GeliĢmiĢ ülkelerde refah göstergesi kabul edilen ambalajlar hayatımızın her alanında karĢımıza çıkmaktadır. Üretilen tüm ürünlerin korunmaya, taĢınmaya ve depolanmaya ihtiyacı vardır. Bu ihtiyaç, ürünün niteliğine göre yapılmıĢ ambalajlarla giderilmektedir [7].
3.4.1 Kâğıt-Karton Ambalaj
Kâğıt ambalajlar insanlık tarihi boyunca en çok kullanılan ambalaj çeĢidi olmuĢtur [7].
Ülkemizde hızla artan tüketim malları sektöründe kâğıt esaslı ambalaj ürünlerine olan ilgi artmaktadır. Bu ambalaj türü, gerek doğaya gerekse insan sağlığına etkisinin en az
13
olması ve geri dönüĢümünün kolay olması nedeniyle tercih edilmektedir. Kâğıt esaslı ambalaj ürünlerinin ana hammaddesi genel olarak birincil esmer odun selülozu veya ikincil atık kâğıt elyaflarıdır. Selüloz odun veya yıllık bitkilerden kimyasal veya mekanik yollarla elde edilirler.
Günümüzde ambalaj sektöründe kullanılan kâğıt türleri; Kraft liner kâğıtları, Test liner kâğıtları (esmer veya beyaz), Saman fluting kâğıtları, ġrenz fluting kâğıtları, Nssc fluting kâğıtları, Kroma kartonlar (kuĢeli-kuĢesiz), Bristol kartonlar (kuĢeli-kuĢesiz), Gri kartonlar, Kraft torba-klupaklı kâğıtlardır.
Kâğıt ambalaj atığı türleri; gazete ve dergiler, kullanılmıĢ kâğıt ve dergiler, kâğıt ve karton torbalar, mukavva kutular ve ambalajlar, karton içecek kutuları ve ambalajlarıdır [6].
Ana maddesi kâğıt olan oluklu mukavva ve karton ambalaj sektörü sanayinin geliĢmesine bağlı olan bir sektördür. Oluklu mukavva ve karton ambalajlar hijyeniktir, çevreyi kirletmez, ürünün doğal yapısını bozmadan ve hasara uğratmadan taĢınma ve depolama kolaylığı sağlar. Ġnsan sağlığına zarar verecek katkı maddesi yoktur. En önemli özelliklerinden birisi de yüzde yüz geri dönüĢtürülebilen bir ürün olmasıdır [7].
3.4.2 Plastik Ambalaj
Plastiklerin kaynağı, ham petrol, gaz ve kömürdür. Plastiğin genelde ana kaynağı petrol rafinerisinden arta kalan bakiye maddelerdir. Dünyada üretilen toplam petrolün sadece
%4’ü plastik üretimi için kullanılmaktadır [9].
Maddenin en küçük yapı taĢı olan atomların, bir zincirin halkaları gibi birbirine bağlanarak oluĢturduğu büyük molekül yapılı sentetik maddelere plastik adı verilmektedir.
GeliĢen teknolojiler ve aile yapısının küçülmesi sebebiyle tüketilen gıda ve gıda dıĢı ürünlerin daha küçük boyutlarda üretilmesi ürün ambalajlamada farklı ambalaj ürünlerinin üretilmesine yol açmıĢtır. Plastik ambalaj, hafif olması, darbelere karĢı iyi dayanması ve kırılma durumunda bile etrafa saçılmaması, estetik görünüm ve ultraviyole ıĢığına karĢı koruma açısından çeĢitli renklerde üretilebilmesi, Ģeffaf olması, kısa süreli üretimlerde ekonomik olması, cam ambalajla karĢılaĢtırıldığında çok çeĢitli Ģekillerde üretilebilme olanağının olması sebebiyle çok rağbet gören ve Türkiye’de en ileri teknolojilerle üretilen ambalaj çeĢididir.
14
Plastik ambalajlar salt plastikten oluĢmasının yanı sıra alüminyum ve kâğıtla birleĢimlerinden de oluĢabilir. Plastik ambalajların bu birleĢimlerinden sert (rigid) ve de esnek (fleksibl) ambalajlar ortaya çıkar. Esnek (fleksibl) ambalaj birincil ambalaj olarak tabir edilen yani gıda ve gıda dıĢı ürünlerle doğrudan temas içinde olan plastik film, kâğıt ve alüminyum folyolardan üretilen ambalajlardır. Esnek (fleksibl) ambalajlar ürünle direkt olarak temas ettiği için ürünü kullanılacağı zamana kadar güvenle saklar, gıdalarda ürünün belirtilen süre içerisinde tazeliğini korumasına yardımcı olur, ürünü ısı, ıĢık, nem gibi dıĢ etkenlerden korur, üretim boyutlarıyla tüketicinin istediği miktarlarda alım yapmasına olanak sağlar, etiket baskılarıyla tüketiciye ürünün içeriği, besin değerleri, üretim ve son tüketim tarihleri hakkında bilgi verir, son olarak gösteriĢli baskılarıyla iyi bir reklam aracıdır ve tüketicinin dikkatini çeker [7].
Plastik ambalaj atığı türleri; plastik su ve içecek ambalajları, Ģampuan ve temizlik malzemeleri kutuları, sıvı yağ, yoğurt kapları, plastik bidonlar, plastik sepetler, pet ĢiĢelerdir [6].
Plastik ambalaj geri dönüĢüm açısından da oldukça elveriĢli bir malzemedir. %100 geri kazanılabilir, toprağa karıĢarak kimyasal kirlenmeye sebep olmaz, ürünün Ģeklini alabildiği için daha az kaynak harcanmıĢ olur [7].
3.4.3 Cam Ambalaj
Cam üretiminde kullanılan hammadde silisli kumdur. Cam, silisli kumun çeĢitli katkı maddeleriyle (soda, çeĢitli mineraller ve cam kırıkları) birlikte yüksek sıcaklıkta eritilerek Ģekillendirilmesi sonucu meydana gelen malzemedir.
Bir cam ambalajın üretimi hammaddenin fırında yaklaĢık 1500 oC de eritilmesiyle baĢlar. Bir cam fırını, ne kadar üretim makinesine hizmet götüreceğine bağlı olarak 4 ile 400 ton erimiĢ cam içerir. Cam eritildikten sonra 1100 oC ye kadar soğutulur, üretim makinesine beslenir. Cam ambalajların tümü iki evrede üretilir. Öncelikle bir taslak hazırlanıp üfleme kabına iletilir, orada üflenerek son Ģeklini alır.
Cam ambalaj atığı türleri; su, meĢrubat ve alkollü içecek ĢiĢeleri, reçel, konserve kavanozları, cam bardak, sürahi vs. dir [6].
Cam ambalajın, çevre dostu olması, hammaddelerinin %100 doğal olması, sağlıklı olması, içindeki ürünle kimyasal etkileĢime girmemesi, raf ömrünün uzun olması, yüksek ısı ve basınca karĢı dayanıklı olması ve her türlü geliĢime açık olması gibi
15
avantajları bulunmaktadır [7]. Cam parlak, pürüzsüz ve kolay temizlenebilir bir yapıya sahiptir tekrar kullanılabildiğinden ekonomiktir [6].
3.4.4 Metal Ambalaj
Metal yeryüzünde oluĢan çeĢitli minerallerin saflaĢtırılmasıyla üretilmektedir. Metaller elementler ve element alaĢımlarından oluĢur ve bu elementin adı ile anılırlar. Ambalaj endüstrisinde en yoğun olarak kullanılan metaller teneke ve alüminyumdur.
Metal ambalajların gazları, nemi ve ıĢığı geçirmeme, içerdiği ürünün raf ömrünü uzatma, yüksek sıcaklıklara dayanma, ürünü çabuk soğutma ve de kolay Ģekillendirilme gibi özellikleri mevcuttur.
Türkiye’deki çeĢitli gıdalar, kiĢisel bakım ürünleri, boyalar, endüstriyel ürünler, veteriner ürünleri değiĢik formlarda iĢlenmiĢ alüminyum ve teneke gibi metal ambalajlarda pazarlanmaktadır. Son yıllarda metal ambalajların hediyelik eĢyaların pazarlanmasında da kullanılması nedeniyle toplam kullanımında artıĢ görülmektedir.
2003 yılında yaklaĢık %5 oranında büyüme gösteren metal ambalaj üretimi 2004 yılında yaklaĢık %14 büyümüĢtür. Türkiye’de metal ambalajlar en çok gıda ambalajı, içecek ambalajı, aerosol kutuları, meĢrubat kapakları, kavanoz kapakları ve kimyasal kutular olarak imal edilmektedir. Metal ambalaj sektöründe en büyük pay gıda ambalajına aittir.
2005 yılına göre gıda kutuları toplam metal ambalajın %47’sini oluĢturmaktadır.
Türkiye’de metal ambalaj alanında diğer en çok üretilen ambalajlar ise kimyasal kutulardır (boya, ilaç, kimyasal malzemeler). Kimyasal kutuların üretimi de toplam üretim hacminin %20’sini oluĢturmaktadır. Diğer metal ambalaj türlerinin içecek kutuları, aerosol kutuları (gazlı içecek, deodorant, sprey boyalar), meĢrubat kapakları ve kavanoz kapaklarının üretim hacmi toplam metal ambalaj üretim hacmi içerisinde payı oldukça düĢüktür [7].
3.4.5 Kompozit Ambalaj
Kompozit ambalaj malzemeleri en az iki farklı malzemenin tam yüzeylerinin birleĢtirilmesi ile elde edilir. Farklı malzemelerin birlikte kullanımındaki amaç, dayanıklılığı ve esnekliği arttırmak, malzemelerin kendine özgü özelliklerini birleĢtirmektir. Kompozit kutularda gövdeyi oluĢturan ana malzeme kartondur.
Kompozit kutuya bariyer özelliği kazandırmak için karton gövde, alüminyum folyo ya
16
da plastik film ile kaplanmaktadır. Kapaklar; kâğıt, metal, plastik ya da bu malzemelerin kombinasyonu olabilir. Esas olarak iki çeĢit kompozit ambalaj vardır. Bunlar spiral ve heliseldir. Metal kutuların yerine kullanılan bu kutuların avantajları; metal kutudan daha ucuz olması ve kullanılacak kapak malzemesi konusunda geniĢ bir alternatife sahip olmasıdır. Ancak kompozit kutular, neme karĢı metal kutular kadar dayanıklı değildir.
Bu ambalaj türü, süt ve meyve suyu gibi içeceklerin, sıvı gıdaların ambalajlanmasında kullanılır. Bu ambalajların yüzde 80’i kâğıt ve az bir oranda plastik ve alüminyumdan oluĢmaktadır. Bu malzeme sayesinde, içecekleri saklama süresi daha uzun olabilmektedir. Kompozit ambalajlar; plastik ağırlıklı kompozit ambalajlar, kâğıt-karton ağırlıklı kompozit ambalajlar, metal ağırlıklı kompozit ambalajlar olmak üzere 3’e ayrılırlar [10].