Türkiye Turizminin Gelişmesinde Kalkınma Planların Hedefleri

Türkiye eşsiz coğrafi konumuna sahip olup, Antik çağlarından beri Doğu ve Batı kültürlerini birleştiren önemli bir köprü olmuştur. Aynı zamanda farklı antik uygarlıkların, Pers, Roma, Selçuklu ve Osmanlı medeniyetlerinin tarihinde var olmuştur. Bu topraklara tarihin ihtişamlı zenginliklerini ve refahı getirmiştir. Aynı zamanda dünyaya bir çok eşsiz kültür kalıntıları ve kültür miras bırakmıştır. İnsanların dünyasına ait değerli kaynakların bulunması ve eşsiz doğal çevreye sahip olması, Türkiye’nin önemli bir konuma sahip olmasına kaynaklık etmiştir. Ayrıca turizm;

hava, su, gürültü kirliliği, atık ve diğer çevresel sorunların giderilmesinde ve çevrenin korunmasında yardımcı olmaktadır. Turizmin hizmetine sunmak amacıyla pek çok ülkede ulusal park, koruma alanları, doğal ve tarihi değerler bulunmaktadır. Bununla birlikte binaların uygun şekilde dizayn edilmesi, bakımı gibi unsurlarla çevre kalitesini artırmaya yardımcı oldugu da belirtilmeli. Tüm bunlar önemli bir kazanımdır.⁵⁷

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra; turizm sektörünü, ulusal ekonomi politikası belirlemiştir. Bu dönem, 1923-1950 yılları arasıdır. Sonrasında ülkeyi yöneten Demokrat Parti’nin belirlediği muhafazakar-liberal ekonomik dönem (1963-1983) yaşamıştır. Yarım asırdan fazla bir süredir gelişmekte olan turizm, yeniden iyileşmeye ve tıpkı bebeklik dönemi gibi yeniden büyümeye başlamıştır.⁵⁸ Bununla birlikte, ulusal ekonomideki konumunun ve rolünün cok önemli olmadığı belirtilmelidir.

1980’lere kadar hükümetler, turizmin uygun şartlara girmesini sağlayan ekonomik düzeltme ve özelleştirme reformlarını yapamamışlardır. Sonrasında Türkiye’nin turizm geliri önemli ölçüde artmaya başlamış ve gelen turist sayısı her üç yılda iki katına çıkmıştır. Türkiye 1980 yılında sadece 1.05 milyon uluslarası ziyaretçiye ulaşmış olmasına rağmen 2010 yılı sonu itibarıyla, Türkiye’nin yıllık

57 Nüzhet Kahraman, Oguz Türkay, Turizm Ve Çevre, Detay Yayınları, Ankara, 2004, s: 20-39.

58 M. Korzay， “Turkish Tourism Development”，in A. V. Seaton，et.，Tourism: The State of the Art，London: John Wiley & Sons，1994，pp. 85 – 9.

ortalaması %6,3’lük büyüme ile 2.86 milyon uluslarası turist almıştır.⁵⁹ Bu değişim oldukça barizdir. Turizmde geri dönüşün yavaş ve zaman alması, sermaye oranın yüksek olması, doğal afetlerle, siyasi ve ekonomik olaylara karşı aşırı duyarlı olması gibi nedenlerden dolayı turizm sektörünün riski oldukça fazladır. Turizm bu olaylardan fazlasıyla etkilenmektedir.

Turizm sektöründen elde edilecek olan kazanımlar ile devletler arasındaki ilişkilerin arasında ince bir bağ vardır. Turizm sektörü ile ekonomi arasında ilişki vardır. Turizm yapısının hassas olan doğası, taşıdığı riskler dolayısıyla turizm için yatırımı ve teşviki zorunlu hale getirmiştir. Bundan dolayı yeni teşvik politikalarını geliştirmek için mevcut teşviklerin revize edilmesi zorunlu hale gelmiştir.⁶⁰

Turizm ekonomisi bu hedeflere ulaşmak için yetki, görev ve amaçları belirleyerek kamu için emredici, özel olan sektörler için teşvik edici unsurları içirerek, mecliste kabul edilen kanunları kapsayan, beş yıllık kalkınma planlarını 1961 yılında ilk olarak anayasa ile birlikte başlamıştır. Ardından iki yıl sonra 1963 yılı beş yıllık kalkınma planı yürürlüğe girmiş, Birinci Beş Yıllık kalkınma planı ile başlayıp bugüne kadar 10 adet kalkınma planı yürürlüğü girmiş bulunmaktadır.⁶¹ Yıllar itibariyle kalkınma planı aşağıdaki gibidir.

2.7.1 Birinci Beş Yıllık Planı (1963–1967)

Belli bir perspektife göre hazırlanmış olan bu plan turizmin hızla gelişmesi için gerekli temel harcamaları yaparak (altyapı ve reklam vb.) gelecekteki yatırımlar için hazırlanmıştır. Ayrıca 1963 yılında turizme ayrılan kaynaklar sınırlı olduğu için özellikle turist çekme kabiliyeti yüksek bölgeler teşvik edilmiş ve çalışmalar o bölgelere yoğunlaştırılmıştır. Dış turizme yönelik gelişmelere paralel iç turizmin de gelişmesini teşvik eden bu plan; yıllık olarak yürütülmekte olup bu sayede turizm gelirinin ve giderlerinin dengede olması hedeflenmiştir. Mesela, turizmi geliştirecek oteller, kamplar, tatil köyleri, doğal ve tarihi kaynaklarıyla turistleri kendine çekecek

59 Birleşmiş Milletler Turizm Organizasyonu'nun Resmi websitesi:

http://unwto.org/facts/eng/barometer. htm，17.09.2011.

60 Ömer Şanlıoğlu ve Enes Ömer Özcan, “Türkiye’de Uygulanan Turizm Teşvik Politikaları ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tezi.(2016) s.10.

61 Dinçer, M. Z., ve Çetin, G., “ Kalkınma Planlarında Turizm”. In D. Küçükaltan, H.Çeken ve Ş.

Mercan (Eds.), “Değişik Perspektifleriyle Turizm Politikası ve Planlaması”, Detay Yayınları, Ankara 2015, ss.171.

olan milli parklar oluşturulması planlanmıştır. Turizm personelleri için eğitimine önem verilmiştir. Her çeşitli ulaşım imkanı verilmesi kararlaştırılmıştır. Turistik tesislerinin kurulduğu yerlerde yiyecek, içecek ve çeşitli hatıra eşyalarının satılmasına karar verilmiştir.⁶²

2.7.2 İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968 –1972)

Turizmin önemli bir gelir kaynağıdır. Bunun yanı sıra turizmde emek oldukça yoğundur. Emek merkezli bir sektördür. Ancak istihdam seviyesini yüksek tutması ve desteğin yeterli olmamasından dolayı birinci dönemde planlanan hedeflere ulaşılamamıştır. Ayrıca çeşitli özel sektör ve kamu kurumları arasındaki koordinasyon sağlanmamış; böylelikle turizm gelirlerinin, yerli ve yabancı turist sayısının artması sağlanamamıştır. Turizmde yapılması öngörülen yatırım güçleri, konaklama tesisleri ve konaklama kapasitesinin yeterli olaması sorun teşkil etmiştir. Ayrıca yasal ve finasal kaynakların bulunması, kitle turizminin geliştirilmesi, turist potansiyeli yükse yerlere büyük tesislerin kurulması zorunluydu. Dış turizm ile iç turizm gelirlerinin artırılmalıydı. Turizm sektöründe tanıtım ve yatırım politikalarına hız verilmeliydi.

Turizm potansiyeline sahip olan bölgelerin (Marmara, Ege ve Antalya gibi) yeniden ele alınarak altyapı geliştirilmeliydi. Özellikle kitle turizmine uygun turizm faaliyetlerinin gelişebilmesi için çevre sağlığına ve gıda sektörlerine önem verilmeliydi. uluslarası alanda özellikle Akdeniz ülkeleri ile ortak tanıtım konusunda çeşitli işbirliği imkanları aranmalıydı. Birinci beş yıllık dönemindeki öncelik; doğal, tarihi ve antik eserlerin korunmasınaydı.⁶³

2.7.3 Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973 -1977)

1970 yılında yaşanan petrol krizinden dolayı turizmde planlanan hedefe ulaşamamıştır. Önceki dönemdeki turist sayısı, turizm geliri ve konaklama tesislerinin yapılması iç ve dış turizm içinde yapılan altyapı gelişimlerine rağmen hedefe ulaşılmamıştır.

Üçüncü plan döneminde ikinci ve birinci dönemdeki planlara göre konaklama tesisleri yatırımlarına (Uludağ, Akdeniz, Güney Ege, kısmen olarak Marmara)

62 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (1963). Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967), Ankara. http://ekutup.dpt.gov.tr/plan1.pdf (Erişim Tarihi 30.04.2016)

63 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (1968), İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972), Ankara. http://ekutup.dpt.gov.tr/plan2.pdf, (Erişim Tarihi 30.04.2016)

yoğunlaşılmıştır. Kurulacak tesislerin kapasitesinin kitle turizmine uygun olmalarına dikkat edilmiştir. Sözkonusu bölgelere alt yapı yatırımı, ulaşım, liman gibi yerlerin inşatını, milli park ve tarihi eserlerin onarılması gibi hamleler gerçekleştirilmiştir.

Ayırıca geçmiş dönemlerde turizm hizmetleri için otelcilik okullarında yetiştirilen personel yeeyrsiz kalmıştır. Bununla birlikte yetiştirilen elemanların tamamı ihtisas alanlarında çalışamamıştır. Bunun için nitelikli personelin sağlanması için Otelcilik ve Turizm meslek okullarının açılmasına karar verilmiştir. Böylelikle turizm potansiyellerini geliştirmek ve yeraltı ve yerüstü kaynakları korumak için titizlikle çalışılmıştır.

2.7.4 Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979 -1983)

Bu plan kapsamında kamunun turizm alanında elindeki tesislerin dış turizme yönelik araştırma yapmasına, kamu kuruluşlarına ait kampların ve dinlenme tesislerinin daha geniş olmasına karar verilmiştir. Etkin pazarlama faaliyetlerini tanıtmak için Türk Hava Yolları ve Devlet Hava Meydanları ve Limanlar Genel Müdürlükler arasındaki işbirliklerinin artması artması kararı alınmıştır.⁶⁴

Bu plan içinde büyük ölçüde konaklama kapasitesinin en az 500 yataklı olması için çalışmalar yapılmıştır. Ancak iç turizm hareketinin yetersiz olmasından dolayı turizm tesislerindeki fiyatların yüksekliği iç talebi yurt dışında tatil geçirmeye özendirmektir. Bu plan döneminde eğitim politikalarını yeniden gözden geçirmek ve ülke içinde gereksinimlerini karşılayacak turizm eğitimlerini yaygınlaştırarak hızlandırmak fikri ön plana çıkmıştır.⁶⁵

2.7.5 Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1986 -1989)

Yirmi kurucu üyesi bulunmakta olan OECD’nin ülkeleri; ABD, Avusturya, Kanada, Fransa, Hollanda, Lüksemburg, Almanya, İtalya, İngiltere, Belçika, Danimarka, İrlanda, Yunanistan, İsviçre, İsveç, İspanya, İzlanda, Norveç, Portekiz ve Türkiye ve OPEC’nin Kurucu üyeleri; Suudi Arabistan, İran, Kuveyt, Irak ve Venezuela’dır. Kuruluşa, sonradan Katar (1961), Libya (1962), Endonezya (1962),

64 Ş. Ş. Demir, “Beş Yıllık Kalkınma Planlarından Türkiye Turizm Stratejisi 2023’e: Turizmde tanıtma Çalışmalarına Yönelik İçerik Analizi”, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, (2014).

Cilt: 5, Sayı: 15, ss: (101-119).

65 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (1979). Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı(1979-1983), Yayın No: 1664, Ankara. erişim tarihi 01.05.2016.

http://ekutup.dpt.gov.tr/plan4.pdf.

Ekvador (1963-1993), Birleşik Arap Emirlikleri (1967), Cezayir (1969), Nijerya (1971), Gabon (1975-1995) ve Angola (2007) katılmıştır.⁶⁶

Bunların yanı sıra Balkan ve 3. Dünya Ülkeleri ile turizm ilişkileri kurulmalı ve geliştirilmelidir. Türkiyenin doğal, tarihi, kültürel varlıklarıyla; kış, bireysel turizm, kitle turizmi, av, su sporları, festival, sağlık ve gençlik turizmleri de hedeflenerek geliştirilmelidir.⁶⁷

2.7.6 Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990 -1994)

Bu dönemde turizmi tanıtmak ve pazarlamak için özel sektör ve kamu ile işbirlik yaparak turizm gelirlerinin artmalı ve sürekli hale getirmek için de tanıtım çabalarını artırmak kararı alınmıştır. Ayrıca bu dönemin hedefleri arasında turizm çeşitlerini geliştirerek eğitim ve teknik altyapısını geliştirmek⁶⁸, turizmin alt ve üst yapısının niteliğine ağırlık vermek, doluluk oranını artırmak ve yeteri düzeyde hizmet, bilgi ve becerlerin artırılması vardır. Bunun yanı sıra eğitilmiş personel açığını kapatmak, turizm meslek okul gibi mesleki okullara ağırlık vermek vardır. Buna ilaveten yurt içindeki seyahat acentelerin teşvik edilmesine, küçük işletmelerin, hediyelik eşya satıcısı gibi tesislerin ve aile pansiyonların teşvik edilmesine karar verilmiştir.⁶⁹

2.7.7 Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996 -2000)

Bu plan kapsamında, kamu ve özel sektörün işbirliği yapmasından ve teşvik edilemesinden dolayı turist artışı %13,9 olmuştur. Altıncı Beş yıllık kalkınma planın hedefini %5 civarında yükselterek turizm geliri artmıştır.⁷⁰ Yedinci beş yıllık kalkınma planında “deniz turizmi” kavramı ilk kez olarak kullanılmıştır.⁷¹

66 Demir, agm., s.101-119.

67 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (1984). Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985–1989), Yayın No: 1974, Ankara. http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan5.pdf (erişim tarihi

01.05.2016).

68 Demir, agm., s.101-119.

69 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (1989). Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990–1994), Yayın No: 2174, Ankara. http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan6.pdf (erişim tarihi 01.05.2016)

70 Demir, agm., s.101-119)

71 N. Kuleyin Kan, B., “Kalkınma Planları Çerçevesinde Türkiye’nin Deniz Turizmi Stratejilerinin Tarihsel Gelişimi”, Denizcilik Fakültesi Dergisi, 29.03.2017.

Bu dönemin temel amaçları arasında rekabet gücü yüksek ve verimli bir turizm ekonomisinin geliştirilmesi için yerel halkın ve turistlerin turizmden beklentilerinin karşılanması, doğal ve kültürel değerlerin zenginleştirilerek sürekliliğinin sağlanması fikri vardır. Ayrıca sektörde hizmet kalitesinin yükseltilmesi için sertifikasyon çalışmasının yapılmasına karar verilmiştir. ⁷²

2.7.8 Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001- 2005)

Bu dönemin temel amacı, kalkınma planda deniz turizmle ilgili kanun ve çalışmaların tamamlanmasıdır.⁷³ Turizmde gelir payının artırmak da hedeflenmiştir., Türkiye’de turizm teşviklerini güçlendirerek, hava ulaşımı ve halkın kaliteli yaşam standartlarını iyileştirmek, küçük işletmelerin KOBİ statüsünde değerlendirmek kararı da alınmıştır.

Sekizinci planda Türkiye tarihi mekanların fiziksel çevre ve sit alanlarını koruyarak, Eko turizmi geliştirerek milli park gibi buna benzer alanları yaygınlaştırmak gibi amaçlar vardır.⁷⁴ Böylelikle Türkiye gelecek ziyaretçi ve turist sayısını 13,6 milyon kişiye, yurtdışı seyahat edecek olan vatandaşlarımızın sayısının da 8,5 milyon kişiye ulşaması beklenmektedir.⁷⁵ Bu sekizinci beş yıllık kalkınma planın önceki kalkınma planlarına göre daha çok ilerleme kaydettiği belirtilmiştir.

2.7.9 Dokuzuncu Beş Yıllık Planı (2007 - 2013)

Türkiye’nin Büyük Millet Meclisi’nde sunulmuş Özel İhtisas Komisyon Raporunda, dünyanın nüfusu hızlı bir şekilde artmakta olduğu belirtilmiştir. Turizmin, yarattığı katma değer, istihdam ve döviz geliri bakımından Türkiye ekonomisinde son 20 yılda önemli atılım gösteren sektörlerden biri olduğu belirtilmelidir. Türk turizminin uluslararası turizm geliri içindeki payı 2000 yılında yüzde 1,6 iken 2005 yılında yüzde 2,9’a ulaşmıştır. Bu üyük bir değişimdir. Aynı dönemde yabancı turist sayısı 10,4 milyon kişiden, 21,1 milyon kişiye artarken, turizm geliri ise 7,6 milyar

72 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (1995), Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996–2000), Ankara. http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/vii/plan7.pdf, (erişim tarihi 01.05.2016).

73 DPT (Devlet Planlama Teşkilatı), Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporları, “Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı”, Ankara: DPT. (2001).

74 Y. Akça ve G. Şahan, A. Tural, “Türkiye’nin Kalkınma Planlarında Turizm Politika Değerlendirmesi”, (26.11.2017)

75 DPT, Devlet Planlama Teşkilatı (2000), Kalkınma planı (Sekizinci Beş Yıl) 2001-2005.

dolardan 18,2 milyar dolara yükselmiştir. Turist sayısı ve döviz gelirlerindeki bu artışla Türkiye, dünyada en çok turist kabul eden ülke sıralamasında 12., gelirlerde ise 8. sırada yer almaktadır.⁷⁶ Bununla beraber, Dokuzuncu Kalkınma Plan döneminin sonunda turiizm bağlamında gelilerin artması beklenmektedir. Gelirin 36,4 milyar dolara, ziyaretçi sayısının da 38 milyona, yurtdışına çıkacak vatandaş sayısının ise 15 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir.

Ulusal ve evrensel düzeylerde önemi artan Türkiye’nin önemli potansiyel kaynaklarına sahip olan, özel sektörlerin gelişmeye başlayan Turizm talepleri uyumlu ve etkin bir işbirliği içinde olması oldukça belirleyici olmuştur.

2.7.10 Onuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı (2014 - 2018)

Türkiye turizmde uluslaraarası bir marka haline gelerek, hizmet kalitesiyle çeşitlendirilmesi, iyileştirilmesi; turizmin üst gelir grubuna hitap ederek 2014-2018 yıllık turizm gelir hedefinin 7,1 milyon dolar, gideri ise 9,9 milyon dolara ulaşacağı tahmin edilmektedir.⁷⁷ Böyle yakından bakıldığında turizm sektörünün kalitesinin arttığı, personel standartları daha yüksek seviyede ulaştığı görülmektedir. Bu da turizmin sosyo-kültür çevresi için oluşan olumsuzlukları azaltmaktadır.

Bunun yanı sıra turizm gelişiminin zorluklarının bir kısmını ele almak için bir turizm kalkınma politikasına ve planlamasına ihtiyaç duyulmuştur. Çünkü sosyal, kültürel ve çevresel maliyetler bağlamında belirlenen turizm yoluyla kalkınmaya bütünsel bir biçimde yaklaşmak gerekmektedir.