B. Ġç Hukuk Kaynakları
4. İdari Düzenlemeler
Kültür ve tabiat varlıklarının korunması faaliyetleri, teknik yönü ağır basan faaliyetlerdir. Yapılacak uygulamaların teknik ayrıntılarının kanuni düzenlemelerde ortaya konulması her zaman mümkün olmamaktadır. Koruma tedbirlerinin ayrıntılarının kanunlarda düzenlenmesinin zorluğu ile beraber, koruma 234 R.G., T. 8.9.1956, S. 9402 235 R.G., T. 11.8.1983, S. 18132. 236 R.G., T. 11.8.1983, S. 18132. 237 R.G., T. 8.11.1983, S. 18125. 238 R.G., T. 22.11.1983, S. 18229. 239 R.G., T. 9.5.1985, S. 18749. 240 R.G., T. 17.4.1990, s. 20495 241 R.G., T. 13.6.1994, S. 21989. 242 R.G., T. 20.2.2000, S. 23970. 243 R.G., T. 29.4.2003, S. 25093. 244 R.G., T. 21.07.2004, S. 25529. 245 R.G., T. 5.7.2005, S. 25866. 246 R.G., T. 14..11.2007, S. 26700.
104
uygulamalarının gerektiği gibi yerine getirilmesine olanak sağlayacak Ģekilde gerçekleĢtirilmesi gerekliliği de teknik ayrıntıların idari düzenlemelerde ortaya konulmasını gerektirmektedir.
Kültür ve tabiat varlıklarını koruma hukukunun kaynakları arasında, en detaylı düzenlemeler idari düzenlemelerdir. Ġdari düzenlemeler üç baĢlık altında toplanmaktadır.
a. Tüzükler
Kültür ve tabiat varlıklarını koruma hukukunun kaynaklarından idari düzenlemeler arasında en üstte tüzükler yer almaktadır. Tüzükler, Bakanlar Kurulu tarafından bir kanunun emrettiği bir konuyu ya da bir kanunun uygulanmasını göstermek üzere, DanıĢtay görüĢü alınarak çıkarılmaktadır. Bir konunun tüzük düzenlemesine konu olmasının nedeni, tüzükle düzenlenen konunun birden çok bakanlığı ilgilendiren bir konu olmasından kaynaklanmaktadır.
Kültür ve tabiat varlıklarının korunması konusunda uygulamada karĢımıza çıkan tüzük düzenlemesi, Kamu Kurum ve KuruluĢlarına Ait Eserlerden Faydalanma Usul ve Esasları Hakkında Tüzük247‟le yapılmıĢtır. Buna göre; “Çoğaltma ve yayımı
eser sahibi tarafından açıkça yasaklanmamıĢ, kütüphane, müze ve benzeri kurumlarda saklı, henüz yayımlanmamıĢ veya alenileĢmemiĢ, mali haklarla ilgili koruma süresi dolmuĢ eserlerden, bilimsel ve benzeri amaçlarla faydalanmak isteyenlerin izin alacakları yer, izin alma Ģekli, alınacak ücretler, bunların kullanılacağı kültürel amaçlar, bu Tüzükte gösterilmiĢtir (M.1)”.
b. Yönetmelik ve Yönetmelik Benzeri Düzenlemeler
Yönetmelikler ve yönetmelik benzeri idari düzenlemeler, kültür ve tabiat varlıklarını koruma faaliyetlerinde temel ilke ve esasların belirlenmesinde sıkça baĢvurulan bir düzenleme tercihidir. Kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik kanuni düzenlemeler doğrultusunda çıkarılan yönetmelikler ve yönetmelik benzeri düzenlemelerle konunun ayrıntıları ve teknik yönleri oluĢturulmuĢtur.
247 R.G., T. 16.10.1986, S. 19253
105
ba. Yönetmelikler
Kültür ve tabiat varlıklarının korunması faaliyetlerine iliĢkin birçok konunun teknik yönleri ve ayrıntısı yönetmeliklerle düzenlenmiĢtir248. Çıkarılan bu
yönetmeliklerle; kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik yürütülen idari faaliyetlere iliĢkin çalıĢma kuralları, koruma çalıĢmalarında uyulacak ilkeler, taĢınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik proje çalıĢmaları, taĢınır kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik faaliyetler, müzecilik kültür ve tabiat varlıklarına yönelik araĢtırma çalıĢmaları ve benzeri birçok konunun düzenlenmesi yoluna gidilmiĢtir249
.
Yönetmelik düzenlemeleri dayanağını Anayasadan alan idari düzenlemeler olarak karĢımıza çıkmaktadır250. Bu sebeple de ilke kararları üzerinde yer
almaktadırlar.
Kültür ve tabiat varlıklarını koruma hukukunun kaynakları arasında önemli bir yeri olan yönetmelikler Ģunlardır;
Alan Yönetimi ile Anıt Eser Kurulunun KuruluĢ ve Görevleri ile Yönetim Alanlarının Belirlenmesine ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik251
; Askeri Müzeler Yönetmeliği252
; Define Arama Yönetmeliği253; Etnografik Nitelikteki TaĢınır Kültür Varlıkları Hakkında Yönetmelik254
; Koruma, Uygulama ve Denetim Büroları, Proje Büroları Ġle Eğitim Birimlerinin KuruluĢ, Ġzin, ÇalıĢma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik255
; Korunması Gerekli TaĢınır Kültür ve Tabiat Varlıkları Koleksiyonculuğu ve Denetimi Hakkında Yönetmelik256
; Korunması Gerekli TaĢınır Kültür ve Tabiat Varlıklarının Yurt DıĢına Çıkarılması ve Yurda Sokulması Hakkında Yönetmelik257
; Korunması Gerekli TaĢınmaz Kültür Varlıklarının Yapı Esasları ve Denetimine Dair Yönetmelik258
; Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla Ġlgili Olarak Yapılacak AraĢtırma, Sondaj ve Kazılar Hakkında
248
Detaylı bilgi için bkz. http://teftis.kulturturizm.gov.tr. 249
ÇOLAK, age, s. 97-103
2501982 Anayasasının Yönetmelikler başlığı taşıyan 124. mad. yer alan düzenlemeye göre, Başbakanlık, Bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri kendi görev alanlarını ilgilendiren kanun ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak ve bunlara aykırı olmamak üzere yönetmelikler çıkarabileceklerdir.
251 R.G., T. 27.11.2005, S. 26006. 252 R.G., T. 18.11. 2015, S. 29536. 253 R.G., T. 27.01.1984, S. 18294. 254 R.G., T. 03.05.1988, S. 19803. 255 R.G., T. 11.06.2005, S. 25842. 256 R.G., T. 23/03/2010, S. 27530. 257 R.G., T. 16.02.1984, S. 18314. 258 R.G., T. 07.12.2014, S. 29198.
106
Yönetmelik, Özel Müzeler ve Denetimleri Hakkında Yönetmelik259
; Tarihi ve Bedii Değeri Olan TaĢınmaz Malların Kiraya Verilmesi Hakkında Yönetmelik260
; Tasarrufu Kısıtlanan Bina, Arsa ve Arazi Hakkında Yönetmelik261
; Müzeler Ġç Hizmetler Yönetmeliği, Müzelerle Müzelere Bağlı Birimlerde ve Ören yerlerindeki Kültür Varlıklarının Film ve Fotoğraflarının Çekilmesi Mulaj ve Kopyalarının Çıkarılması Hakkında Yönetmelik262
; TaĢınır Kültür Varlığı Ticareti ve Bu Ticarete Ait ĠĢyerleri Ġle Depoların Denetimi Hakkında Yönetmelik263
; TaĢınır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Bulanlara, Haber Verenlere ve Yakalayan Kamu Görevlilerine Verilecek Ġkramiye Ġle Ġlgili Yönetmelik264
; Ulusal Müze BaĢkanlıklarının KuruluĢ ve Görevleri Hakkında Yönetmelik265
; Yıpranan Tarihi ve Kültürel TaĢınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve YaĢatılarak Kullanılması Hakkında Kanunun Uygulama Yönetmeliği266
; Koruma Amaçlı Ġmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine ĠliĢkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik267
; Milletlerarası Müzeler Konseyi (ĠCOM) Türkiye Milli Komitesi Yönetmeliği268
; TaĢınmaz Kültür Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payına Dair Yönetmelik269
; TaĢınmaz Kültür Varlıklarına Yardım Sağlanmasına Dair Yönetmelik270
; Kültür Yatırımlarının ve GiriĢimlerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine ĠliĢkin Yönetmelik271
; Kültür Yatırım ve GiriĢimlerine Gelir Vergisi Stopajı, Sigorta Primi ĠĢveren Payı ve Su Bedeli Ġndirimi Ġle Enerji Desteği Uygulamasına Dair Yönetmelik272
; Vakıflar Genel Müdürlüğü Müzeler Yönetmeliği273
; Korunması Gerekli TaĢınır Kültür Ve Tabiat Varlıklarının Tasnifi, Tescili ve Müzelere Alınmaları Hakkında Yönetmelik274
; Sit Alanlarında Kalan TaĢınmazların Hazine TaĢınmazları Ġle DeğiĢtirilmesi Hakkında
259 R.G., T. 10.08.1984, S. 18485. 260 R.G., T. 16.12.1984, S. 18607. 261 R.G., T. 17.11.1986, S. 19284. 262 R.G., T. 26.01.1984, S. 18293. 263 R.G., 11.01.1984, S. 18278. 264 R.G., T. 11.08.1984, S. 18486. 265 R.G., T. 11/11/2005, S 25990 266 R.G., T. 05/7/2005, S. 25866. 267 R.G., T. 05.01. 2017, S. 29939. 268 R.G., T. 11.12.1970, S. 13691. 269 R.G., T. 22.08.2015, S. 29453. 270 R.G., T. 27.05. 2015, S. 29368. 271 R.G., T. 24.04.2009, S. 27209. 272 R.G., T. 14.07.2006, S. 26228. 273 R.G., T. 06.02.2007, S.26426. 274 R.G., T. 20.04.2009, S. 27206
107 Yönetmelik275
; Korunması Gerekli TaĢınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik276
; Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ve Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları Yönetmeliği, Kültür Yatırım ve GiriĢimlerine TaĢınmaz Kullandırılması Hakkında Yönetmelik277; Milletlerarası Anıtlar Ve Sitler Konseyi Türkiye Milli Komitesi Yönetmeliği278
; BirleĢmiĢ Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu(UNESCO) Türkiye Milli Komisyonu Yönetmeliği279
; Kültür Varlıkları Ġhale Yönetmeliği ve ekleri280; TaĢınmaz Kültür Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payına Dair Yönetmelik281
ve Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliğidir282
.
Kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik olarak yürütülen birçok faaliyete iliĢkin çerçeve bu yolla çizilmektedir. Bu bağlamda, teknik ayrıntıların yönetmeliklerle düzenlenmesi bir zorunluluk olarak kabul edilmiĢtir. Kanun koyucu kanunda yer alan hükümlerin yetersiz kalabileceğinden dolayı, kültür ve tabiat varlıklarının korunması faaliyetlerinin teknik ayrıntısını, zamana, konuma ve müdahale edilen varlığa göre değiĢebilen yönlerini idari düzenlemelere bırakmıĢtır. Bu sebeple de kültür ve tabiat varlıklarını koruma hukukunun kaynakları arasında bu yönetmelikler önemli bir yere sahip olmuĢtur.
bb. Yönetmelik Benzeri Düzenlemeler
Kültür ve tabiat varlıklarının korunmasında karĢımıza çıkan idari düzenlemeler arasında, yönetmelik benzeri düzenlemelerin de önemli bir yeri vardır. Bu düzenlemeler adı yönetmelik olmayan ancak kural koyan düzenlemelerdir. Bu düzenlemelerin konusu genellikle idarenin iç iĢleyiĢi olmakla birlikte, iĢleyiĢin sonucunda muhatap konumunda bulunan özel hukuk kiĢileri bu düzenlemelerden etkilenmektedirler. Bu yönüyle hem idarenin iç iĢleyiĢine iliĢkin hem de bireylerin hak ve menfaatlerini etkileyen irade açıklamalarıdır.
Yönetmelik benzeri düzenlemeler, yönerge, genelge ve tebliğler olarak karĢımıza çıkmaktadır. 275 R.G., T. 22/05/2010, S. 27588. 276 R.G., T. 13.03.2012, S. 28232 277 R.G., T. 19/04/2012, S. 28269 278 R.G., T. 18/05/1974, S. 14890 279 R.G., T. 19/6/2004, S. 25497 280 R.G., T. 25/07/2013, S. 28718 281 R.G., T. 22.08.2015, S. 29453 282 R.G., T. 14.06.2014, S. 29030
108
Tebliğler; kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik olarak yürütülen idari faaliyetlerin, beklentilere uygun bir biçimde yürütülmesini sağlamak üzere, muhatap idarelerin iĢleyiĢini düzenleyen genel nitelikli irade açıklamalarıdır.
Koruma amaçlı imar planlarının yapılması sürecinde ilgili idarelerin birlikte çalıĢmalarını sağlamaya yönelik olarak Koruma Amaçlı Ġmar Planlarının Yapımına ĠliĢkin Tebliğ283
, kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik çalıĢmalarda uygulanacak ihalelerde farklı uygulamalar gerektiren parasal eĢikleri düzenlemek amacıyla Kültür Varlıkları Ġhale Yönetmeliği Kapsamındaki Parasal Limitlerin Güncellenmesi Hakkında Tebliğ284
hazırlanmıĢtır.
Yönergeler; kültür ve tabiat varlıklarının koruma faaliyetlerinin yürütülmesi sırasında ilgili idarelerin görevlerini nasıl yerine getirmeleri gerektiğine iliĢkin teknik ayrıntıları düzenlemektedir.
Bakanlık tarafından oluĢturulan yönergeler; Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğüne Bağlı Müze ve Ören yerlerinde Gerçek ve Tüzel KiĢiler Tarafından Yapılacak BağıĢlara ĠliĢkin Yönerge, Müzeler Haftası Kutlama Yönergesi, Müzeler ve Müzelere Bağlı Mekânların Video, Film ve Fotoğraflarının Çekilmesine ĠliĢkin Yönerge, Süreli Kullanım Yönergesi, Somut Olmayan Kültürel Miras TaĢıyıcılarının Tespit ve Kayıt ĠĢlemleri Hakkında Yönerge, Arkeolojik Kazılarda Ve Kazı Alanlarında Yapılacak Düzenleme, Restorasyon Ve Konservasyon Proje Ve Uygulamalarında Uyulacak Usul Ve Esaslara ĠliĢkin Yönerge, Bilimsel Müze AraĢtırmaları Yönergesi ve eki, 2863 Sayılı Kanunun 13 ve 14 üncü Maddeleri Gereğince Yürütülen ĠĢlemlere ĠliĢkin Yönerge, Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüklerinin ÇalıĢma Esasları Ġle Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ÇalıĢmalarına ĠliĢkin Yönerge, Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla Ġlgili Yapılacak Yüzey AraĢtırması, Sondaj ve Kazı ÇalıĢmalarının Yürütülmesi Hakkında Yönerge, Müze ve Ören Yerleri GiriĢ, Bilgilendirme, Yönlendirme ve Uyarı Tabelalarına ĠliĢkin Yönerge ve Rölöve ve Anıtlar Müdürlükleri ÇalıĢma Yönergesidir285
.
Genelgeler; idarenin iĢleyiĢinde ortaya çıkan bir durumun açıklığa kavuĢturulması, görevin hizmet gereklerine ve kamu yararına uygun olarak yürütülmesinin sağlanmasına yönelik bir uygulama kuralının belirlenmesi ve ilgililere duyurulmasıdır. 283 R.G., T. 23.07.2006, S. 26237. 284 R.G., T. 18.02.2015, S. 29271.
109
Bakanlık, kültür ve tabiat varlıklarını koruma uygulamalarının takibinden sorumlu idare olarak, kültür ve tabiat varlıklarının korunması konusunda yaĢanan aksaklıklara çözüm üretmek için çeĢitli konularda genelgeler yayımlamıĢtır. Bunlar; Ekspertiz ĠĢleri Hakkında Genelge No.243, Ekspertiz ĠĢleri Hakkında Genelge No.298, Halı ve Kilimlerin Ekspertize ĠĢlemleri Hakkında Tamim, Kültürel alandaki destek (sponsor) faaliyetlerinin teĢvik edilmesi hakkında genelge (Genelge 2005/13), Müzayede ve Ekspertiz ĠĢlerinde Uygulanacak Esaslar, Kültür Varlığı Kaçakçılığı‟nın Önlenmesi, Yurt DıĢındaki Kültür Varlıklarımızın Restorasyonu Ġle Ġlgili 2008/15 Sayılı BaĢbakanlık Genelgesi, Tasnif ve Tescil Uygulamaları, Müzayedelere Çıkacak Eserler, Kültür Varlığı Kaçakçılığının Önlenmesi, Sahte Eser Fotoğraflarının WEB Sayfasında Yayınlanması, Define Kazıları, Suç eĢyası olarak el konulan kültür varlıkları ile ilgili olarak yapılacak iĢlemler, Define Arama Yönetmeliği, Ticari Kullanım Talepleri ve Kültür Yatırım ve GiriĢimlerine Gelir Vergisi Stopajı, Sigorta Primi ĠĢveren Payı ve Su Bedeli Ġndirimi ile Enerji Desteği Uygulamasına Dair Yönetmeliğe ĠliĢkin Genelgedir (2012/10)286
.
c. İlke Kararları
Kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik mesleki uygulamaların ayrıntılarının meslekten uzmanlarca belirlenmesi ilke kararlarının ortaya çıkma sebebidir. Kültür ve tabiat varlıklarını koruma faaliyetlerinin düzenlenmesi konusunda gerçekleĢtirilecek uygulamaların detayına iliĢkin teknik ayrıntıların, konunun uzmanlarından oluĢan bir heyet tarafından düzenlenmesi, yapılacak uygulamaların baĢarısı bakımından oldukça önemlidir. Korunmada, uzmanlık gerektiren iĢlerin, kanunlarla düzenlenmesi mümkün olmayacağı gibi, yönetmelik ve benzeri idari düzenlemelerle de belirlenmesi mümkün olmamaktadır.
Ġlke kararları, bir idari düzenlemedir. Kültür ve tabiat varlıklarını koruma yüksek kurulu kararıyla uygulamada yaĢanan mesleki teknik sorunlara çözüm bulmak uygulamayı yönlendirmek ve ülke genelinde koruma uygulamalarında birlik sağlamayarak bir standart oluĢturmak amacı ile uyulması gereken ilkeler belirlenir. KTVKK‟nun çeĢitli maddelerinde ifade edilmekle birlikte, ilke kararının ne olduğuna iliĢkin bir tanımlama getirilmemiĢtir.
2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununda ilke kararları ile ilgili olarak getirilmiĢ bulunan düzenlemeler doğrultusunda, ilke
110
kararlarının kanuni bir dayanağı bulunmaktadır. Kanun koyucu, kültür ve tabiat varlılarının korunması çalıĢmalarında, teknik mesleki ayrıntının, bürokratlardan ve uzman meslek mensuplarından bir kurul tarafından düzenlenmesini gerekli görmüĢtür. Ġlke kararlarının, ülke genelinde gerçekleĢtirilecek uygulamalarda birliği sağlamak, koruma faaliyetlerinin hizmet gereklerine ve kamu yararına uygun bir Ģekilde yürütülmesini temin etmek amacıyla oluĢturulması kabul edilmiĢtir.
Kültür ve tabiat varlığı taĢınmazların korunması ve restorasyonu ile ilgili uygulama kararları alınırken, karar alacak idareler, koruma yüksek kurulunun ilke kararlarına uygun olarak hareket etmek zorundadırlar. Koruma faaliyetlerinde uygulamaya iliĢkin kararların alınmasında temel oluĢturan ilke kararları, dayanağını Kanundan alır. Ġlke kararları normlar hiyerarĢisinde yönetmeliklerden sonra gelmektedir. Ġlke kararları, yönetmelik hükümleri de dikkate alınarak Koruma Yüksek Kurulu tarafından Ģekillendirilmektedir.
Kültür Bakanlığı Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu tarafından Ģu an yürürlükte olan toplamda kırk bir adet ilke kararı bulunmaktadır287
. BaĢlıca ilke kararlarına değinilecek olursa; 658 Nolu Ġlke Karar Arkeolojik Sitler, Koruma ve Kullanma KoĢulları, 702 Nolu Ġlke Kararı Kentsel Arkeolojik Sit Alanları Koruma ve Kullanma KoĢulları, 710 Nolu Ġlke Kararı 2863 Sayılı Kanuna Muhalefetten Açılan Davalar, 660 Nolu Ġlke Kararı TaĢınmaz Kültür Varlıklarının Gruplandırılması, Bakım ve Onarımları gibi.
Ġlke kararları, kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve restorasyonu ile ilgili olması gerekirken, kararların içeriğine bakıldığında, taĢınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve restorasyonuna iliĢkin konuların dıĢına pek çok konuda düzenlemeler getirildiği görülmektedir.