34
ġekil 4. 4 Metal geri kazanım akıĢ Ģeması [10]
4.3.5 Kompozit Ambalaj Atıklarının Geri Kazanımı
KullanılmıĢ kompozit ambalajlar ülkemizde iki yöntemle geri kazanılmaktadır.
Bunlardan ilki yonga levha yöntemidir. Bu iĢlemde kullanılmıĢ içecek kartonları 15 mm civarında küçük parçalara kırılır. Daha sonra bu malzeme yüksek basınç ve sıcaklık altında preslenerek suni tahta benzeri levhalar elde edilir. Bu levhalara yeniden kazanılmıĢ panel anlamında yekpan adı verilmektedir. Yekpan, beton kalıbı ve prefabrik ev malzemesi olarak inĢaat sektöründe, her türlü dekorasyon malzemesi olarak mobilya sektöründe, ambalaj malzemesi üretiminde, ayrıca tırların ısı yalıtımı gibi alanlarda kullanılmaktadır.
Ġkinci yöntem kâğıt geri dönüĢümü yöntemidir. Bu iĢlemde esas, hammaddesi karton olan kullanılmıĢ içecek kartonlarının içerdiği kâğıt elyafı değiĢik kâğıt ürünleri olarak geri dönüĢtürülmektedir [10]. Ülkemizde 2008 yılı kompozit geri kazanım oranı
%27’dir. Çizelge 4.3 incelendiğinde; kayıt altına alınan piyasaya sürülen kompozit ambalaj atığının 2008 yılında %35’inin geri kazanılması hedeflenirken %27’si ekonomiye geri kazandırılmıĢ ve istenilen hedeflere ulaĢılamamıĢtır.
35
toplama iĢinin daha sistematik bir Ģekilde yapılabilmesi amacıyla Ģehirlerin belli noktalarına konteynırlar konulmuĢtur.
5216 ve 5393 sayılı Belediye Kanunlarında; atıkların toplanmasından, taĢınmasından ve bertarafından sorumlu olan kuruluĢun belediye olduğu belirtilmiĢtir. Bu doğrultuda yönetmeliğe göre, ambalaj atıklarının kaynakta ayrı olarak toplanmasından da birinci derecede belediyeler sorumludur. BüyükĢehir belediyelerinde ise ilçe ve ilk kademe belediyeleri sorumludurlar.
Bir yerleĢim bölgesinde bulunan ambalaj atığı üreticilerinin tamamı, oluĢturdukları ambalaj atıklarını Ambalaj Atığı Yönetim Planında belirtildiği Ģekilde biriktirmek zorundadır. Yönetmeliğe göre; kullanılacak poĢetin veya kumbara/konteynırın renkleri mavi renk olmalı, üzerlerinde de ambalaj atıklarına iliĢkin resimler ve yazılar bulundurulmalıdır. Tüm ambalaj atıkları için benimsenen renk yönetmelikte mavi olmakla birlikte, cam ambalaj atıklarının biriktirilmesi amacıyla yerleĢtirilecek kumbaraların rengi yeĢil/beyaz olabilmektedir. Yönetmeliğe göre ambalaj atıklarının toplanmasında ambalaj atığı toplama araçlarının kullanılması gerekmektedir. Bu araçlar mavi renkli olmalı ve üzerlerinde ambalaj atığı toplama aracı ifadesinin yanı sıra ambalaj atıklarına iliĢkin resim ve yazılara yer verilmesi gerekmektedir. Ambalaj atığı torbası ġekil 4.5’te ve ambalaj atığı toplama aracı ġekil 4.6’da gösterilmiĢtir.
ġekil 4. 5 Ambalaj atığı torbası [12]
36
ġekil 4. 6 Ambalaj atığı toplama aracı [12]
2007 yılında yaklaĢık 100 belediyede kaynakta ayrı toplama çalıĢması yürütülmektedir.
Türkiye genelinde kaynağında ayrı toplama çalıĢmaları 21 ilde, Ambalaj Atıkları Yönetmeliğinin tanımladığı Ģekilde yürütülmektedir. Ancak, yürütülen bu çalıĢmalar bazı nedenlerden dolayı il genelinde yaygınlaĢtırılamamıĢtır.
Ülke ve il genelinde yaygınlaĢamamanın baĢlıca nedenleri arasında; belediyelerin kaynakta ayrı toplamaya gösterdikleri direnç, piyasaya sürenlerin tamamının kayıt altına alınamamaları, ambalaj atığını toplayan iĢletmeler ile ayırma tesisi iĢletmecilerinin ayrı toplamaya taraf olmamaları gelmektedir. Diğer bir neden ise lisanslı toplama, ayırma tesislerinin kapasitelerinin düĢük olmasıdır. Mevcut iĢletmelerin tek baĢına, bir ilde oluĢan ambalaj atığını toplayacak ve ayıracak idari, mali ve teknik kapasiteye sahip olmaması da oldukça önemlidir [12].
4.4.2 Sokak Toplayıcılarının Rolü
Genel olarak atıklar evlerde tek bir çöp kovasında toplanmaktadır. Bu atıklar daha sonra konutların etrafındaki konteynırlara ya da çöp alanlarına atılmaktadır. Apartman kapıcıları görevli oldukları apartmanlardan çıkan atık malzemelerden temiz, kolayca elde edilebilen ve değerli olanlarını kendilerine alıkoymakta ve daha sonra çevrelerinde bulunan hurdacılara ya da gezici hurdacılara satmaktadırlar. Küçük çapta gelir elde etme amacı vardır. Sokak toplayıcıları, sokaklarda gezerek apartmanların çöp kutularına
37
atılan atık malzemelerin değerli olanlarını toplayıp, hurdacılara ya da atık plastikse kırmacılara ve granülcülere satmaktadırlar. Faaliyetleri belediyece yasaklandığı için, genelde gece toplama yapmaktadırlar. Sokak toplayıcıları tarafından gerçekleĢtirilen bu kaçak toplama faaliyetlerinin önüne geçilebilirse, buradan kaynaklanan geri kazanım gelirleri belediyelerin gelirlerini arttıracaktır.
Bidonlarda ve toplama kaplarında geriye kalan çöp ve katı atıklar belediyenin araçları tarafından belirli zaman ve aralıklarla toplanmakta ve nihai bertaraf noktasına taĢınmaktadır [4]. Toplama ve taĢıma modern yönetimlerle yapılmaktadır [9].
4.4.3 Depolama
Ülkemizde halen modern toplama, geri dönüĢüm, değerlendirme, yeniden kullanma teknolojisi yeterince geliĢmemiĢtir. Ülke genelinde toplanan değerli çöplerin ancak 1/3’ü toplama istasyonlarına gelmekte, geri kalan ise toplayıcılar tarafından daha önceden alınmaktadır [9].
4.4.4 Geri DönüĢüm Sektörü
Ambalaj atıklarını geri kazanmak isteyen gerçek ve tüzel kiĢiler, yönetmeliğe göre Bakanlıktan lisans almak zorundadırlar. Amaç, ambalaj atıklarını toplayan, ayıran ve geri dönüĢtüren tesislerin belirli bir disiplin altında çalıĢmalarını sağlamaktır. Lisans, toplama-ayırma tesisi lisansı ve geri dönüĢüm tesisi lisansı olmak üzere iki Ģekilde verilmektedir. Bu uygulamanın, önümüzdeki yıllarda toplama, ayırma ve geri dönüĢüm olmak üzere üç ayrı süreçte değerlendirilmesi planlanmaktadır.
Lisans uygulaması ilk olarak 2003 yılında baĢlatılmıĢtır. Çevre ve Orman Bakanlığınca lisanslandırılan tesis sayıları yıllar itibariyle artıĢ göstermiĢtir. Buna göre, lisanslı/geçici çalıĢma izinli toplama ayırma tesislerinin sayısı 2003 yılında 15 iken, 2008 yılı itibariyle 137’ye yükselmiĢtir [13].
Toplanan, ayrıĢtırılan ambalaj atıklarının geri dönüĢüm tesislerine gönderilerek ekonomiye tekrar kazandırılması sağlanmaktadır. Geri dönüĢüm tesisleri, Çevre ve Orman Bakanlığından lisans almak zorundadırlar. Geri dönüĢüm tesisi lisansı için;
yönetmelik ekinde yer alan formlara uygun olarak hazırlanan dosya ile tesisin bulunduğu Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğüne baĢvuruda bulunulması gerekmektedir.
38
Hurdacılar, gerekli geri kazanılabilir atık ihtiyaçlarını toplayıcılardan satın alarak temin etmektedirler [4].
Çoğunlukla su, meĢrubat, sıvı yağ, sirke gibi sıvı gıdaların piyasaya sürülmesi amacıyla kullanılan PET ambalajından geri dönüĢüm tesislerinde elyaf elde edilmekte ve bu ürün birçok sanayi dalında kullanılmaktadır.
Süt, bakliyat, ketçap, mayonez, yoğurt, deterjan, Ģampuan gibi ürünler için kullanılan PE ambalajlardan geri dönüĢüm tesislerinde granül yapılmakta ve bu Ģekilde elde edilen granüller ayakkabı kutusu, plastik pis su boruları, sıva altı elektrik boruları, poĢet, bidon, oyuncak, ayakkabı tabanı vb. ürünlerin imalatında hammadde olarak girdi sağlamaktadır.
Bira, meĢrubat, salça, konserve, sıvı yağ gibi ürünlerde kullanılan metal ambalajlar, geri dönüĢüm tesislerinde ergitme iĢlemine tabi tutularak tekrar üretim sürecine alınmaktadır.
Ambalaj üretiminde ilk sırayı alan kâğıt-karton ambalaj atıkları, kâğıt geri dönüĢüm tesislerinde iĢlemden geçirilmek suretiyle yeniden kâğıt elde edilmektedir. Bu iĢlem sonucunda ekonomiye ciddi oranda girdi sağlanmaktadır.
Çevre ve Orman Bakanlığınca lisanslandırılan geri dönüĢüm tesisi sayısı 2003 yılında 13 iken, 2008 yılı itibariyle 89’a yükselmiĢtir [13]. Lisanslı geri dönüĢüm tesisleri daha çok Marmara, Ege, Akdeniz ve kısmen de Ġç Anadolu Bölgelerinde bulunmaktadır [12].