olanak verdiği koruma araçları; koruyucu ve tescil edici kuruluĢlar, imar planları ve varlıklı çevrelerden gelen korumaya yönelik giriĢimlerdir.
Koruyucu ve tescil edici kuruluĢlar; Kültür ve Tabiat Varlıkları Merkez Koruma Kurulu, Bölge Koruma Kurulu ile Kültür ve Turizm Bakanlığı (KTB) gibi kuruluĢlar, daha çok faaliyetleri ile uygulama politikaları üretebilerek koruma politikalarının etkinliğini arttırabilecek kamu kuruluĢları olarak görülmektedir.