Bireyin kişisel yeteneklerinin (zihinsel, sosyal ve beceriye dayalı) toplumun kültür ve değerlerine uygun olarak geliştirilmesi ve onları gelecekteki toplumsal ve mesleki rollere hazırlanması için girişilen bütün çabalara eğitim denir. Eğitimin bilgi, değer aktarımı, beceri kazanma, bunların üretimi, geliştirilmesi, gerekenleri değiştirme ve yenileme, mutlu bir yaşam biçimi elde etme gibi çok yönlü işlevleri bulunmaktadır (Bilhan, 1991). Bu bağlamda bir bakıma eğitimin, toplumsal değerlerin aktarım süreci olduğu söylenebilir. Okullar değere dayalı kurumlar olduğu için, paylaşılan güçlü değerleri olan okullar, etkili okullardır. Purkey ve Smith (1983) tarafından başarılı bir okulun kültürel özelliklerinin başında, sağlam ve güvenilir bir çevre tarafından desteklenen güçlü değerlere sahip olması ortaya konmuştur. Bir okulu başarılı veya başarısız kılan, öğrencilerin bireysel yeteneklerini geliştirmelerini, kendilerine, ulusa ve insanlığa faydalı bilgi, beceri ve değerlerle yetişmelerini sağlayan en önemli güç öğretmendir (Özcan, 2011). Bu bağlamda okullarda değer eğitimi öğretmenler tarafından verildiği için öğretmenlerin sahip oldukları ve yansıttıkları değerler odak noktası olmaktadır.
İlkokul döneminde çocukla etkileşimde bulunan öğretmenlerin; öğrencilerin geleceğini biçimlendirmede, sağlıklı bir kişilik kazanmalarında büyük rolü olduğunu kuramsal çerçeve temelinde söylemek mümkündür. Bir sınıf öğretmeninden, rehberlik açısından kendisinden beklenen işlevleri; (i) öğrenciyi dinleme ve nasihat etme, (ii) öğrenciyi kabul ve havale etme, (iii) öğrenci potansiyelini keşfetme, (iv) öğrencinin meslekî gelişimine yardımcı olma ve (v) insan ilişkilerini geliştirmedir. Sınıf öğretmeninin bu mesleki değerlere sahip olmaması durumunda gerçek kaybeden “öğrenci” ve uzun vadede kaybeden ise toplumdur. Sınıf öğretmeni, mesleği için gerekli değerlere sahip değilse bu sorun hem öğrencisini hem de toplumu etkileyen boyutlara ulaşabilmektedir (Yeşilyaprak, 1999).
İlkokulun ilk yılları, çocuğun yetişkin yaşamına hazırlanmasına temel oluşturmakta, bu bağlamda ilgili dönemde kazanılan bilgi ve beceriler eğitim basamaklarında kazandırılacak bilgi ve beceriler için alt yapı niteliği taşımaktadır (Gürkan, 1993; Senemoğlu, 2001). Bu durumda, yarının büyüklerinin nitelikleri, büyük ölçüde o günün sınıf öğretmenlerinin sahip olduğu değerlerden etkilendiği söylenebilir (Senemoğlu, 2001). Bu bağlamda yarının büyükleri olan çocukların sahip olacakları nitelikler, büyük ölçüde sınıf öğretmenlerinin sahip olduğu değerlerin bir yansıması olacaktır. Sınıf öğretmenliği, diğer tüm öğretmenlik alanları içerisinde özel bir konuma sahiptir. Bu bağlamda sınıf öğretmeninin kim olduğu ve hangi mesleki değerleri taşıması gerektiği üzerinde önemle durulmalıdır. Literatürde yer alan çalışmalarda, sınıf öğretmenliği; hem diğer öğretmenliklerden farklı ve zor bir meslek olarak hem de sahip olduğu becerilerle çok yönlü bir meslek olarak tanımlanmıştır (Karabacak vd., 2015; Uslu, 2010). Sınıf öğretmenlerinin mesleki değerleri, sadece kendilerini değil aynı zamanda paydaşlar olan; öğrenci, aile ve toplumu da yakından ilgilendirmektedir (Brynildssen, 2002; Vess ve Halbur, 2003). Çünkü öğretmenler, sahip oldukları mesleki değerleri eğitim yoluyla öğrencilere, ailelere ve topluma da yansımaktadır.
2. 10. Mesleki Değer
Mesleki değer, çalışan bireylerin mesleğini icra ederken davranışlarına yön veren, rehberlik eden kurallar, standartlar ve ilkeler bütünü olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla, bir mesleğin bilişsel, davranışsal ve duyuşsal boyutlarını ortaya koyması ve yansıtması açısından önemlidir. Bu bağlamda, mesleki değerlerin ortaya konması ve bu mesleki değerlere uyulması, mesleğe verilen önemin bir yansımasıdır. Mesleki değer, belli bir meslek grubu ya da topluluğuna özgü değerlerdir. Mesleki değer ilkeleri, bir mesleğe mensup kişiler arasındaki anlama, algılama ve davranış farklılıklarını gidererek o meslek grubunda standardizasyonu sağlama ihtiyacından doğmuştur (Karabacak vd., 2016). Mesleki değerin önemi; aynı meslek grubundaki bireylerin davranış kurallarına uygun davranmalarının gerekliliğini ortaya koymasıdır (Aydın, 2013; Gündüz ve Coşkun, 2012; Obuz,
2009; Şentürk, 2009). Yapılan tüm bu açıklamalardan hareketle, mesleki değerin iş yaşamında son derece önemli olduğu ortaya çıkmaktadır.
Öğretmenlik, profesyonel bir meslektir (AED, 2015; Aydın, 2013; Güven, 2010; Karabacak vd., 2015; Kavcar, 2002; MEB, 2006; NEA, 1975; Strike ve Soltis, 2004). Öğretmenler için mesleki değer kavramı; öğretmenlik mesleğini icra ederken, öğrenciler, toplum ve meslektaşlar ile olan ilişkilerinde yerine getirilmesi gereken sorumluluklar, uyulması gereken kurallar ve ilkeler bütünü olarak tanımlanabilir. Öğretmenlik mesleğinin mesleki değerleri birçok çalışmada aşağıdaki şekilde sınıflandırılmıştır (Aydın, 2009; Bohlin, 1999; Gözütok, 1999; Karabacak vd., 2015; Pelit ve Güçer, 2006; Ryan ve Strike ve Soltis, 2004; Uslu, 2010; Yaman, Mermer ve Mutlugil, 2009);
(i) Mesleği yapabilmenin zorlu koşulları altında uzun süreli çalışmaya ve mesleğin gerektirdiği sorumlulukları yerine getirirken zorluklarla mücadele etme ruhuna sahip olma,
(ii) Yetiştirdikleri bireyler için model olma, (iii) Öğrencilerin çalışma ruhunu sağlama,
(iv) Öğretmenin adil, dürüst, saygılı ve sevgi dolu olması, (v) Çalıştığı kurumuna, okuluna ve yasalara bağlı olma,
(vi) Meslektaşlarıyla işbirliği içinde olma ve onları destekleme,
(vii) İnsan haklarına inanan ve insanlara değer veren güven verici bir karaktere sahip olma,
(viii) Mesleki anlamda kendini geliştirerek güncelleyen ve mesleğin gerektirdiği sorumlulukları yerine getirme başlıkları altında toplanabilir.
Öğretmenlik mesleğinin mesleki değerleri uzmanların dışında, uzman eğitim kurumları tarafından da ortaya konulmuştur. Bu uzman eğitim kurumlarından bazıları; NCATE (2006), INTASC (1992) ve NBPTS (2004) ve AAE’dir (2015). NCATE, INTASC ve NBPTS kurumları tarafından, öğretmenlik mesleğinin mesleki değerleri 15 başlık altında sınıflandırılmıştır. Bu mesleki değerler; genel kültür, alan bilgisi, öğrencinin gelişimi ve öğrenmesi, öğrenciler arasında farklılıklar, öğretim stratejileri, öğrenme ortamları, iletişim bilgi ve becerisi,
öğretimin planlanması, değerlendirme bilgi ve becerisi, deneyimlerinden ders alarak gelişme, toplumsal ilişkiler, çevreyle işbirliği ve meslek ahlakı, idealizm, çalışkanlık ve fedakârlık, demokrasi kültürü ve insan hakları, eleştirel düşünce, çevre bilinci ve değeridir.
AAE (2015), öğretmenlik mesleğinin mesleki değerlerini; (i) Öğrencilere karşı etik davranış, (ii) Performans ve uygulamalarda etik davranış, (iii) Meslektaşlarına karşı etik davranış ve (iv) Topluma ve velilere karşı etik davranış başlıkları altında toplamıştır (Altınkurt ve Yılmaz, 2011; Aydın, 2009; Dayanç, 2007).
BÖLÜM 3