İnandım (2005), kısa vadeli sermaye hareketleri ile reel döviz kurları arasındaki ilişkiyi incelediği çalışmasında; para politikası oluşumlarına bakıldığında sermaye hareketlerine getirilen düzenlemelere bağlı olarak üç ayrı döneme olarak karşımıza çıkacağını söylemektedir
• “Sermaye hareketlerinin kısıtlı olduğu ve faiz oranları ile döviz kurlarının eşzamanlı olarak kontrol edildiği 1980 öncesi dönem ve 1980’ler (1980 – 1988), • Sermaye hareketleri serbest iken, döviz kurlarının kontrol edildiği ancak faiz oranlarının serbest olduğu ve pasif para politikası uygulanan 1989 – 2001 dönemi, • Sermaye hareketleri serbest iken, faiz oranlarının kontrol edildiği ancak döviz kurlarının serbest olduğu ve aktif para politikası uygulanan, dalgalı kur sisteminin benimsendiği 2001 sonrası dönem”( İnandım 2005)
Türkiye’de uygulanan döviz kuru rejimleri incelendiğinde, uzun süre sabit kur rejiminin uygulandığı görülmektedir. 1950 yılına kadar İngiliz Sterlini tabanlı kur kullanılmış, 1950’den sonra ABD Doları kullanılmaya başlanmıştır. Kur rejimleri ile ilgili dönüm noktalarından birisi, döviz piyasalarının doğrudan denetlenmesi amacıyla 1930’da yürürlüğe konan 1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunudur. Bu kanun çerçevesindeki uygulamalar, ülke para politikasını yürütecek “Merkez Bankası”nın bulunmaması nedeniyle tam başarılı olamamıştır. 1933’de yürürlüğe konan “Ödünç Para Verme İşleri Kanunu” ile serbest faiz uygulaması kaldırılarak TL’nin konvertibilitesine de son verilmiştir. Geçmiş yıllar incelendiğinde 1946 yılında ilk devalüasyonun gerçekleştiği, 1947’de IMF ve Dünya Bankasına üye olunduğu ve ayarlanabilir sabit döviz kuru politikası uygulamaya başlandığı görülmektedir. 1980’e kadar kurda farklı ayarlamalar yapılmış fakat rejimde bir değişikliğe gidilmemiştir. 1 Mayıs 1980 yılında tek kur uygulamasına geçilmiş, döviz kurları Merkez Bankası tarafından günlük olarak ilan edilmeye başlanmıştır. 29 Aralık 1983’te yürürlüğe giren TPKK Hakkında 28 sayılı Karar ve 7 Temmuz 1984’te yürürlüğe giren TPKK Hakkında 30 sayılı Karar kambiyo rejimlerinde serbestleşmeye yönelik uygulamalardır.
Döviz kurlarının piyasa koşullarında belirlenmesi, 1988 yılı Ağustos ayında uygulamaya konulmuştur. “Böylece 1988 yılı, 1983-1987 döneminde uygulanan değerlenmemiş-kur, düşük-ücret politikasından değerli-kur, yüksek-ücret politikasına geçilen bir değişim yılı olmuştur” (Bahçeci, 1997).
Bu amaçla da TCMB Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü kurulmuştur. Bu tarihten sonra döviz kuruları; “günlük kur belirleme seansları” ile belirlenmeye başlanmıştır. “Günlük kur belirleme seansları”; bankalar, özel finans kurumları ve yetkili müesseseler ve T.C. Merkez Bankası Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü’nün katıldığı bir alım-satım seansıdır.
Tam konvertibiliteye geçiş, 1 Ağustos 1989 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 32 Sayılı Karar ile gerçekleşmiştir. Bu karar ile Türkiye’de yerleşik kişiler; bankalar, özel finans kurumları ve yetkili müesseselerden döviz satın alma ve bunları yurtdışına transfer etme, hakkını elde etmiştir. Yine bu kararla, yurt dışındaki yatırımcılar da, Türkiye’deki banka ve borsalar da yatırım yapma hakkını elde etmiştir. Yine bu kararla; Türkiye’de yerleşik kişilerin yurtdışından her tür kredi
almalarını ve Türk bankalarının döviz kredisi açmalarını düzenleyen esaslar da liberalleştirilmiştir.
32 Sayılı Kararname ile 1989 ve 1990 yıllarında kısa vadeli sermaye girişi hızlanmış, TL reel olarak değer kazanmıştır. 1991’de Körfez Krizi’de net kısa vadeli sermaye çıkışı yaşanmış bu da TL’nin reel olarak değer kaybetmesine neden olmuştur. 1992’de kurlardaki dalgalanma önemli ölçüde önlenmiştir. 1993’ün son aylarından itibaren piyasadaki fazla TL likiditesi ve açık pozisyon kapamaya yönelik döviz talebi, döviz kurları üzerinde baskı oluşturmuştur. 26 Ocak 1994’de TL, ABD Doları karşısında %13,6 oranında devalüe edilmiştir. Daha sonra 5 Nisan Kararlarıyla bir dizi ekonomik tedbir yürürlüğe konmuştur.
1994 yılında istikrar programı uygulanmaya başlanmıştır. Bu programda enflasyonun düşürülmesi amacıyla nominal kur çapa olarak kullanılmaya başlanmıştır. 1995 yılı başında IMF ile bir stand-by anlaşması imzalanmış ve yapılan anlaşma çerçevesinde, kur sepeti 1 ABD Doları + 1,5 Alman Markı olarak tanımlanmış ve aylık değerlerinin öngörülen enflasyon oranları kadar artırılması kararı alınmış ve hedef değerleri piyasalara duyurulmuştur. 1996 yılında ise Merkez Bankası döviz kuru politikasını uygulamakta olduğu para politikası çerçevesinde, reel döviz kurundaki dalgalanmayı en aza indirgeyerek finansal piyasalarda istikrarı sağlamaya çalışmıştır; fakat reel döviz kurunun değerlenmesinin önüne geçilememiştir. Merkez Bankası 1997 ve 1998 yılında da aylık nominal devalüasyon oranını öngörülen enflasyon oranına paralel olacak şekilde belirlemeye devam etmiştir. Bu yıllarda uygulanan politika 1996 yılındakine benzer bir şekilde reel döviz kurlarından yararlanmıştır 1999 yılının Aralık ayında “Döviz Kuruna Dayalı Enflasyonu Düşürme Programı” uygulamaya konmuştur. Döviz kuru sepeti 2000 yılı başında 1 Dolar + 0.77 Avro olarak açıklanmıştır. 2000 yılında IMF ile üç yıllık bir programı kapsayan stand-by anlaşması imzalanmıştır. Programın üç ana unsuru; sıkı maliye politikası, enflasyon hedefi ile uyumlu gelirler politikası para ve kur politikası olarak belirlenmiştir3. Merkez Bankası, 2000 yılı için hedeflenen enflasyon (%20 TEFE) oranı kadar sepet artışının, yıllık % 20 olarak gerçekleşeceğini ve günlük sepet değerlerinin alacağı
3 Ayrıntılı bilgi için; Kürşad Arat (2003) Türkiye’de Optimum Döviz Kuru Rejimi Seçimi Ve Döviz
değeri önceden ilan etmiştir. İlan edilen değerlerin tutturulabilmesi için Merkez Bankası döviz piyasalarında müdahale edebileceğini de duyurmuştur.
Uygulanan politikalar ve olumlu beklentiler iç talepteki canlanmaya neden olmuştur. Başta ham petrol olmak üzere enerji fiyatlarındaki artış ve Türk Lirası’nın özellikle Avro karşısında reel olarak değerlenmesi, dışalımı hızlı bir biçimde artırarak, cari işlemler dengesinin bozulmasına neden olmuştur. Cari işlemler açığının sürmesi, yapısal reformların uygulanamaması 2000 yılı Kasım ayının başında başta likidite krizi oluşturmuştur. Bu kriz, hem devlet iç borçlanma senetleri faizlerinin, hem de para piyasası faizlerinin artmasına neden olmuştur. Bankalar Merkez Bankası’ndan döviz de talep etmişlerdir. Merkez Bankası, Net İç Varlıklar tavanını aşarak, piyasaya hem likidite sağlamış hem de döviz satarak programı devam ettirmiştir. IMF’in Ek Rezerv Kolaylığı sağlaması, Demirbank’ın Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na devredilmesi ve alınan diğer yapısal tedbirler ile enflasyonu düşürme programının devam etmesi sağlanmıştır.
2000 yılı “Kasım Krizi”nden sonra kur sepeti uygulaması sürdürülerek reel kurun değerlenmesi Şubat 2001 krizine kadar devam etmiştir. 2001 yılı Şubat ayında ikinci kriz patlak vermiştir Nisan ayı ortasında “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı” kapsadığı önlemler ve yasal düzenlemeler ile birlikte kamuoyuna açıklanmıştır. Kurun nominal çapa olarak kullanımına son verilmiş dalgalı kur rejimine geçilmiştir. “Türkiye’de serbest dalgalanan kur rejimine planlı bir geçiş olmaması ve dövize hücum sonrasında bunun gerçekleşmesi nedeniyle çok sancılı bir süreçten geçilmiştir. Türkiye gibi finansal piyasaları gelişmemiş olan ülkelerde, fon ihtiyacı olanların ya kısa vadeli olmak kaydıyla milli para cinsinden ya da döviz borçlanmak zorunda kalmaları, Türkiye’de de bankalar ve şirketler kesiminin yüksek oranda kur riski ile Şubat 2001 krizine yakalanmalarına neden olmuştur. Buna ek olarak, uzun yıllardır devam eden yüksek enflasyonun bir sonucu olarak Türkiye’de yüksek oranda para ikamesi bulunması ve 2000-2001 yılları arasında uygulanan artış oranı nedeniyle, sabit kur rejimine rağmen döviz tevdiat hesaplarının azalmayıp aksine artış kaydetmesi bankacılık kesiminin üstlendiği kur riskini daha da arttırmış olan bir diğer faktör olmuştur.” (Arat, 2003)
2002 yılı para programı da, parasal hedefleme çerçevesine dayanmaktadır. 2001 yılında gösterge niteliğinde para tavanı değeri belirlenirken 2002 yılında performans
kriterine dönülmüştür4. 2001 yılının son çeyreğinde başlayan, kurların göreli olarak yatay seyrettiği görülmüştür, yatay hareket 2002 yılının ilk aylarında da devam etmiştir. 2002 yılının ilk aylarında reel kurun aşırı değerlendiği görülmektedir. 2003 yılının ilk çeyreğinde kurların seyri büyük ölçüde Irak operasyonu ile ilgili gelişmeler tarafından belirlenmiştir. Bu aşırı değerli seyir 2003 yılı başından aynı yılın Mayıs ayına kadar olan dönemde beklentilere uygun bir seyir izlemiş, daha sonraki dönemde reel döviz kurunun yükseldiği gözlemlenmiştir.