2. SICAK ALAN HABERCİLİĞİ: SAVAŞ MUHABİRLİĞİ 1 Savaş Gazeteciliğine Bakış
2.2 Savaş Gazeteciliğinin Tarihçes
2.2.2 Türkiye’de Savaş Muhabirliğ
Savaş gazeteciliğinin dünyada dönüm noktası olarak kabul edilen Kırım Savaşı’nın Osmanlı İmparatorluğu tarafından savaş muhabirlerince aktarıldığına dair bir kanıt bulunamamıştır. Savaş muhabirliğine dair ilk kayıt bugünkü anlamına karşılık gelmese de Kurtuluş Savaşı olduğu belirtilir.134 II. Mahmut’tan Holdinglere Basın Tarihi Kitabında Hıfzı Topuz Mütareke yıllarında Anadolu Ajansının “Resmi Tebliğ” olarak hazırladığı bültenlerde cephe haberlerinin yer aldığını ve kaptanlar, tayfalar, lostromolara tarafından İstanbul’a getirerek gazetelere satıldığını aktarmıştır. Türkiye’de ilk yıllarda savaş muhabirliği kavramı tam olarak karşılığını bulamamış olsa da II. Dünya Savaşı’nda Strasburg’da Alman bombardımanı sırasında ajans muhabiri Salih Köse Raif Çorlu hayatını kaybetmiştir. Çorlu savaşta ölen ilk Türk savaş muhabiridir.135
Kore ve Kıbrıs Harekatlarında bulunan muhabirlerin “savaşa giden/izleyen muhabirler” olarak tanımlanabilir.1990 sonrasında medyanın gelişmesi rekabetin artmasıyla savaş bölgelerine görevlendirilen muhabirlerin arttığı söylenebilir. Türkiye’nin ilk ciddi savaş deneyiminin 1992 yılında ABD’nin Irak’a müdahalesiyle başlayan Birinci Körfez Savaşıdır. Yine 1992’de Yugoslavya İç Savaşı sonrasında Arnavutluk İç Savaşı, Rusya’nın Çeçenistan’a, ABD’nin Afganistan’a müdahalesi, 1993 yılında Türkiye’nin Somaliye asker göndermesi, Cezayir İç Savaşı sonrasında İkinci Körfez Savaşı savaş muhabirliğinde Türk basının deneyim kazanmasını sağlamıştır.136
Ülkemizde sıcak bölgelerde belirli haber ajansları (Anadolu Ajansı, Demirören Haber Ajansı, İhlas Haber Ajansı) tarafından görevlendirilen çok sayıda savaş muhabiri vardır. Türkiye ‘de savaş gazeteciliğinin önemli isimlerini; Füze krizinde Küba’ya tek giren Batılı gazeteci ve Fransızlar tarafından “gran Turc” olarak tanınan
134 Koçak, a.g.e., s. 33.
135 Safa Tekeli, Atatürk ve Anadolu Ajansı, Anadolu Ajansları Yayınları No:1, Ankara, 2005, s. 178. 136 Koçak, a.g.e., s.35
29
Gökşin Sipahioğlu 123, Kıbrıs Barış Harekâtı ve birçok savaşta bulunan Ergin Konuksever, Türkiye’nin ilk kadın muhabiri Semiha Es ve son dönemin deneyimli savaş muhabiri denildiğinde akla gelen Coşkun Aral ve Mete Çubuk olarak sıralayabiliriz.
Serdar Akinan ülkemizde savaş gazeteciliğinin yüzeysel olduğunu, sahaya giden ve iki fotoğraf çeken herkesin savaş muhabiri olarak adlandırıldığını oysa ki savaş muhabirinin bölgede kalarak deneyim kazanabileceğini aktarmıştır. Serkan Ocak, savaş muhabirliği kavramının Türkiye’de içinin tam olarak karşılanmadığını, uzmanlaşma olmadığını, gazetecilere teknik ekipmanların sağlamadığını ve eğitim verilmediğine dikkat çekmiştir.137
Türkiye’de savaş muhabirlerinin çalışma koşullarının iyi olmaması ekonomik koşullarla ilgilidir. Türk savaş muhabiri BBC savaş muhabiri kadar masraf yapamaz. Tehlikeli bölgelerde görev yapan gazetecilerin güvenliğinin sağlaması yönündeki eksikleri kurumsal bir savaş muhabirliği anlayışından uzaktır. Savaş muhabirliğini ciddiye alan ülkelerde tehlikeli bölgeye giden gazeteci tazminat ve sigortaları yüksektir.138 Bölgeye giden muhabirlere eğitim verilerek bölgeye gönderilmesine rağmen. Türkiye’de ise gerekli eğitimler bu zamana kadar verilmezken bölgeye gönderilen gazetecilerin sigortaları konusunda büyük eksiklikler karşımıza çıkmaktadır.
Türkiye’de sadece Anadolu Ajansı çalışanlarına eğitim programları düzenlemektedir. Birçok ajansı çalışanlarını yolladığı çatışma bölgelerine herhangi bir eğitim vermeden görev vermesi savaş muhabirlerine yeteri kadar önem verilmediğinin göstergesidir. Arkasında ailesini ve sevdiklerini bırakan birçok medya çalışanına herhangi bir olanak sağlanmadan riskli bölgelerde görevlendirmek doğru değildir. Türkiye savaş gazeteciliği ya da muhabirliği anlayışının kurumsal bir çerçevede ele alınmaması birçok bölgede görev yapan medya çalışanı tarafından Türkiye’de böyle bir kavramın olmadığı kanısını doğrulamaktadır. Önceki yıllarda bir kere bölgede bulunan bir habercinin daha sonrasında kendini savaş gazetecisi olarak nitelendirmesi medya patronları tarafından da gerekli hassasiyeti ve ciddiyeti göstermemeleri konusunda gerekçe olarak gösterilebilir.
137Haber Kadar Önemli: Hayatta Kalabilmek” https://www.istanbulgercegi.com/haber-kadar-onemli-
hayatta-kalabilmek_28045.html
30 2.3 Savaş Gazeteciliğinin Otosansürü
Türk Dil Kurumu’nun yaptığı tanımlamada oto sansür kurumların ya da kişilerin kendilerini kısıtlaması olarak belirtilmiştir.139 Savaş gazeteciliğinin tarihinde birçok örneği karşımıza çıkmaktadır. BBC muhabiri Fenton’un İngiliz askerlerinin cephedeki yaşamlarını ve bölgede etrafa saçılan güllelere yer verdiği fotoğrafları, askerlerin ve toplumun moralini bozmamak için kendisi ya da hükümet tarafından sansürlenmiştir.140 Fakat Sontang, Fonten ‘in güllerin etrafa saçıldığı fotoğrafın çekim öncesinde yerlerinin değiştirilerek manipülasyona uğradığını aktarmıştır.141 Günümüzde manipülasyonun sansür ve otosansürün savaş gazeteciliğinin ortaya çıkışından bu yana var olduğu söylenebilir.
Sansür ve oto sansür birbiriyle bağlantılı olmakla beraber birçok sebeple gazeteciler tarafından uygulanır. Savaş gazetecileri, yaptıkları haberin çalıştığı kuruluşun üst yönetimi tarafından ulusal çıkarlara uygun bulunmaması, sıcak bölgelerde askerlerle beraber olmaları ve duygusal bağ geliştirmeleri, sansüre edilecekleri kaygısı nedeniyle kendilerini kısıtlarlar.
Vietnam Savaşı’nda gazetecilerin özgürce yayın yapıyor olması beraberinde oto sansürü uygulamasını getirmiştir. Hayati tehlikeye sebebiyet vermemek ve gizli askeri bilgilerin ortaya çıkarılması kaygısı ne yazacakları konusunda yaşadıkları, kendi kendilerine bir kontrol mekanizması geliştirmelerine yol açmıştır.
Birliklerle beraber hareket eden gazetecilerin belirlenen sınırılar içinde haber yapmalarına izin vermesi otosansür ve sansürün eşdeğer olduğu söylenebilir. Kamuoyunun bilgilendirmesi, muhabirin bağımsızlığına konan bir engel olması aslında yapılan haberlerin kısıtlamalar doğrultusunda oluşturulduğunun kanıtı olarak gösterilebilir. Akreditasyon sisteminin ve iliştirilmiş habercilik anlayışında da bu durumlarla karşılaşmak olasıdır.
Gazeteci, yazar Gökçer Tahincioğlu otosansür ile ilgili olarak her koşulda var olduğunu, muhabirin farkına vararak sınırları genişletmek için elinden geleni yapması
139 Türk Dil Kurumu Resmi İnternet Sayfası
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=OTOSANS%C3%9CR (Erişim tarihi:23.02.2019)
140 Gisele Freund, Fotoğraf ve Toplum, Çev. Şeyma Demirkol, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2007, s. 97-
98.
141 Susan Sontag, Başkalarının Acısına Bakmak, Çev. Osman Akınhay, Agora Kitaplığı, İstanbul,
31
gerektiğini, çünkü toplumun gazeteciden beklentisinin her koşulda tüm gerçekliğiyle durumları haberleştirmesi olduğunu ifade etmiştir.142
Savaş Muhabiri Can Ertuna ise meslek hayatında koyulan sınırlara karşı he zaman mücadele ettiği ve otosansür koymadan hareket ettiğini aktarmıştır. Ertuna genç meslektaşlarına yaptıkları haberleri yayınlanmaz kaygısıyla önermemezlik yapmayın, oluşturun ve teslim edin herhangi bir sansüre maruz kalırsa en azından kayda geçsin şeklinde uyarıda bulunmuştur.143
Yayın organları mevcut hükümetler tarafından kontrol altında tutulmak istenir. Bu noktada 12 Eylül Askeri Darbesi bir kırılma noktasıdır. Dönemin üst düzey askerleri tarafından gazetecilerin nasıl haber yapmaları gerektiği konusunda yönlendirilmeler yapılmış ve boyun eğen medya çalışanları gazetelerde söz sahibi olmuştur. Büyük sermaye gruplarının medyayı tercih etmesi güç sahiplerinin ve mevcut hükümetlerin kendilerini ifade etme olanağı sağlamıştır. Bu da medyanın iç içe geçmesine neden olmuştur.144
Esra Arsan tarafından 2011 yılında yapılan Türkiye Basınında Sansür ve Oto sansür anket sonuçları, Türkiye’de yapılan sansür ve oto-sansürün boyutlarını ele almıştır. Gazetecilere oto sansür ve sansürün Türkiye basınında yaygın olması görüşüne ne ölçüde katıldıkları soruldu ve yüzde 100’ü katılıyorum yanıtını vermiştir. Tamamı oto-sansürün varlığını ve yaygınlığını kabul etmektedirler. Buna ek olarak yüzde 91.4’ü kamu yararının söz konusu olan olayları haberleştirmekten vazgeçtiğini aktarmıştır. Gazetecilerim kamu yararı söz konusu olsa bile, iç politik baskılar (96.2), medya patronların mali çıkarları (92.4), haberin yayınlamayacağını ön görmek (84.9) nedenleriyle haber oluşturulamamaktadır. Ankette haber içeriklerine, mevcut hükümetin uygulamış olduğu baskı (84.5), gazetecilerin uyguladığı oto sansür (77.6) ve medya patronlarının müdahalesi (75.4) verilerine yer verilmiştir.
Her koşulda gazetecilerin mevcut hükümet ve medya patronları tarafından içinde bulundukları sınırları daha da daralttığı karşımıza çıkmaktadır. Aynı zaman da medyanın kontrol altında tutulma çabası sıcak bölgelerde hız ve rekabetin söz konusu olduğu alanda gazetecinin işini daha da zorlaştırmaktadır. Haberin üretim aşamasında doğrudan ya da dolaylı karşılaştığı müdahaleler doğru ve ilkeli habercilik
142 Sıkıştırıldığı Çemberi En Çok Genişletenler, Aramızda En Özgür Olanlar
http://susma24.com/sikistirildigi-cemberi-en-cok-genisletenler-aramizda-en-ozgur-olanlar/, (Erişim Tarihi: 01.03.2019)
143 Ölümle Dans: Savaş Muhabirliği, http://gencifade.omu.edu.tr/olumle-danssavas-muhabirligi/ (Erişim
Tarihi: 03.03.2019)
144 Türkiye’de Sansür İlk Mürekkep Kaleme Damlatıldığında Başladı,
https://www.amerikaninsesi.com/a/turkiyede-sansur-ilk-murekkep-kaleme-damladiginda-basladi- 154524915/1207402.html (Erişim Tarihi: 03.03.2019)
32
anlayışına ters düşmektedir. Bağımsız medyanın var olamamasına engel olan bu baskılar gazetecinin çatışma ortamında seçici davranırken hata payını ortaya çıkarmasına neden olabilir.
Afrin Operasyonu’na ilişkin medya temsilcileriyle yaptığı görüşmede Başbakan Binali Yıldırım, operasyonun nasıl haberleştirilmesi konusunda gazetecilere talimatlar vermiştir. Talimatlar arasında ulusal çıkarların gözetilmesi ve şehit haberlerini verirken hassas davranılması vardı.145 Bu örnek medya çalışanı üzerinde oluşan baskının bir göstergesidir.