Kad›n ‹ﬂgücü Arz› - Aral k 2002 (Yay n No. TÜS AD-T/2002/12-354)

1. G‹R‹ﬁ

2.2. Kad›n ‹ﬂgücü Arz›

Çal›ﬂmak, ekonomik anlamda üretken olmak, ekonomi literatüründe, cinsiyet fark› dikkate al›nmaks›z›n iﬂgücüne kat›lma ve istihdam ile tan›mlan›r. Oysa kad›-n›n çal›ﬂmas›n›, kad›kad›-n›n iﬂgücüne kat›lmas› ve istihdam› ile s›n›rl› görmek,

kad›nla-r›n ekonomik etkinliklerini oldu¤undan küçük görmeye ve göstermeye yol açan bir s›n›rl›l›k taﬂ›maktad›r. Bu s›n›rl›l›¤›n olumlu bir yan› ise, kad›nlar›n çal›ﬂma olarak tan›mlanmayan faaliyet ve iﬂlerinin, ekonomik literatürde tan›mlanan ﬂekilde iﬂgü-cüne kat›lman›n engelleyicileri oldu¤unu göstermesidir. Çünkü ekonomik faaliyet say›lmayan yükümlülük ve iﬂler, kad›nlar›n iﬂgücüne bildik anlamda kat›lmalar›n› da istihdamda bulunuﬂ ﬂekillerini de etkilemekte, de¤iﬂikliklere u¤ratmaktad›r.

Bu neden, kad›n›n ekonomik faaliyetlerini kavramlaﬂt›rmaya özel bir önem ver-meyi gerektirir (Özbay, 1991; Tan, Ecevit, Üﬂür, 2000; DPT, 2000). Örne¤in, ev ka-d›nl›¤› kapsam›ndaki temizlik ve bak›m hizmetleri (yeniden üretim hizmetleri); k›ﬂ-l›k g›da üretimi, giyim eﬂyas› üretimi vb. evde destek üretimi; çocuk, yaﬂl›, sakat ve hasta bak›m› hizmetleri gibi özel bak›m hizmetleri kad›n›n ücret karﬂ›l›¤›

yapmad›-¤› ancak hane harcama kalemlerini ve hane tasarruflar›n› etkileyen iﬂ ve faaliyetler-dir. Bu iﬂ ve faaliyetler piyasa kurallar› içinde yap›ld›klar›nda ekonomik faaliyet ve iﬂ olarak kabul edilmekte, buna karﬂ›l›k kad›nlar taraf›ndan, evde ve ücret karﬂ›l›¤›

olmaks›z›n yap›ld›klar›nda ekonomik faaliyet ve iﬂ say›lmamaktad›rlar.

Buna ek olarak, ekonomik ve istatistiksel tan›mlar aç›s›ndan ekonomik faaliyet olduklar›ndan ﬂüphe bulunmayan ve % 90'dan daha yüksek bir oranda kad›nlar ta-raf›ndan gerçekleﬂtirilen ev eksenli çal›ﬂma ile gündelikçilik gibi çal›ﬂmalar›n ve iﬂ-lerin, genelde de kay›td›ﬂ› ve/veya enformel sektördeki iﬂlerin ciddi görünürlük so-runlar›, kad›n›n iktisaden faal yani iﬂgücüne kat›lm›ﬂ ve hatta istihdamda olmas›na ra¤men yokmuﬂ gibi görünmesine, kad›n iﬂgücünün ve ekonomik katk›lar›n›n ol-du¤undan küçük görünmesine ve gösterilmesine yol açmaktad›r.

Kalk›nma ve kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m› aras›ndaki iliﬂki

Tar›msal esasl› ekonomik faaliyetler ve/veya atölye tipi üretim, kad›nlar›n, ge-nellikle ücretsiz aile iﬂçili¤i tipi üretimlerinin kat›l›mlar›n›n yüksek oldu¤u üretimler-dir. Bu da, kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m›n›n ve istihdamdaki yerinin/pay›n›n yüksek ol-mas›na yol açmaktad›r. Buna karﬂ›l›k sanayi tipi üretim, tar›msal üretimden ve atöl-ye tipi üretimden farkl› olarak, üretim mekân›n›n aile çevresinden uzaklaﬂt›¤› bir üre-tim organizasyonudur. Kad›nlar›n biyolojik ve sosyal üreüre-timi gerçekleﬂtirdikleri ev ve uzant›s› niteli¤indeki yerlerden farkl› bir yerde üretici olmaya devam etmesi için, bu iki alan aras›nda özel bir çaba ile uyumlulaﬂt›rma yap›lmas›n› gerektirmiﬂtir.

Rekabetin en düﬂük maliyetle üretimi zorunlu olarak kabul ettirdi¤i koﬂullarda ise bu uyumlulaﬂt›rman›n bedeli, genellikle iﬂgücü taraf›ndan karﬂ›lanmas› gereken bir ek yük olarak anlaﬂ›lm›ﬂ, kabul edilmiﬂtir. Sanayinin ortaya ç›k›ﬂ döneminde

ka-d›n ve çocuk eme¤inin en kötü biçimlerde kullan›ld›¤›n› an›msamak bu kabulü gör-mek ve anlamak için yeterlidir.

Fabrika tipi üretimin daha ileri ve geliﬂmiﬂ oldu¤u durumlarda da, insan

eme-¤ine duyulan ihtiyac›n (iﬂgücü talebinin) önceki üretim ﬂartlar›na göre azalm›ﬂ ol-mas›, bu iki mekan aras›ndaki kopuklu¤un bedelini iﬂgücünün ödemesi yönünde-ki anlay›ﬂ›n devaml›l›k göstermesini sa¤lamaya yetmiﬂtir. ‹nsan›n biyolojik olarak üretilmesi ve yetiﬂtirilmesinde ve iﬂgücünün günlük anlamdaki yeniden üretiminde-ki rolü kad›na göre oldukça s›n›rl› olan erkek iﬂgücü, gerek say›sal yeterlilik olarak ve gerekse mekânlar aras›ndaki kopuklu¤un giderilmesinin gerektirdi¤i ek maliyet yükleri düﬂük bir iﬂgücü olarak sanayiinin ihtiyaç duydu¤u insan türünü oluﬂtur-muﬂ, yani iki mekândan birinde yani fabrikalarda yer bulup yerleﬂmiﬂ, kad›n iﬂgü-cü ise di¤er mekânda yani ev ve uzant›s› niteli¤indeki mekânda kalan s›fat›na lay›k bulunmuﬂtur. Bu süreçte, baﬂlang›çta kad›n ile erkek aras›ndaki fiziksel güç n›n da bir ölçüde rolü oldu¤u bilinmektedir. Kad›nla erkek aras›ndaki e¤itim fark›-n›n ise baﬂlang›çta önemi ve rolü çok s›n›rl› iken, zaman içinde artt›¤› gözlenmiﬂtir.

‹ktisadi kalk›nma ile kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m› aras›ndaki bu ters yönlü iliﬂki sü-reklilik gösteren bir iliﬂki de¤ildir. Özellikle tar›m›n marjinalleﬂmesi ve hizmetler ke-siminin iktisadi geliﬂme sürecindeki, özellikle de istihdam alan›ndaki, rolünün öne ç›kmaya baﬂlamas› ile birlikte, kad›n iﬂgücünün iﬂgücüne kat›lmas› ve istihdam› ile geliﬂme/kalk›nma aras›nda ayn› yönlü bir iliﬂki oluﬂmakta, kad›n›n iﬂgücüne kat›l›-m›n›n ve istihdakat›l›-m›n›n artmaya baﬂlad›¤› gözlenmektedir.

Yukar›da özetlenen tespitlerin ana hatlar›, yani sanayileﬂmenin kad›n›n iﬂgücü-ne kat›l›m›n› azaltan (tar›m dahil toplam iﬂgücü dikkate al›n›rsa) bir etki yapt›¤› ger-çe¤i, dünyada ilk kez Boserup taraf›ndan ve 1970'de yay›mlanan bir araﬂt›rmada or-taya konmuﬂtur. Boserup'un tespitinde, sanayileﬂme ile birlikte kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m›n›n düﬂmeye baﬂlad›¤›, ancak düﬂme e¤iliminin bir yerde durdu¤u ve tersi-ne bir sürecin baﬂlad›¤›, yani sanayileﬂme sürecinin belirli bir aﬂamas›ndan itibaren kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m›n›n yeniden yükselmeye baﬂlad›¤›, yani kalk›nma sürecin-de kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m›n›n U biçimli bir e¤ri çizdi¤i bilinmektedir.

Kad›n iﬂgücü arz›n›n iktisadi belirleyicilerine iliﬂkin çal›ﬂmalar›n evrimi

‹ﬂgücü arz› teorileri, bireysel tercihlere dayanan neoklasik teoriler, iﬂgücü piya-sas›n›n ﬂartlar› ve yap›s› üzerinde duran ikili (dual) veya katmanl› iﬂgücü piyasas›

teorileri ve sermaye birikim süreçleri esasl› yedek iﬂgücü ordusu teorileri olmak üzere üç baﬂl›k alt›nda toplulaﬂt›r›labilmektedir (Iﬂ›k, 1997).

Neoklasik ekonomik teorinin günümüz iktisadi düﬂünce alan› içindeki bask›n karakteri iﬂgücü arz› teorilerine iliﬂkin çal›ﬂmalara da yans›m›ﬂt›r. Uluslararas› litera-türde ve Türkiye'de kad›n iﬂgücü arz›n› aç›klamak üzere gerçekleﬂtirilmiﬂ teorik ve uygulamal› çal›ﬂmalar genellikle neoklasik yaklaﬂ›ma dayand›¤› söylenebilir.

Esas itibariyle zaman, s›n›f, ›rk, kültür ve cinsiyet gibi özelliklerden soyutlanm›ﬂ ﬂekilde tümüyle bireysel tercihlere dayanan neoklasik iﬂgücü arz› teorisinde fayda-n›n ençoklaﬂt›r›lmas› bireyin temel amac›, gelir (ücret geliri veya ücret d›ﬂ› baﬂka gelirlerin varl›¤›) ve boﬂ zaman ikilisi iﬂgücü arz›n›n nerede ise tek belirleyicisidir.

Mincer (1962), kocan›n gelir düzeyi ile kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m› aras›ndaki ters yönlü iliﬂkiyi ortaya koyan ilk çal›ﬂma ile bu ikilinin saltanat›n› bir anlamda sona er-dirmiﬂtir. 1970'li y›llardan itibaren bu ikilinin kad›n iﬂgücü arz›n› aç›klamakta yeter-siz oldu¤unu gösteren çal›ﬂmalar artmaya ve çeﬂitlenmeye baﬂlam›ﬂt›r. Örne¤in Madden (1973), kad›n›n medeni hal ve çocuk say›s› de¤iﬂkenleri ile ifade edilen ai-le durumunun, yaﬂ ve e¤itim durumunun ve kocas›n›n iﬂi ve gelirinin iﬂgücü arz›

üzerindeki etkilerini göstermiﬂ; Amsden (1980) kad›n›n çal›ﬂma (gelir) ile boﬂ za-man aras›ndaki tercihine de¤il, çal›ﬂma-eviﬂi-boﬂ zaza-man aras›ndaki tercihine bak›l-mas› gerekti¤ini ortaya koymuﬂ; Pott-Butter (1993) kad›n ve erke¤in fayday› çoklaﬂ-t›rma davran›ﬂlar›n›n farkl› oldu¤unu göstermiﬂtir.

Türkiye'de yap›lm›ﬂ çal›ﬂmalar›n temel özellikleri

Türkiye'de de iktisaden faal kad›nlarla istihdamdaki kad›nlar›n özelliklerini or-taya koyan çeﬂitli çal›ﬂmalar mevcuttur. 1975'ten bu yana da neoklasik anlamda ka-d›n iﬂgücü arz›n›n belirleyicilerini ortaya koyan analitik çal›ﬂmalar söz konusudur.

Bu erken dönem çal›ﬂmalardan makro ölçektekiler, genellikle Genel Nüfus Say›m-lar›'n›n nüfusun ekonomik ve sosyal özellikleri verilerine dayanm›ﬂ ve say›m y›l›n-daki kad›n iﬂgücünün ve/veya kad›n istihdam›n›n durumunu ortaya koymuﬂtur.

1990'lar›n ortalar›nda, genellikle seri oluﬂturan veri bulma k›s›t› nedeniyle, probit vb. yöntemler kullan›larak do¤rudan kad›n iﬂgücü arz›n›n belirleyicilerini tespit et-meye yönelik çal›ﬂmalar da -s›n›rl› say›da da olsa- yap›lm›ﬂt›r (Bkz: Taﬂt›, 1996; Kas-nako¤lu-Day›o¤lu, 1996). Yine ilk olarak 1990'larda kad›n iﬂgücüne iliﬂkin, metro-pollerde gerçekleﬂtirilen alan çal›ﬂmalar›n›n artt›¤› ve kad›n iﬂsizli¤ine iliﬂkin ilk alan çal›ﬂmalar› ile kad›n iﬂgücüne iliﬂkin ilk talep analizlerinin yap›lmaya baﬂland›¤›

gözlenmiﬂtir.

Bu çal›ﬂmalar›n son örne¤i ‹stanbul, Ankara, ‹zmir ve Adana kentsel alan çal›ﬂ-mas›d›r (Eyüpo¤lu, Özar, Tanr›över). Bu çal›ﬂmada elde edilen bulgular kuramsal

öngörüleri destekler niteliktedir. Kentsel alanda kad›nlar› iﬂgücünden uzak tutan en önemli etken e¤itim-ücret-f›rsat maliyeti bileﬂiminin bir sonucu olan refah ençok-laﬂt›rmas›d›r. Kad›n iﬂgücünün ortalama e¤itim düzeyi son derece düﬂüktür. E¤itim eksikli¤i, dolay›s›yla vas›fs›zl›k, iﬂgücü piyasas›nda kad›nlar›n elde edebilece¤i üc-ret düzeyini çok düﬂük tutmaktad›r. Kreﬂ gibi çocuk bak›m›n› üstlenecek kurumla-r›n son derece s›n›rl› olmas›, mevcut olanlakurumla-r›n da ço¤unlukla kazanabilecek gelire k›yasla çok pahal› olmas›, d›ﬂarda ücretli bir iﬂte çal›ﬂman›n f›rsat maliyetini aﬂ›r› öl-çüde yükseltmektedir. Di¤er bir ifade ile d›ﬂarda çal›ﬂman›n haneye getirece¤i ek gelir, d›ﬂarda çal›ﬂman›n getirece¤i ek harcama ve külfetle karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda "de¤-meyecek" düzeyde kalmaktad›r.

Çal›ﬂman›n bulgular› aras›nda kültürel etkenlerin de küçümsenmeyecek boyut-larda oldu¤u dikkat çekmektedir. Çal›ﬂmakta olan genç ve bekar kad›nlar›n ço¤un-lu¤u evlendiklerinde (ve çocuk sahibi olduklar›nda) iﬂten ayr›lmakta, bu grubun büyük k›sm› da baﬂka ülkelerdeki gözlemlerin aksine ilerki y›llarda iﬂe dönmemek-tedir. Aile reisi erkeklerde kad›n›n d›ﬂarda çal›ﬂmas›na olumsuz bak›lmas› oldukça yayg›nd›r.

Bir önceki paragrafta ana hatlar›yla tan›mlanmaya çal›ﬂ›lan mevcut çal›ﬂmalar, Türkiye genelindeki kad›n iﬂgücü arz› verilerine veya kentsel-k›rsal kesim ayr›m›n-daki verilere dayanan çal›ﬂmalard›r. Bu nedenle kad›n iﬂgücü arz›n›n tar›m ve tar›m d›ﬂ› ayr›m›nda ele al›n›p incelendi¤i çal›ﬂmalara duyulan ihtiyac›n henüz karﬂ›lan-mam›ﬂ oldu¤unu söylemek yanl›ﬂ olmayacakt›r. Çal›ﬂman›n bundan sonraki bölüm-lerinde kad›n iﬂgücü arz›n›n belirleyicilerine iliﬂkin çeﬂitli çal›ﬂmalar›n bulgular›ndan da söz edilecek olmakla birlikte, bu çal›ﬂmada esas al›nan tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü arz› üzerinde durulacakt›r.

Türkiye’de tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü ve kat›l›m oranlar›

Kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m›n› tarihsel bir perspektifle inceledi¤imizde, tar›m top-lumlar›nda yüksek bir kat›l›m, kentleﬂme-sanayileﬂme geliﬂtikçe de önce azalma sonra da art›ﬂ gözlenmektedir. Özellikle, kad›n›n e¤itim düzeyindeki art›ﬂa paralel olarak kentlerde çal›ﬂan kad›n oran› h›zla artar. Tar›mda, iﬂin gere¤i kad›n›n üretim faaliyetlerine kat›lmas› do¤ald›r, ama bu kat›l›m ço¤unlukla ücretsiz aile iﬂçili¤i ﬂek-lindedir. Sanayi-hizmet alan›nda ise kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m› esas olarak ücretli iﬂ-çilik ﬂeklinde oldu¤undan, ev ile iﬂ mekânlar›n›n farkl› olmas› ve çekirdek ailenin a¤›r basmas› kad›n kat›l›m oran›n› tar›ma oranla düﬂürür. Ancak, e¤itim düzeyinin yükselmesi ve bu geliﬂmeye ba¤l› olarak ücretin yükselmesi ve di¤er etkenler

ka-d›n kat›l›m oran›n›n düzenli olarak yükselmesini sa¤lar. Halen geliﬂmiﬂ ülkelerde bu oran % 43 ile % 75 aras›nda de¤iﬂmektedir. Bu ülkelerde tar›msal istihdam tama-men marjinalleﬂti¤inden bu oranlar›n oldukça yüksek oldu¤u kabul edilmelidir (Gürsel - Ulusoy, 1999).

Çizelge 2.9. Kad›nlar›n ‹ﬂgücüne Kat›l›m Oranlar› (%)

Y›llar Türkiye Kent K›r

1988 34.3 17.7 50.7

1989 36.1 17.8 55.1

1990 34.1 17.0 52.0

1991 34.0 15.5 55.3

1992 32.5 16.9 51.8

1993 26.5 15.5 40.4

1994 30.9 17.2 48.8

1995 30.5 16.7 49.1

1996 30.0 15.8 49.7

1997 28.3 16.7 44.8

1998 28.6 16.5 46.7

1999 30.3 17.7 49.4

2000 25.7 16.9 39.7

2001 25.9 16.8 40.8

Türkiye’de ise durum oldukça fakl›d›r. Kad›nlar›n iﬂgücüne kat›l›m oran› tar›m a¤›rl›kl› k›rsal yerlerde % 50’ler civar›nda seyretmiﬂ, 2001 y›l›nda ise % 41’e düﬂmüﬂ-tür. Buna karﬂ›l›k, kentsel yerlerde kad›n iﬂgücü kat›l›m oran› oldukça düﬂükdüﬂmüﬂ-tür.

1989 y›l›nda % 17.8 olan bu oran 1996’ya kadar y›ldan y›la de¤iﬂimler gösterse de genellikle azalma e¤iliminde olmuﬂ ve % 15.8’e kadar düﬂmüﬂtür. 1996 y›l›n› tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü arz dinami¤i aç›s›ndan bir dönüm noktas› olarak kabul edebiliriz.

Bu y›ldan itibaren yine y›ll›k de¤iﬂimler gözlemlense de kad›n iﬂgücü arz›nda art›ﬂ e¤iliminin egemen oldu¤u kesindir.

Kentsel yerlerde kad›n iﬂgücü kat›l›m oran› 1999 y›l›ndaki % 17.7 seviyesinden, 2001 y›l›nda % 16.8’e gerilemiﬂtir. 2001 y›l›n›n a¤›r bir bunal›m dönemi oldu¤unu biliyoruz. Bunal›m döneminin kad›n iﬂgücü arz› üzerinde ikili bir etkisi olmuﬂtur.

Birincisi, genel olarak ortaya ç›kan iﬂsizlik ve reel gelir düﬂüﬂü nedeniyle ve hane gelirinin belirli bir seviyenin alt›na düﬂmesini engellemek amac›yla kad›nlar›n te-mizlik, evden çal›ﬂma gibi faaliyetlere kat›lmalar›na neden olmuﬂtur. ‹kincisi, ise

ka-d›nlar›n, özellikle iﬂsiz kad›nlar›n bir bölümünün tamamen iﬂten çekilmelerine ya da tar›msal faaliyete dönmelerine yol açm›ﬂt›r. Tabloda yer almayan 2002 y›l›n›n ilk üç çeyre¤i dikkate al›nd›¤›nda, kent kad›n iﬂgücü kat›l›m oran›n›n yeniden yükse-lerek % 18.8’e ç›kt›¤› görülüyor. Bu geliﬂmelere bakarak Türkiye’de tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü arz›n›n düﬂüﬂ e¤iliminin sona erdi¤ini ve yükseliﬂ trendinin baﬂlad›¤›n› (U e¤risinin ikinci bölümü) rahatl›kla söyleyebiliriz.

Kad›n iﬂgücü arz›nda belirleyici temel etkenin gelir düzeyi oldu¤unu belirtmiﬂ-tik. Refah ençoklaﬂt›rmas› davran›ﬂ› kad›n›n iﬂgücüne kat›l›m›n› önemli ölçüde ça-l›ﬂma ile kazan›labilecek gelir düzeyine ba¤l›yor. Gelir düzeyi ise e¤itim düzeyine yak›ndan ba¤l›. Son on iki y›lda tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü arz›na toplu olarak ve e¤i-tim düzeyleri itibariyle bak›ld›¤›nda (Çizelge 2.10) ﬂu gözlemleri yapabiliriz

Çizelge 2.10. E¤itim Durumu ve Y›llara Göre Tar›m D›ﬂ› 15+ Kad›n ‹ﬂgücü (Bin Kiﬂi) Yüksekokul Toplam iﬂgücü Lise alt› Lise ve dengi veya fakülte ––––––––––––––– ––––––––––––––– –––––––––––––––– ––––––––––––

Y›l Kiﬂi % Kiﬂi % Kiﬂi % Kiﬂi %

1989 1 873 100.0 1 129 60.3 469 25.0 275 14.7

1990 1 808 100.0 987 54.6 535 29.6 285 15.8

1991 1 703 100.0 913 53.6 485 28.5 305 17.9

1992 1 994 100.0 1 057 53.0 579 29.1 357 17.9

1993 1 870 100.0 945 50.5 586 31.4 339 18.1

1994 2 068 100.0 1 079 52.2 580 28.1 409 19.8

1995 2 038 100.0 945 46.4 671 32.9 422 20.7

1996 1 991 100.0 846 42.5 689 34.6 456 22.9

1997 2 249 100.0 939 41.7 786 34.9 525 23.3

1998 2 302 100.0 931 40.4 809 35.1 563 24.4

1999 2 487 100.0 1 098 44.2 785 31.6 604 24.3

2000 2 554 100.0 1 079 42.3 818 32.0 656 25.7

2001 2 567 100.0 1 094 42.6 799 31.1 675 26.3

Ortalama büyüme h›z› (%)

1989-2001 2.66 -0.27 4.53 7.78

1989-1996 0.88 -4.04 5.64 7.52

1996-2001 5.22 5.28 3.00 8.15

Kaynak: D‹E, Hanehalk› ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Türkiye genelinde, tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü sürekli bir art›ﬂ e¤ilimindedir. Özel-likle son y›llarda bu art›ﬂ biraz daha fazlad›r. 1989-2001 döneminde tar›m d›ﬂ› ka-d›n iﬂgücü arz›n›n y›ll›k art›ﬂ h›z› yaklaﬂ›k % 2.7’dir. 1989-1996 y›llar› aras›nda y›ll›k art›ﬂ h›z› % 0.88 olan tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü arz›, 1996-2001 döneminde önemli bir art›ﬂ h›z›yla % 5.2’ye ç›km›ﬂt›r. Bu büyük fark dönemleme seçiminden kaynaklan›-yor. Farkl› dönemler al›n›rsa daha dengeli büyüme h›zlar› bulunabilir. 1989-1991 aras›nda kad›n iﬂgücünün mutlak olarak azalmas› da tuhaf gözükmektedir. H‹A an-ketlerinin baﬂlang›ç y›llar›nda özellikle kentsel kad›n iﬂgücünü ölçme sorunlar› ola-bilir. Nitekim 1991’den 1992’ye ola¤and›ﬂ› art›ﬂ dikkat çekicidir. Ama genelde 1995-1996 y›l›ndan itibaren kad›n iﬂgücü arz›n›n, önceki y›llara k›yasla daha yüksek bir tempoda artt›¤› gerçektir.

Bu derneﬂik rakamlar›n e¤itim düzeyleri itibariyle ayr›nt›s›na inildi¤inde ﬂu göz-lemleri yapmak olanakl›d›r. E¤itim düzeyi düﬂük olan lise alt› grupta iﬂgücü seyri oldukça istikrars›z bir görünüm sergiliyor. Bu grupta iﬂgücünün 1 milyon 129 bin (1989) ile 846 bin (1996) aras›nda de¤iﬂim göstermesinin iktisadi bir mant›¤›

oldu-¤unu sanm›yoruz. Ölçüm hatalar›n›n bu istikrars›zl›¤a yol açt›¤›n› düﬂünmek daha do¤ru olur. Kad›n kat›l›m oran› 1997’den itibaren daha istikarl› bir seyir izlemekte-dir. Bu grupta iﬂgücü art›ﬂ h›z›n›n, d›ﬂa düﬂen rakamlar dikkate al›nmadan hesapla-ma yap›lacak olursa, % 1’in alt›nda oldu¤u görülüyor. Bu da, daha önce aç›klad›¤›-m›z gibi, e¤itimsiz/vas›fs›z kad›nlar›n kentlerde düﬂük ücretli bir iﬂte çal›ﬂmakla ev iﬂlerinde çal›ﬂmak aras›nda bir seçimle karﬂ›laﬂt›klar›nda ikinci seçene¤i çok daha fazla tercih ettiklerini gösteriyor.

Tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü arz›nda esas dinamik ö¤e e¤itimdir. Nitekim lise ve li-se üstü grupta iﬂgücü art›ﬂ h›z› incelenen dönemde s›ras›yla % 4.5 ve % 7.8’dir. Li-se ve dengi okul mezunu kad›nlar›n iﬂgücü arz› art›ﬂ h›z›nda 1996 y›l›ndan sonra bir yavaﬂlama söz konusudur. 1989-1996 döneminde lise dengi okul mezunu kad›n-lar›n iﬂgücü arz› art›ﬂ h›z› % 5.6 iken, 1996-2001 döneminde % 3’tür. Erkek iﬂgücü ba¤lam›nda belirtti¤imiz olgunun kad›nlar için de geçerli oldu¤u görülüyor. Gide-rek daha çok lise mezunu genç k›z e¤itimine devam ediyor. Bu geliﬂmenin bir so-nucu olarak da, yüksekokul ve daha üst e¤itimli kad›nlar›n y›ll›k iﬂgücü arz› art›ﬂ h›z› yükseliyor: Art›ﬂ h›z›,1989-1996 döneminde % 7.5, 1996-2001 döneminde % 8.1.

Kad›n iﬂgücü arz› içinde e¤itimlilerin pay› artarak devam etmektedir. Çizelge 2.10’da toplam tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü arz›n›n e¤itim durumuna göre da¤›l›m›na ba-k›ld›¤›nda, lise alt› e¤itimlilerin toplam tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü arz› içindeki pay›

1989-2001 döneminde % 60.3’ten % 42.6’ya düﬂmüﬂtür. Buna karﬂ›l›k an›lan dönem-de, lise ve dengi okul mezunlar›n›n pay› % 25’ten % 31.1’e, yüksekokul ve daha üst e¤itimlilerin pay› % 14.7’den % 26.3’e ç›km›ﬂt›r.

E¤itim düzeyi ve kat›l›m oran›

Bu çal›ﬂmada tüm de¤iﬂkenlerimizi veriler izin verdi¤i ölçüde erkek iﬂgücü ar-z›nda oldu¤u gibi tar›m d›ﬂ› olarak ele al›yoruz. Ancak, tar›m d›ﬂ› iﬂgücüne kat›l›m oran›n› hesaplayabilmek için tar›m d›ﬂ›ndaki çal›ﬂabilir yaﬂtaki nüfusun (15 ve da-ha yukar› yaﬂtakiler) da bilinmesi gerekmektedir. Mevcut verilerle buna ulaﬂmak mümkün olmad›¤›ndan, zorunlu olarak kenti bir proxy alarak kad›n iﬂgücüne kat›-l›m oranlar›n› inceleyece¤iz. Ayr›ca 2001 y›l› sonuçlar›na bak›ld›¤›nda, k›rsal yerler-de tar›m d›ﬂ› sektöryerler-de çal›ﬂan kad›nlar›n, k›rsal yerleryerler-deki toplam kad›n istihdam›

içerisindeki pay›n›n çok düﬂük oldu¤u görülüyor. 2001 y›l› sonuçlar›na göre bu oran % 9.5’tir. Buna karﬂ›l›k kentsel yerlerde tar›m sektöründe çal›ﬂan kad›nlar›n oran› % 10.2’dir. Dolay›s›yla tar›m d›ﬂ› kad›n iﬂgücü kat›l›m oran›n›n, kentsel kad›n iﬂgücü kat›l›m oran›na çok yak›n oldu¤unu kabul edebiliriz.

Kad›n iﬂgücünde e¤itim düzeyi ile iﬂgücüne kat›l›m oran› aras›nda güçlü bir po-zitif iliﬂkinin varl›¤›n› pek çok kez vurgulad›k. E¤itim düzeyine göre kad›n iﬂgücü kat›l›m oran›, erkek iﬂgücü kat›l›m oran› ile karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda, e¤itim düzeyinde görülen art›ﬂ›n kad›n›n çal›ﬂmaya yönelmesinde çok daha etkili oldu¤u görülmek-tedir. Kad›nlarda düﬂük e¤itim düzeyi, erkeklere oranla çok daha düﬂük kat›l›ma neden olmaktad›r.

Kad›n, özellikle evli kad›n, iki alternatif çal›ﬂma biçimiyle karﬂ› karﬂ›yad›r. Bu alternatiflerden ilki, evde kalarak ev iﬂlerini ve çocuk bak›m›n› üstlenmektir. ‹kinci alternatif, ücretli olarak veya maddi bir karﬂ›l›kla bir iﬂte çal›ﬂmak ve karﬂ›l›¤›nda ev iﬂlerini ve çocuk bak›m›n› ücret karﬂ›l›¤›nda yapt›rmakt›r. Rasyonel bir davran›ﬂ iki alternatif aras›ndaki seçimi ikinci alternatifte kazan›lan ücret ile ödenen ücret ara-s›ndaki fark›n, istisnai durumlar d›ﬂ›nda, pozitif olmas›na ba¤lar. Kuﬂkusuz düﬂük e¤itim düzeylerinde d›ﬂar›da kazan›lacak ücret, ödenecek ücreti karﬂ›lamaya ya an-cak yetecek, ya da alt›nda kalaan-cakt›r. Dolay›s›yla düﬂük e¤itim düzeyine sahip ka-d›nlarda iﬂgücüne kat›l›m oran›n›n düﬂük olmas› do¤ald›r. Bu düzeyde kad›nlar an-cak, geniﬂ aile çerçevesinde çocuklar›n› yaﬂl› ebeveynlere ya da baﬂka akrabalar›na b›rakabileceklerse iﬂgücüne kat›lmaya olumlu bakabileceklerdir. Do¤al olarak e¤i-tim düzeyi yükseldikçe kazan›lan gelir ile masraf aras›ndaki fark lehte geliﬂece¤in-den, kat›l›m oran› da artma e¤iliminde olacakt›r.

Türkiye’de kad›nlar›n lise alt›, lise ve yüksek ö¤renim çerçevesinde ele al›nan iﬂgücüne kat›l›m oranlar› aras›ndaki uçurum beklendi¤i gibi çok büyüktür. Yüksek e¤itimli erkeklerin iﬂgücüne kat›l›m oranlar› ortalaman›n 1.19 kat› iken ayn› oran ka-d›nlarda 4.14’e kadar yükselmektedir. Buna karﬂ›l›k lise alt› e¤itimli erkeklerin kat›-l›m oran› 0.98 düzeyinde yani yüksek e¤itimli erkeklerin kat›kat›-l›m oran›na çok yak›n seyrederken, lise mezunu kad›nlar›n kat›l›m oran› yüksek okul mezunu kad›nlar›n kat›l›m›n oran›n›n hemen hemen yar›s› (0.58) kadard›r.

Çizelge 2.11. E¤itim Durumu ve Y›llara Göre Kad›n ‹ﬂgücü Kat›l›m Oran› (%), Kent Yüksekokul

Y›l Toplam Lise alt› Lise ve dengi veya fakülte

1989 17.8 12.7 41.1 78.8

1990 17.0 11.4 42.3 78.5

1991 15.5 10.0 38.9 79.4

1992 16.9 10.7 41.2 80.3

1993 15.5 9.5 37.5 76.8

1994 17.2 11.3 34.5 78.6

1995 16.7 10.1 35.0 72.9

1996 15.8 9.0 32.9 72.4

1997 16.7 9.3 33.9 72.0

1998 16.5 9.0 33.3 74.5

1999 17.7 10.6 31.8 71.2

2000 16.9 9.5 30.3 69.1

2001 16.8 9.8 29.3 69.6

2002 18.8 11.5 30.8 69.9

Ortalama büyüme h›z› (%)

1989-2002 0.42 -0.76 -2.20 -0.92

1989-1996 -1.68 -4.74 -3.16 -1.21

1996-2002 2.94 4.17 -1.09 -0.58

Kaynak: D‹E, Hanehalk› ‹ﬂgücü Anketi Sonuçlar›

Çizelge 2.11’de de görülece¤i üzere, kad›nlar›n iﬂgücüne kat›l›m oran› tüm e¤i-tim düzeyleri için düﬂüﬂ e¤ilimindedir. Lise alt› e¤ie¤i-timli kad›nlarda iﬂgücüne kat›l›m oran› 1989 y›l›nda % 12.7’den, 2002 y›l›nda (ilk üç çeyre¤in ortalamas›) % 11.5’e düﬂmüﬂtür. Bu dönemdeki y›ll›k ortalama düﬂüﬂ h›z› % 0.76’d›r. 1996-2001 döne-minde lise atl› e¤itimli kad›nlar›n iﬂgücüne kat›l›m oran›ndaki düﬂüﬂ, 1996 y›l›ndan

itibaren art›ﬂ e¤ilimine girmiﬂtir. 1989-1996 döneminde lise alt› e¤itimlilerin iﬂgücü-ne kat›l›m oran› y›ll›k % 4.74 düﬂerken, 1996-2001 döiﬂgücü-neminde % 4.17 artm›ﬂt›r.

Lise ve dengi okul mezunu kad›nlar›n iﬂgücüne kat›l›m oran›ndaki düﬂüﬂ, 1995 y›l›ndan sonra yavaﬂlam›ﬂt›r. Lise ve dengi okul mezunu kad›nlar›n iﬂgücüne kat›-l›m oran›ndaki y›ll›k ortalama düﬂüﬂ h›z› 1989-1996 döneminde % 3.16 iken, 1996-2002 döneminde yavaﬂlayarak % 1.09 olarak gerçekleﬂmiﬂtir.

Yüksekokul ve daha üst e¤itimli kad›nlarda tar›m d›ﬂ› iﬂgücüne kat›l›m oran›

1989-1996 döneminde y›ll›k % 1.21 azal›rken, 1996-2002 döneminde y›ll›k % 0.58 azalm›ﬂt›r.

Kat›l›m oranlar›n›n 2001 y›l›na kadar genelde düﬂüﬂ e¤iliminde olmas› kültürel etkenlerin devrede oldu¤una iﬂaret ediyor. Bu düﬂüﬂ olgusunun özel olarak araﬂt›-r›lmas› gerekir. Ancak 2001 ile 2002 kar›ﬂlaﬂt›r›ld›¤›nda bu düﬂüﬂ e¤iliminin

durdu-¤u düﬂünülebilir. ‹ﬂgücü arz› dinami¤i aç›s›ndan önemli olan toplam kad›n iﬂgücü

Belgede Aral k 2002 (Yay n No. TÜS AD-T/2002/12-354) (sayfa 40-58)