Türkiye’de Çocuk ‹stihdam› - Aral k 2002 (Yay n No. TÜS AD-T/2002/12-354)

1. G‹R‹ﬁ

3.6. Türkiye’de Çocuk ‹stihdam›

Çocuk iﬂçili¤i tüm dünyada yayg›nl›¤›n› ve önemini korumaktad›r. Çocu¤un ça-l›ﬂmas›n›n kendisine ve topluma bir maliyeti söz konusudur. Çocu¤un çal›ﬂmas›,

ço-¤u zaman e¤itimden yoksun kalmas›na, sa¤l›¤›n›n ve bedensel geliﬂiminin olumsuz yönde etkilenmesine neden olmakta ve toplumda çeﬂitli sosyal zararlara yol açmak-tad›r.

Uluslararas› Çal›ﬂma Örgütü (ILO), 18 yaﬂ›n alt›nda bulunan tüm kiﬂileri çocuk olarak adland›rmaktad›r. Dünyada 5-17 yaﬂ grubunda 1 milyar 531 milyon çocuk bulundu¤u ve bunlar›n 1 milyar 199 kiﬂisini ise 5-14 yaﬂ grubundaki çocuklar›n oluﬂturdu¤u tahmin edilmektedir (ILO, Nisan 2002). ILO araﬂt›rmalar›na göre dün-yada 5-17 yaﬂ grubunda 351 milyon 700 bin çocuk, yani bu yaﬂ grubundaki çocuk-lar›n % 23’ü bir iﬂte çal›ﬂmaktad›r. 5-14 yaﬂ grubundaki çocukçocuk-lar›n ise % 17.6’s› (211 milyon) bir iﬂte çal›ﬂmaktad›r.

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000

Toplam Erkek Kad›n

Çocuk iﬂçili¤i dünyan›n her yerinde bulunmakta, ancak bunun oran› bölgelere göre de¤iﬂmektedir. 2000 y›l›nda, geliﬂmekte olan ülkelerde 5-14 yaﬂ grubundaki çocuklar›n % 2’si bir iﬂte çal›ﬂ›rken, Afrika’n›n alt kesimlerinde bu oran % 29’lara kadar ç›kmaktad›r. Asya ve Pasifik ülkelerinde 5-14 yaﬂ grubundaki çocuklar›n

% 19’u, Latin Amerika’da % 16’s›, Ortado¤u ve Güney Afrika’da % 15’i bir iﬂte ça-l›ﬂmaktad›r. Çocuk iﬂçili¤inin dünyada bu kadar yo¤un olmas›, do¤al olarak dünya gündeminde ele al›nmas› gereken en öncelikli konulardan birini oluﬂturmaktad›r.

Çocuklar›n, genellikle yo¤un rekabete aç›k, ço¤u kez de son derece de¤iﬂken ya da mevsimlik pazarlar içinde faaliyet gösteren, yeterli sermayeden yoksun, ka-y›td›ﬂ› iﬂyerlerinde, yetiﬂkin kimselerin yerine çal›ﬂt›r›lmas›, iﬂverene çeﬂitli kolayl›k-lar sa¤lamaktad›r. Bu tür yerlerde, çocukkolayl›k-lar de¤iﬂken iﬂgücü talebi aç›s›ndan daha uygun bulunmakta ve piyasa durgunlaﬂt›¤›nda iﬂten ç›kart›lmalar› daha kolay ol-maktad›r. Ayr›ca, çocuk iﬂgücü maliyeti, yetiﬂkinlere oranla daha düﬂüktür. Bu tür yönleriyle çocuk istihdam›, sürekli olmaktan çok süreksizdir. Di¤er taraftan, istih-dam ve üretimde esnekli¤i ço¤u kez çocuklar sa¤larken, çocuk iﬂgücü devri çok düﬂük düzeyde seyretmektedir. Çocuklar, yetiﬂkinlere oranla daha az iﬂ de¤iﬂtirme e¤ilimindedir. Bu da onlar›n üretimde istikrar›n sa¤lanmas›na yönelik etkin katk›la-r›ndan biri olmaktad›r (Bequele ve Boyden, 1992).

Çocuklar›n düﬂük ücretle, sosyal güvenlikten yoksun olarak çal›ﬂt›r›lmas›, cuk iﬂçili¤ini cazip hale getirmekte, gerekli denetim ve önlemlerin al›nmamas›, ço-cuk iﬂçili¤ini adeta körüklemektedir. Çal›ﬂan çoço-cuklara ödenen ücretlerin

düﬂüklü-¤ü, iﬂverenlere hem iç hem de d›ﬂ pazarlarda rekabet üstünlü¤ü sa¤lamaktad›r. Do-lay›s›yla iﬂverenleri, çocuk iﬂçi çal›ﬂt›rmaya iten yaln›zca geçici iﬂgücü ihtiyaçlar›

de-¤il, ayn› zamanda maliyet unsurudur.

Di¤er taraftan, birçok meslek çocuklar için uygun olmamas›na karﬂ›n, iﬂveren-ler aç›s›ndan sa¤lad›¤› baz› yararlar nedeniyle belirli iﬂiﬂveren-lerde çocuklar özellikle ter-cih edilebilmektedir. Bu durum özellikle teknolojisi basit, üretimi emek-yo¤un iﬂlet-meler için geçerlidir. Örne¤in; hal› dokumac›l›¤›, daha h›zl› ve çevik olmalar› ve gö-rüﬂ yeteneklerinin yüksekli¤i nedeniyle yetiﬂkinlerden çok çocuklar için uygun bir meslek olarak görülmektedir.

Çocuk istihdam›, formel sektörde, özellikle makineleﬂmiﬂ ve sermaye-yo¤un teknoloji kullanan büyük iﬂletmelerde, yok gibidir. Sermaye-yo¤un üretimin

artma-s› çocuk istihdam›n› azalt›c› bir etki yaratmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle, ileri teknolo-ji ve az say›da insangücü kullan›lan bir üretim sisteminde çocuk çal›ﬂt›rman›n ge-reksiz ve ekonomik olmad›¤› düﬂünülmektedir.

Ülkemiz, k›rsal kesimden kentsel yerleﬂim yerlerine ve tar›m ekonomisinden sa-nayi ekonomisine bir geçiﬂ süreci yaﬂamaktad›r. Son y›llarda bu süreç h›zlanm›ﬂ ve özellikle tar›m sektöründen hizmet sektörüne bir kay›ﬂ söz konusu olmuﬂtur. 1997 y›l›nda sekiz y›ll›k zorunlu temel e¤itime geçiﬂle birlikte çal›ﬂan çocuk say›s›, özel-likle tar›m sektöründe azalmaya baﬂlam›ﬂt›r ancak varl›¤›n› hâlâ sürdürmektedir.

D‹E, Hanehalk› ‹ﬂgücü Anketleri ile 12 ve daha yukar› yaﬂtaki kiﬂilerin iﬂgücü durumunu tahmine yönelik, 1988 y›l›ndan beri düzenli olarak bilgi derlemektedir.

Ancak, bu bilgiler sadece iﬂgücü durumu ile s›n›rl› kalmakta, çocuklar›n çal›ﬂma ne-denleri, çal›ﬂma koﬂullar›, okulu yar›da b›rakma nedenleri vb. konular› içermemek-tedir. Bu amaçla, D‹E çal›ﬂan çocuklar›n demografik ve sosyo-ekonomik karakteris-tiklerinin tespit edilmesine yönelik iki anket çal›ﬂmas› yapm›ﬂt›r. ‹lk anket Ekim 1994, ikinci anket ise Ekim 1999 Hanehalk› ‹ﬂgücü Anketine ilave olarak uygulan-m›ﬂt›r. Bu anketler ile, çocuk bulunan hanehalklar›n›n sosyo-ekonomik yap›lar›, ço-cuklar›n çal›ﬂma hayat› ve okul durumuna iliﬂkin bilgiler derlenmiﬂtir.

Türkiye’de ‹ﬂgücüne Kat›lma Oran› ve Çocuk ‹ﬂgücünün Yeri

Çizim 3.10’da da görülece¤i üzere, Türkiye’de iﬂgücüne kat›lma oran› 2001 y›-l›na kadar sistematik olarak düﬂmektedir. Buna karﬂ›l›k 12-17 yaﬂ grubundaki iﬂgü-cüne kat›lma oran›ndaki düﬂüﬂ çok daha fazlad›r. 1989 y›l›nda 12 ve daha yukar›

yaﬂtaki nüfus için % 55 olan iﬂgücüne kat›lma oran› 2001 y›l›nda % 45.4’e düﬂmüﬂ-tür. 12-17 yaﬂ grubundaki nüfusun iﬂgücüne kat›lma oran›, genel duruma paralellik göstermekte, ancak bu yaﬂ grubunda iﬂgücüne kat›lma oran›ndaki düﬂüﬂ çok daha h›zl› seyretmektedir. 1989 y›l›nda 12-17 yaﬂ grubundaki çocuklar›n iﬂgücüne kat›l-ma oran› % 36.5 iken, 2001 y›l›nda bu oran % 15.8’e düﬂmüﬂtür.

Çizim 3.10. Y›llara Göre ‹ﬂgücüne Kat›l›m Oran›

Kaynak: D‹E, Hanehalk› ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Nüfusun kent-k›r ayr›m›na bak›ld›¤›nda, iﬂgücüne kat›lma oran›nda e¤ilim aç›-s›ndan önemli bir farkl›l›k görülmemektedir. Ancak, k›rsal yerlerde tar›m sektörüne ba¤l› olarak iﬂgücüne kat›lma oran› kentsel yerlere göre çok daha yüksektir. K›rsal yerlerde, aileler daha çok kendi tar›msal iﬂletmelerinde çal›ﬂt›klar›ndan, çocuklar›n bu aile iﬂletmelerinde çal›ﬂmalar› daha fazlad›r. Dolay›s›yla, 12-17 yaﬂ grubunda bu-lunan çocuklar›n k›rsal yerlerde iﬂgücüne kat›lma oranlar› daha yüksek ç›kmakta-d›r.

Kentsel yerlerde iﬂgücüne kat›lma oranlar›, Türkiye geneline paralel olarak dü-ﬂüﬂ e¤ilimi göstermektedir. Ancak bu düdü-ﬂüﬂ 12 ve daha yukar› yaﬂtaki nüfus için, Türkiye geneline göre daha azd›r. 1989 y›l›nda % 44.5 olan iﬂgücüne kat›lma oran›

2001 y›l›nda % 40.3’e düﬂmüﬂtür. Buna karﬂ›l›k Türkiye genelinde yaklaﬂ›k 10 pu-anl›k bir azalma söz konusudur.

12-17 yaﬂ grubundaki nüfus için durum biraz daha fakl›d›r. Kentsel yerlerde bu yaﬂ grubundaki nüfusun % 10’u iﬂgücüne kat›l›rken, bu oran 1989 y›l›nda % 23.7’dir.

Di¤er bir ifadeyle, kentsel yerlerde son on iki y›lda, bu yaﬂ grubundaki çocuklar›n iﬂgücüne kat›lma oran› % 137’si azalm›ﬂt›r. Bu düﬂüﬂ Türkiye genelinde % 131’dir.

55.0 53.6 54.2 52.9 48.8 51.3 50.7 50.2 48.9 49.0 49.5 46.1 45.4 36.5 34.6 35.4 30.8 25.0 27.8 25.8 25.2 23.2 22.1 22.0 19.0 15.8 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

%60

%50

%40

%30

%20

%10

%0 12 + Yaﬂ 12-17 Yaﬂ

Çizim 3.11. Y›llara Göre ‹ﬂgücüne Kat›l›m Oran›, Kent

Kaynak: D‹E, Hanehalk› ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Çocuk nüfusu ve e¤itim

Türkiye genelinde 6-17 yaﬂ grubundaki nüfus (bu bölümde aksi belirtilmedi¤i müddetçe çocuk nüfusu olarak 6-17 yaﬂ grubundaki kiﬂiler al›nm›ﬂt›r), 1994 y›l›nda 15 milyon 164 bin kiﬂi iken 1999 y›l›nda % 6.1’lik bir art›ﬂla 16 milyon 88 bin kiﬂi-ye ulaﬂm›ﬂt›r. Bu nüfusun, toplam nüfus içindeki pay› 1994 y›l›nda % 25.8, 1999 y›-l›nda ise % 25.4’tür (Çizelge 3.20).

Çocuk nüfusuna kent-k›r ayr›m›nda bak›ld›¤›nda, çocuk nüfusun toplam nüfu-su içindeki paylar›nda kentsel yerlerde art›ﬂ, k›rsal yerlerde ise azal›ﬂ olmuﬂtur.

Kentsel yerlerde çocuk nüfusun toplam nüfus içindeki pay› 1994 y›l›nda % 24.6 iken 1999 y›l›nda küçük bir art›ﬂ ile % 25’e ç›km›ﬂt›r. K›rsal yerlerde ise % 27.3’ten

% 25.9’a düﬂmüﬂtür.

Çizelge 3.20. Çocuk Nüfusu ve Okula Devaml›l›k Oranlar›

Toplam nüfus Okula devam Çocuk nüfusu içindeki oran› edenlerin oran›

(Bin Kiﬂi) (%) (%)

1994 1999 1994 1999 1994 1999

Türkiye 15 164 16 088 25.8 25.4 76.5 78.8

Erkek 7 769 8 202 26.3 25.7 81.2 82.7

1994 y›l›ndan 1999 y›l›na çocuklar›n okula devaml›l›k oran› artm›ﬂt›r. Bu art›ﬂa önemli bir neden olarak, 1997 y›l›na kadar beﬂ y›l olan zorunlu temel e¤itimin se-kiz y›la ç›kart›lmas› gösterilebilir. Türkiye’de erkek çocuklar›n okula devaml›l›k ora-n›, k›z çocuklar›na göre daha yüksektir. Buna karﬂ›l›k 1994-1999 döneminde k›z ço-cuklar›nda okullaﬂma oran›ndaki art›ﬂ erkeklere göre daha fazlad›r. Erkeklerde oku-la devam edenlerin oran› % 81.2’den % 82.7’ye ç›karken, k›z çocukoku-lar›nda bu

% 71.6’dan % 74.8’e ç›km›ﬂt›r.

Çocuklar›n okula devaml›l›¤› kent-k›r ayr›m›nda incelendi¤inde, 1999 y›l›nda kentsel yerlerde çocuklar›n % 82’si, erkek çocuklar›n % 84.9’u ve k›z çocuklar›n ise

% 79’u bir ö¤renim kurumuna devam etmiﬂtir. K›rsal yerlerde ise, çocuklar›n

% 74.2’si bir ö¤renim kurumuna devam ederken, erkek çocuklar›n % 79.5’i, k›z ço-cuklar›n ise % 68.8’i bir okula devam etmektedir.

Çocuklar›n okula devam etmemesi esas olarak ekonomik nedenlerden kaynak-lanmaktad›r. Okula devam etmeyen çocuklar›n % 30.8’i okula ilgi duymad›¤› için e¤itimini yar›da b›rakt›¤›n› söylerken, % 23.7’si okul masraflar›n›n yüksek olmas›,

% 25’i de uygun okul olmamas›, kardeﬂlerine bakmak zorunda olmas›, ücretli çal›ﬂ-mak zorunda olmas›, meslek sahibi olçal›ﬂ-mak zorunda olmas› gibi nedenler belirtmek-tedir. Okula devam etmeyen çocuklar›n % 7’si ailesi izin vermedi¤i için, % 7.6’s› ise ailesine ev iﬂlerinde yard›mc› olmak zorunda oldu¤u için ö¤renimini tamamlayama-d›n› ileri sürmektedir.

Çocuk istihdam›

Çocuk iﬂgücü anketlerinde, çal›ﬂan çocuklar; ekonomik faaliyetlerde çal›ﬂan ço-cuklar ve ev iﬂlerinde çal›ﬂanlar çoço-cuklar olmak üzere iki grup alt›nda ele al›nm›ﬂ-t›r. Ekonomik faaliyetlerde çal›ﬂan çocuklar; referans döneminde en az bir saat; bir iﬂverene ba¤l› olarak ücret karﬂ›l›¤› çal›ﬂanlar, kendi iﬂ veya iﬂletmesinde kâr ama-c›yla çal›ﬂanlar ile kendi aile iﬂletmesinde ücretsiz olarak çal›ﬂan kiﬂilerdir. Ayr›ca, referans döneminde iﬂbaﬂ›nda olmayan ancak iﬂiyle ba¤lant›s› devam eden kiﬂiler de bu kapsamda de¤erlendirilmektedir. Bu tan›m mevcut D‹E Hanehalk› ‹ﬂgücü An-ketlerinde kullan›lan istihdam tan›m› ile tamamen ayn›d›r. Ev iﬂlerinde çal›ﬂan ço-cuklar; ekonomik bir faaliyette bulunmayan ve referans döneminde kendi evinde ev iﬂlerini yapmak, kardeﬂlerine bakmak, yemek piﬂirmek, al›ﬂ veriﬂe gitmek vb. fa-aliyetlerde bulunan kiﬂilerdir. Burada, çocu¤un daha çok istihdam boyutu ile ilgile-nildi¤inden, ekonomik faaliyetlerde çal›ﬂan çocuklardan bahsedilecektir.

Çizelge 3.21. Yerleﬂim Yeri ve Ekonomik Faaliyete Göre Çocuk ‹stihdam›

Toplam Tar›m Tar›m d›ﬂ›

(Bin Kiﬂi) (%) (%)

1994 1999 1994 1999 1994 1999

Türkiye 2 195 1 635 66.6 57.6 33.4 42.4

Erkek 1 333 1 010 55.7 46.3 44.3 53.7

Kad›n 862 625 83.3 75.8 16.7 24.2

Kent 594 552 8.9 4.7 91.1 95.3

Erkek 465 414 6.0 3.1 94.0 96.9

Kad›n 128 138 19.5 9.4 80.5 90.6

K›r 1 602 1 083 88.0 84.6 12.0 15.4

Erkek 868 596 82.4 76.3 17.6 23.7

Kad›n 734 487 94.4 94.7 5.6 5.3

Kaynak: D‹E, 1994 ve 1999 Çocuk ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Ekim 1999 Çocuk ‹ﬂgücü Anketi sonuçlar›na göre 1 milyon 635 bin çocuk bir iﬂte çal›ﬂmaktad›r. 1994-1999 döneminde çal›ﬂan çocuk say›s›nda % 26 azalma ol-muﬂtur. Ekim 1994 y›l›nda çal›ﬂan çocuklar›n, toplam çocuk içindeki oran› % 14.5 iken Ekim 1999 y›l›nda bu % 10.2’ye düﬂmüﬂtür.

Çal›ﬂan çocuklar›n % 57.6’s› tar›m sektöründe çal›ﬂmaktad›r. Tar›m sektöründe çal›ﬂan çocuklar›n oran› k›rsal yerlerde % 85’tir.

Çal›ﬂan çocuklar›n % 34’ü kentsel yerlerde bulunmaktad›r. 1994-1999 dönemin-de kentsel yerlerdönemin-de çal›ﬂan çocuklar›n toplam nüfus içerisindönemin-deki oran›nda % 3’lük bir düﬂüﬂ olurken, bu düﬂüﬂ erkek çocuklar›ndan gelmektedir. Buna karﬂ›l›k, k›z ço-cuklar›nda önemli bir de¤iﬂiklik görülmemekte, hatta küçük de olsa bir art›ﬂ göz-lenmektedir. K›rsal yerlerde ise gerek k›z çocuklar›nda ve gerekse erkek çocukla-r›nda % 34’lere varan önemli bir düﬂüﬂ gözlenmektedir.

Çocuk istihdam›n›n sektörel da¤›l›m›

Çal›ﬂan çocuklar›n sektörel da¤›l›m› incelendi¤inde, 1994 y›l›ndan 1999 y›l›na tar›m hariç di¤er sektörlerde çal›ﬂan çocuk say›s›nda önemli bir de¤iﬂiklik söz ko-nusu de¤ildir. Beﬂ y›ll›k sürede, tar›m sektöründe çal›ﬂan çocuk say›s›nda bir azal-ma olurken, di¤er sektörlerde çal›ﬂan çocuklar›n say›s›nda önemli bir de¤iﬂiklik gö-rülmemektedir. Çizelge 3.22’deki rakamlar› kullanarak, tar›m d›ﬂ›nda çal›ﬂan çocuk say›s›n›n 1994’te 733 binden, 1999’da sadece 693 bine düﬂtü¤ünü hesaplayabiliriz.

Di¤er bir ifadeyle, ekonomik faaliyetlerde çal›ﬂan çocuklar›n say›s›ndaki düﬂüﬂün en önemli nedenini tar›m sektöründe çal›ﬂan çocuklar›n say›s›ndaki azalma oluﬂtur-maktad›r. Bu durum, cinsiyet ayr›m›nda da de¤iﬂmemektedir. Bu geliﬂmede en önemli etken zorunlu e¤itim süresinin sekiz y›la ç›kar›lmas›d›r. Ayn› zamanda tar›m d›ﬂ›nda çocuk istihdam›n› azaltmada önemli bir mesafe kaydedilmedi¤ini görüyo-ruz. Çocuk istihdam›n› yaratan ekonomik ve toplumsal koﬂullarda köklü de¤iﬂimler gerçekleﬂmedi¤i sürece de, çocuk istihdam› gerilemeyecektir.

Çal›ﬂan çocuklar›n çal›ﬂt›klar› sektörün tar›m d›ﬂ› sektör içerisindeki paylar›na bak›ld›¤›nda, tar›m d›ﬂ› sektörde çal›ﬂan çocuklar›n yar›s› (% 51.4) sanayi sektörün-de çal›ﬂmaktad›r. Bu durum 1994 y›l›nda da farkl› sektörün-de¤ildir (Çizelge 3.22).

Çizelge 3.22. Çocuk ‹stihdam›n›n Tar›m D›ﬂ› Sektörlerde Da¤›l›m› (%)

Sanayi Hizmet Ticaret

1994 1999 1994 1999 1994 1999

Türkiye 50.5 51.4 23.7 24.1 25.7 24.5

Erkek 45.0 50.1 27.6 24.0 27.4 25.9

Kad›n 73.4 55.9 7.7 24.3 18.9 19.7

Kent 49.3 50.3 26.5 26.0 24.3 23.7

Erkek 44.2 48.6 30.4 26.7 25.4 24.7

Kad›n 70.9 55.6 9.7 23.8 19.4 20.6

K›r 54.1 54.8 16.0 18.1 29.9 27.1

Erkek 47.4 54.3 19.5 16.4 33.1 29.3

Kad›n 80.0 57.7 2.5 26.9 17.5 15.4

Kaynak: D‹E, 1994 ve 1999 Çocuk ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Cinsiyet aç›s›ndan bak›ld›¤›nda durum farkl›d›r. 1994 y›l›nda tar›m d›ﬂ› sektörde çal›ﬂan erkek çocuklar›n % 45’i sanayi sektöründe çal›ﬂ›rken, 1999 y›l›nda % 50.1’i bu sektörde çal›ﬂm›ﬂt›r. Buna karﬂ›l›k, bu sektörde çal›ﬂan k›z çocuklar›nda 20 pu-ana varan bir düﬂüﬂ söz konusudur. Bu durum k›rsal yerlerde daha belirgin olarak ortaya ç›kmaktad›r. K›z çocuklar›nda, sanayi sektöründen hizmet sektörüne önemli bir kayma görülmektedir. 1994 y›l›nda hizmet sektörünün tar›m d›ﬂ› sektör içindeki pay› % 7.7 olan k›z çocuklar›nda, 1999 y›l›nda bu oran % 24.3’e yükselmiﬂtir.

‹ﬂyeri büyüklü¤üne göre çal›ﬂan çocuk say›s› incelendi¤inde, çocuklar›n a¤›rl›k-l› olarak emek-yo¤un küçük iﬂletmelerde çaa¤›rl›k-l›ﬂt›klar› görülmektedir. 1999 y›a¤›rl›k-l›nda Türkiye genelinde, çocuklar›n % 53.1’i dört kiﬂiden az iﬂyerlerinde çal›ﬂ›rken, buna

5-9 kiﬂinin çal›ﬂt›¤› iﬂyerleri de dahil edildi¤inde, oran % 84.6’ya yükselmektedir.

Kentsel yerlerde ise çal›ﬂan çocuklar›n % 66’s› 10 kiﬂiden az çal›ﬂan› bulunan iﬂyer-lerinde çal›ﬂmaktad›r. Kentsel yerlerde çal›ﬂan k›z çocuklar›, erkek çocuklara göre a¤›rl›kl› olarak sanayi sektöründe ve 10 kiﬂiden fazla kiﬂinin çal›ﬂt›¤› iﬂyerlerinde ça-l›ﬂmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle, k›z çocuklar› daha çok imalat sanayiinde, özellikle tekstil sektöründe ücretli çal›ﬂ›rken, erkek çocuklar› hem imalat sanayiinde ve hem de ticaret sektöründe a¤›rl›kl› olarak çal›ﬂmaktad›r. Kentsel yerlerde k›z çocuklar›-n›n imalat sanayiinde a¤›rl›kl› çal›ﬂmas›na bir neden olarak ailelerin, özellikle teks-til sektörünü k›z çocuklar›na uygun oldu¤unu düﬂündükleri ve k›z çocuklar›n›n da-ha çok kapal› mekânlarda (iﬂyerlerinde) istihdam edilmesini tercih ettikleri fikri do¤maktad›r.

Çocuklar›n iﬂteki durumu

Çal›ﬂan çocuklar›n % 39.4’ü ücretli veya yevmiyeli olarak çal›ﬂmaktad›r. Çal›ﬂan çocuklardan, 387 bin çocuk düzenli olarak ücretli bir iﬂte çal›ﬂ›rken, 257 bin çocuk yevmiyeli, yani geçici bir iﬂte çal›ﬂmaktad›r. Çocuklar›n yar›dan fazlas› (% 59) ücret-siz aile iﬂçisi olarak çal›ﬂmaktad›r (Çizelge 3.23).

1994-1999 döneminde çocuklar›n iﬂteki durumlar› incelendi¤inde, ücretli çal›-ﬂan çocuk say›s›nda bir art›ﬂ olurken, di¤er gruplarda bir azal›ﬂ görülmektedir. Özel-likle ücretsiz aile iﬂçisi say›s›nda % 37’lik bir azalma dikkat çekicidir.

Çizelge 3.23. Çal›ﬂan Çocuklar›n ‹ﬂteki Durumuna Göre Da¤›l›m› (%) Ücreti veya Kendi hesab›na

yevmiyeli veya iﬂveren Ücretsiz aile iﬂçisi

1994 1999 1994 1999 1994 1999

Türkiye 28.5 39.4 2.3 1.8 69.2 58.8

Erkek 36.3 46.1 2.9 2.8 60.8 51.1

Kad›n 16.4 28.5 1.3 0.3 82.4 71.2

Kent 72.5 85.9 5.6 4.3 21.9 9.8

Erkek 72.3 83.6 5.8 5.3 21.9 11.1

Kad›n 73.4 92.8 4.7 1.4 21.9 5.8

K›r 12.2 15.6 1.1 0.6 86.8 83.8

Erkek 17.1 20.0 1.4 1.0 81.6 79.0

Kad›n 6.4 10.3 0.7 - 92.9 89.7

Kaynak: D‹E, 1994 ve 1999 Çocuk ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Ücretli çal›ﬂan çocuklar›n % 71.6’s›n›, ücretsiz aile iﬂçilerinin ise % 53.7’sini er-kek çocuklar oluﬂturmaktad›r. Buradan da anlaﬂ›laca¤› üzere, ailede öncelikle erer-kek çocuklar› istihdam edilmektedir. K›z çocuklar›, geleneksel aile yap›s›na ba¤l› olarak daha çok, aile iﬂletmesinde ücretsiz aile iﬂçisi olarak çal›ﬂt›r›lmaktad›r. K›z çocukla-r›n›n yaklaﬂ›k % 70’i ücretsiz aile iﬂçisi olarak çal›ﬂmaktad›r. Ücretle çal›ﬂan k›z ço-cuklar›n›n pay›ndaki art›ﬂ dikkat çekicidir (% 16.4’ten 28.5’e) (Çizelge 3.23).

Çizim 3.12’te de görülece¤i üzere, 1999 y›l›nda tar›m sektöründe çal›ﬂan çocuk-lar›n % 93.1’i ücretsiz aile iﬂçisi olarak çal›ﬂ›rken, sadece % 6.8’i ücretli veya yevmi-yeli olarak çal›ﬂmaktad›r. 1994 y›l›nda bu oranlar s›ras›yla % 95.3 ve % 4.3’tür.

Çizim 3.12. Tar›m Sektöründe Çal›ﬂan Çocuklar›n ‹ﬂteki Durumu, 1994-1999

Kaynak: D‹E, 1994-1999 Çocuk ‹ﬂgücü Anketi

Tar›m d›ﬂ› sektörde çal›ﬂan çocuklar›n iﬂteki durumunda tam tersi söz konusu-dur (Çizim 3.13). Tar›m d›ﬂ› sektörde ücretli veya yevmiyeli çal›ﬂan çocuklar›n pay›

artarken, ücretsiz aile iﬂçisi olarak çal›ﬂan çocuklar›n pay› azalmaktad›r. 1994 y›l›n-da tar›m d›ﬂ› sektörde ücretli çal›ﬂanlar›n oran› % 76.5 iken, 1999 y›l›ny›l›n-da bu oran

% 83.5’e ç›km›ﬂt›r. Bu ise çocuk istihdam›n›n giderek aile d›ﬂ› iﬂletmelere kayd›¤›n›

göstermektedir.

1994

%4.3 %.4

%95.3

Ücretli/Yevmiyeli Ücretsiz aile iﬂçisi

Kendi hesab›na/‹ﬂveren

1999

%6.8 %.1

Ücretli/Yevmiyeli Ücretsiz aile iﬂçisi

Kendi hesab›na/‹ﬂveren

%93.1

Çizim 3.13. Tar›m D›ﬂ› Sektörde Çal›ﬂan Çocuklar›n ‹ﬂteki Durumu, 1994-1999

Kaynak: D‹E, 1994-1999 Çocuk ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Çocu¤un kazanc› ve aile bütçesine katk›s›

1999 y›l›nda, çal›ﬂan çocuklar›n % 42’si (675 bin kiﬂi) çal›ﬂt›¤› iﬂten bir gelir el-de etmektedir. Gelir elel-de eel-den çocuklar›n ayl›k ortalama kazanc› 55 milyon 142 bin TL’dir. K›z çocuklar›n›n ayl›k ortalama kazanc› erkek çocuklara göre daha yüksek-tir. K›z çocuklar›n›n ayl›k ortalama kazanc› 60 milyon 901 bin TL iken, erkek ço-cuklar›n ayl›k ortalama kazanc› 53 milyon 157 bin TL’dir. Bu ücret farkl›l›¤›n›n ne-deni olarak, k›z çocuklar›n›n erkeklere göre a¤›rl›kl› olarak büyük iﬂletmelerde ve imalat sanayiinde çal›ﬂmalar› gösterilebilir.

Ülkemizde 1999 y›l›n›n ikinci yar›s›nda uygulanan asgari ücret dikkate

al›nd›-¤›nda, çal›ﬂan çocuklar›n ücretlerinin bunun alt›nda kald›¤› görülmektedir. Sosyal güvenlikten yoksun çal›ﬂan çocuklar›n kazançlar›, formel sektörde 16 yaﬂ›ndan kü-çükler için uygulanan 79 milyon 560 bin TL olan asgari ücretin alt›nda kalmaktad›r.

Di¤er taraftan, çal›ﬂan çocuklar›n % 91’i herhangi bir sosyal güvenlik kuruluﬂuna ka-y›tl› olmadan çal›ﬂmaktad›r.

Kendi hesab›na/‹ﬂveren 1999

%12.2

%4.3

%83.5

Ücretli/Yevmiyeli Ücretsiz aile iﬂçisi

Kendi hesab›na/‹ﬂveren 1994

%17.6

%5.9

%76.5

Ücretsiz aile iﬂçisi Ücretli/Yevmiyeli

Çizelge 3.24. Çocu¤un Ayl›k Kazanç Grubu ve Sektörel Da¤›l›m›, 1999

Ayl›k kazanç grubu Toplam Ekonomik faaliyet kolu (%)

(Bin TL) (Bin Kiﬂi) Tar›m Sanayi Ticaret Hizmet

Toplam 675 9.6 47.6 18.6 24.2

1 - 25 000 177 14.1 36.2 10.7 39.0

25 001 - 50 000 246 7.8 46.9 23.3 22.0

50 001 - 75 000 157 8.3 58.0 17.8 15.9

75 001 - 100 000 82 7.3 57.3 20.7 14.7

100 001 + 13 15.4 30.8 30.8 23.0

Kaynak: D‹E, 1999 Çocuk ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

K›rsal yerlerde çal›ﬂan çocuklardan gelir elde edenlerin % 36.4’ünün ayl›k orta-lama kazanc› 25 milyon TL ile 50 milyon TL aras›nda iken, % 26.2’sinin ayl›k ka-zanc› 25 milyon TL ve alt›nda kalmaktad›r. Kentsel yerlerde ise gelir elde eden ço-cuklar›n % 37.7’sinin ayl›k kazanc› yine 25 milyon TL ile 50 milyon TL aras›nda kal-makta, bunu % 26.7 ile 50 - 75 milyon TL aras›nda ayl›k ortalama kazanç elde eden-ler takip etmektedir. Di¤er bir ifadeyle, kentsel yereden-lerde çal›ﬂan çocuklar daha faz-la gelir elde etmektedir.

Sanayi sektöründe çal›ﬂan çocuklar, di¤er sektörlerde çal›ﬂan çocuklara göre da-ha fazla kazanç elde etmektedirler. Ayl›k ortalama kazanc› 75-100 milyon TL civa-r›nda olan çocuklar›n % 57.3’ü sanayi sektöründe çal›ﬂmaktad›r.

Düﬂük gelir gruplar›ndaki hanelerde çocuk iﬂçili¤i daha yayg›nd›r. Çal›ﬂan ço-cuklu hanelerin ayl›k ortalama geliri, çal›ﬂmayan çoço-cuklu hanelerin ayl›k ortalama gelirinin alt›nda kalmaktad›r. Çal›ﬂan çocuk bulunmayan hanelerin ayl›k ortalama geliri 230 milyon TL civar›nda iken, çal›ﬂan çocuklu hanelerin ayl›k ortalama geliri 214 milyon TL civar›ndad›r. Çal›ﬂan çocuklar›n kazançlar› hanenin toplam gelirin-den düﬂüldü¤ünde, bu hanenin ayl›k ortalama geliri 214 milyondan 178 milyon TL’ye düﬂmektedir. Buna göre çocu¤un kazanc›, hanenin ayl›k ortalama gelirinde yaklaﬂ›k % 20’lik bir art›ﬂ sa¤lamaktad›r.

Bu olgular çocuk istihdam›n›n yoksulluk / düﬂük gelir düzeyi ile yak›ndan ilgi-li oldu¤una iﬂaret etmektedir. 2001 y›l› fiyatlar› ile çal›ﬂan çocu¤un geilgi-lir katk›s›n› or-talama 85 milyon TL olarak tahmin edebiliriz. Bu düzeydeki bir gelir, çal›ﬂan

çocu-¤un hane gelirine net katk› sa¤lad›¤›n›, di¤er bir deyiﬂle geçim maliyetinin üzerin-de bir gelir sa¤lad›¤›n› göstermektedir. Nitekim, çocuklar›n çal›ﬂma neüzerin-denleri

ken-dilerine soruldu¤unda, anket bulgular› baﬂl›ca nedenin ekonomik oldu¤unu do¤ru-lamaktad›r. Dolay›s›yla yoksul ailelerde çocuk say›s›na yaklaﬂ›mlar›n do¤urganl›k oran›n› art›r›c› bir etki yapt›¤›n› söyleyebiliriz.

Çocuklar›n çal›ﬂma nedenleri

Çocu¤un çal›ﬂmas›n›n tek nedeni olabilece¤i gibi birden çok nedeni de olabil-mektedir. Bu nedenle, Çizelge 3.25’te çocuklar›n çal›ﬂma nedenlerinin s›kl›k yüzde-leri verilmektedir. Çizelge 3.25’te de görülece¤i üzere, çocuklar en fazla % 38.4 ile

"ailesinin gelirine katk›da bulunmak" için çal›ﬂt›klar›n› belirtmektedir. Çocuklar›n ça-l›ﬂmas›nda nedenler aras›nda ikinci s›ray› % 19.8 ile "hanehalk›n›n ekonomik faali-yetine katk›da bulunmak" yer almaktad›r. Çocuklar›n s›kl›kla belirtti¤i di¤er bir ne-den ise ailelerin iste¤ine ba¤l› çal›ﬂmad›r.

Çizelge 3.25. Çal›ﬂma Nedenine Göre Çal›ﬂan Çocuklar›n Da¤›l›m› (%), 1999 Hanehalk› Hanehalk› Hanehalk›n›n

gelirine borçlar›n›n ekonomik Kendi ‹ﬂ ö¤renmek,

katk›da ödenmesine faaliyetine ihtiyaçlar›n› meslek Ailesi Yerleﬂim yeri bulunmak yard›mc› yard›mc› karﬂ›lamak sahibi olmak istedi¤i

ve cinsiyet için olmak için olmak için için için için Di¤er

Türkiye

Toplam 38.4 5.1 19.8 6.3 10.4 15.9 4.2

Erkek 39.2 5.4 16.3 7.3 14.3 13.4 4.1

Kaynak: D‹E, 1999 Çocuk ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Buradan da anlaﬂ›laca¤› üzere çocu¤un çal›ﬂmas›ndaki temel neden ekonomik-tir. Çal›ﬂan çocuklar›n yaklaﬂ›k yar›s› (% 47.5) bu iﬂi zorunlu olarak yapmakta ve is-tedi¤i zaman bu iﬂi b›rakamayaca¤›n› düﬂünmektedir. Bunun nedeni araﬂt›r›ld›¤›n-da, % 52.7’si buna ailesinin izin vermeyece¤ini, % 28.3’ü ailesinin yaﬂam standard›-n›n düﬂece¤ini, % 13.5’i ise hanehalk›standard›-n›n ekonomik faaliyetini sürdürmekte

Belgede Aral k 2002 (Yay n No. TÜS AD-T/2002/12-354) (sayfa 101-120)