Literatür taramasına göre, Türkiye’de değer yansımalarına yönelik araştırmalar 2000’li yıllarda ağırlık kazanmış ve bu araştırmaların çoğunluğu üniversite öğrencileriyle gerçekleştirilmiştir. Değer eğitimi ile ilgili yapılan araştırmaların önemli bir bölümü; öğretmen adayı, öğrenci ve öğretmenlerin değerler eğitimi ile ilgili görüş ve düşüncelerinin belirlenmesi üzerine yapılan (Akbaş, 2004; Akkiprik, 2007; Aslan, 2011; Aşkan, 2010; Can, 2008; Çengelci, 2010; Doğanay ve Sarı, 2004; Koç, 2007; Kurtdede Fidan, 2013; Kuş, 2009; İşcan Demirhan, 2007; Özen, 2008; Sarı, 2007; Sezer, 2016; Sezgin, 2006; Tahiroğlu, 2011; Taşdan, 2008; Tokdemir, 2007; Yalar, 2010; Yıldırım, 2009) araştırmalar olduğu görülmektedir.
Öğretmen adaylarıyla gerçekleştirilen araştırmalara karşın öğretmenlerin değer yansımalarına yönelik çalışmaların sınırlı kaldığı literatür taraması çerçevesinde söylenebilir. Bu bağlamda öğretmenlerin yansıttıkları değerlere ilişkin olarak yapılan çalışmalara ilişkin bilgiler Tablo 2.8.’de verilmiştir.
Tablo 2.8. Türkiye’de Öğretmenlerin Değer Yansımalarına Yönelik Yapılan Çalışmalar
AraĢtırmacı Katılımcılar Kullanılan Ölçme
Aracı ÇalıĢmanın Sonucu Kuşdil ve Kağıtçıbaşı (2000) 89 Erkek, 94 Kadın 183 Ortaokul ve Lise Öğretmeni Schwartz Değerler Listesi Cinsiyet değişkeninin öğretmenlerin değerlerini farklılaştırması Dönmez ve Cömert (2007) 313 Kadın, 262 Erkek İlköğretim Okulu Öğretmeni Lussier Değer
Ölçeği Değer sisteminde branşın etkili olması Aktay (2008) Okul yöneticisi, Öğretmen Schwartz Değerler Listesi
Cinsiyetin ve kıdemin değer farklılığında önemli bir belirleyici olması
Aktepe ve Yel (2009)
71 İlköğretim Öğretmeni Rokeach Değer Anketi
Sosyal ve bireysel değerler arasında anlamlı bir farklılığın bulunmaması Yılmaz (2009) 247 Erkek, 235 Kadın İlköğretim Okulu Öğretmeni Schwartz Değerler Listesi
Cinsiyet ve kıdemin değer farklılığında önemli bir belirleyici olması
Demirutku (2010)
194 erkek, 186 kadın
Üniversite öğrencisi Portre Değerler Anketinin Türkçe Uyarlaması
Cinsiyetin değer farklılığında önemli bir belirleyici olması Dündar (2012) 275 Erkek, 132 Kadın 407 İlk ve ortaokul öğretmeni Schwartz Değerler Listesi Öğretmenlerin en güçlü değerinin evrensellik ve erdemlilik boyutunda olması Şahin Fırat ve Açıkgöz (2012) 255 Erkek, 647 Kadın İlköğretim Okulu Öğretmeni Schwartz Değer
Ölçeği Öğretmenlerin cinsiyet, kıdem ve branşın değer sisteminde belirleyici olması Acat ve Aslan (2012) 214 Erkek, 342 Kadın, 575 İlköğretim Okulu Öğretmeni Yaşayan Değerler Tablosu Ulusal-milli ve bilimsel-yenilikçi değerler kadın, sosyal-toplumsal değerlerde erkek öğretmenlerin (cinsiyetin belirleyici olması) Şafak ve
Sadık (2015)
126 Erkek, 187 Kadın Lise
Öğretmeni Demir ve Koç Evrensel Değerler Tutum Ölçeği
Cinsiyetin değer farklılığında önemli bir belirleyici olması
Tablo 2.8.’deki verilere göre Türkiye’de öğretmenlerin değerlerine yönelik olarak yapılan çalışmaların 2000’li yıllarda başladığını ve sonraki süreçte ivme kazandığı fakat yapılan çalışmaların sınırlı olduğu söylenebilir. Genel olarak öğretmenlerin değer sistemlerine yönelik gerçekleştirilen bu çalışmaların ortak özelliklerine bakıldığında;
(i) Literatürde cinsiyetin değer farklılığı yaratmadığı yönünde çalışmalar bulunmasına karşın (İmamoğlu ve Aygün Karakitaboğlu, 1999) cinsiyetin değer farklılıklarında önemli bir belirleyici olduğunu ortaya koyan çalışmalar bulunmaktadır. Öğretmenlere yönelik olarak yapılan değer çalışmalarında da cinsiyetin değer farklılıklarında önemli bir belirleyici olduğu (Acat ve Aslan, 2012;
Aktay, 2008; Demirutku, 2010; Kuşdil ve Kağıtçıbaşı; 2000; Şafak ve Sadık 2015; Şahin Fırat ve Açıkgöz, 2012; Yılmaz, 2009),
(ii) Öğretmenlerin branşlarına göre değer yansımalarını etkilediği (Dönmez ve Cömert, 2007; Şahin Fırat ve Açıkgöz, 2012),
(iii) Öğretmenlerin mesleki kıdemlerinin, değer yansımalarını etkilediği (Aktay, 2008; Şahin Fırat ve Açıkgöz, 2012; Yılmaz, 2009) çalışmalarla ortaya konmuştur. Bu araştırma sonuçlarını destekleyecek eşdeğer nitelikte öğretmenlerin değer yansımalarının farklı bir ölçekle birlikte ortaya konulduğu çalışmalar da yer almaktadır. Bu çalışmalar Tablo 2.9.’da verilmiştir.
Tablo 2.9. Türkiye’de Öğretmenlerin Değer Yansımalarının Birlikte Yordanmasına Yönelik Yapılan Araştırmalar
AraĢtırmacı Katılımcılar Kullanılan Ölçme Aracı ÇalıĢmanın Sonucu
Güney Gedik (2010)
93 Erkek, 202 Kadın Sınıf öğretmeni
Schwartz Değer Ölçeği, Öğrenciye Aktardığı Değer
Cinsiyetin, kıdemin ve medeni durumun değer farklılığında önemli bir belirleyici olması
Yılmaz ve Dilmaç (2011) 121 erkek, 182 Kadın, 303 Ortaokul ve Lise Öğretmeni
Schwartz Değerler Listesi Hackman ve Oldham İş Doyum Ölçeği
Öğretmenlerin iş doyumlarının insani değerlerle ilişkili olması
Dilmaç ve Ekşi (2012)
275 Erkek, 147 Kadın Öğretmen
Schwartz Değerler Listesi, Öğretmen Özgeci Ölçeği, Mesleki Benlik Saygısı Ölçeği
Öğretmenlerin sahip oldukları değerlerin ve özgeci davranışlarının mesleki benlik saygı açısından incelenmesi Işık ve Yıldız (2013) 109 Erkek, 91 Kadın Sınıf Öğretmeni
Schwartz Değerler Listesi, Kişilerarası Problem Çözme Envanteri
Cinsiyet ve kıdemin değer farklılığında önemli bir belirleyici olması Serin ve Buluç (2014) 180 Erkek, 170 Kadın 350 Sınıf Öğretmeni
Schwartz Değer Ölçeği, DiPaola, Tarter & Hoy örgütsel vatandaşlık ölçeği
Sınıf öğretmenlerinin değer algıları ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasında pozitif yönde düşük düzeyde bir ilişki bulunması
Tablo 2.9.’da verilen öğretmenlerin sahip oldukları değerlerin başka bir yordayıcı ile birlikte ölçüldüğü bu çalışmaların ortak özelliklerine bakıldığında; öğretmenlerin sahip oldukları değerler ile öğrenciye aktarmaya çalıştığı değer, iş doyumu, özgeci davranışlar, mesleki benlik saygısı, kişilerarası problem çözme becerileri ve örgütsel vatandaşlık (Dilmaç ve Ekşi, 2012; Güney Gedik, 2010; Işık ve Yıldız, 2013; Serin ve Buluç, 2014; Yılmaz ve Dilmaç, 2011) arasında pozitif yönlü ilişki ortaya konulmuştur. Bu çalışmalarda öğretmenlerin cinsiyeti, medeni durumu, mesleki kıdemi ve branşlarının değer yansımalarını etkilediği çalışmalarla ortaya konulmuştur.
Yapılan literatür taramasına göre, sınıf öğretmenlerinin değer yansımalarına yönelik yapılan üç çalışmadan, iki çalışmada (Işık ve Yıldız, 2013; Serin ve Buluç, 2014) öğretmenlerin sahip oldukları değerler ile örgütsel vatandaşlık ve kişilerarası problem çözme becerileri arasındaki ilişki; sınıf öğretmenlerinin sahip oldukları değer yönelimlerine göre öğrencilerine aktarmak istedikleri değerler arasındaki ilişki (Güney Gedik, 2010) aranmıştır. Yapılan çalışmalar bağlamında, özel olarak sınıf öğretmenlerinin değer yansımalarına yönelik yapılan bir çalışma gerçekleştirilmemiştir.
Yukarıda belirtilen öğretmenlerin değerlerine yönelik olarak yapılan çalışmaların dışında, Aydın (2013) tarafından öğretmenlik mesleğinin bazı değerlerini de kapsayan “öğretmenlik meslek etiği” ilkelerinin belirlenmesi yoluna gidilmiştir. Aydın (2013) tarafından belirtilen öğretmenlik meslek etiğinden öğretmenlik mesleğinin mesleki değerleri ile ilgili olan etik ilkeler; adalet, eşitlik, dürüstlük, doğruluk, tarafsızlık, sorumluluk, sürekli gelişim ve saygıdır.
Özetle, literatürde yer alan çalışmaların büyük ölçüde değerler alanı ve özellikle de öğretmenlerin sahip olduğu değerler üzerine odaklandığı ortaya çıkmıştır. Bu çalışmalarda, öğretmenlerin görev ve sorumlulukları, öğretimi planlama ve uygulama, öğrencilerin öğrenmelerini sağlamak için öğrenme ortamını düzenleme, istenmeyen davranışları kontrol altına alma ve sınıf içi disiplini sağlama konuları araştırılmıştır. Buna karşın, genelde öğretmenlik mesleğinin mesleki değerlerinin incelenmesine, özelde ise bu konunun bütünsel açıdan belirlenmesine yönelik çalışmaların yeterince yapılmadığı görülmektedir. Bu tez çalışmasıyla açıklanan konuda nitel araştırma paradigmasına dayalı olarak sınıf öğretmenlerinin mesleki değerlerinin ortaya konulması yoluyla alanda varolduğuna inanılan boşluğun doldurulması hedeflenmiştir.