TÜRKİYE VE AB MALİ İŞBİRLİĞİ ÇERÇEVESİNDE BÖLGESEL

Küreselleşme süreci beraberinde getirdiği yapısal uyum politikaları ile birçok konuda özgün süreçler ve araçlar geliştirilmesini gerekli kılmıştır. Bu süreçte Türkiye'ye de AB tarafından bölge planlamanın yeni bir anlayışla ele alınması gerektiği ve bunun aracının da BKA’lar olduğu ifade edilmiş ve konu ilk kez AB’ye tam üyelik müzakereleri sürecindeki Katılım Ortaklığı Belgesinde orta vadede yapılması gereken işler kapsamında belirtilmiştir.

Bu çerçevede bölgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yapılması, bölgesel politikaların belirlenmesi ve AB Bölgesel İstatistik Sistemi ile karşılaştırılabilir veritabanı oluşturulması amacıyla ülke genelinde üç düzeyde (Düzey 1, Düzey 2 ve Düzey 3) istatistiki bölge birimleri oluşturulmuştur (Berber ve Çelepci, 2005: 151).

Türkiye Avrupa Birliği’nin bölgesel politikaları 1990’lardan bu yana uyumlu bir bölgesel politika tutumu geliştirmeye çalıştı. Türkiye’de bölgeler arası farklılıkları azaltmak için yapısal reformlar yapıldı. Ancak 1990’larda yaşanan ekonomik sorunlar ve kişi başına düşen gelirin azalması nedeniyle bölgeler arasındaki farklılıklar günümüzde de devam etmektedir.

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000) ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel konularda AB politikaları çerçevesinde tutarlı bir süreç olarak sürdürülebilir kalkınmayı destekleyerek daha dengeli bir bölgesel kalkınma hedefledi. Bununla birlikte Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde birtakım yeni bölgesel kalkınma projelerini teşvik etti ve bu bölgelerde bulunan iller için bir “Eylem Planı” hazırlandı. Ayrıca bu illerin acil gereksinimlerini karşılamak için “Acil Destek Programları” oluşturuldu (Göymen, 2005: 4).

AB müzakereleri çerçevesinde 22. Fasılda Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu başlığı altında 2003 tarihli katılım ortaklığı belgesinde şu dört öneri yer alıyordu:

1. Ulusal Kalkınma Planı ve NUTS 2 düzeyinde bölgesel kalkınma planları hazırlanması suretiyle, bölgesel farklılıkları azaltmayı amaçlayan bir ulusal ekonomik ve sosyal uyum politikasının geliştirilmesi.

72

2. Bu başlık altındaki müktesebatın uygulanmasını kolaylaştıracak yasal çerçevenin kabul edilmesi.

3. Bölgelere yönelik kamu yatırımlarına ilişkin öncelik kriterlerini ortaya koyan çok yıllı bütçeleme usullerinin oluşturulması.

4. Bölgesel kalkınmayı yürütecek idari yapıların güçlendirilmesi. (Türkiye İçin Katılım Ortaklığı Belgesi, 2003: 15, Keleş, 2010: 26-27).

Bölgesel gelişme farklılıklarını azaltmak ve bölgelerin kalkınmasını sağlamak amacıyla AB, elindeki yardım kaynaklarını dağıtırken, kendine özgü bir sınıflandırma yöntemi belirlenmiş ve bu sınıflandırmaya hem üye devletlerin hem de aday devletlerin bağlı kalmalarını şart koşmuştur. Bu kapsamda bir üye devlet olan Türkiye’de 26 bölge (düzey 2) belirlenmiş ve bu bölgelerden her birinin sınırları içinde hangi illerin yer alacağı Bakanlar Kurulunun 2002 tarihli kararnamesi ile belirlenmiştir. Ayrıca düzey 1 olarak 12 bölge düzey 3 olarak da 81 il belirlenmiş bulunmaktadır (Keleş, 2010: 27).

Türkiye’de AB mali işbirliği kapsamında Doğu Anadolu Kalkınma Programı (DAKP), TR82, TR83 ve TRA1 Düzey 2 Bölgeleri Kalkınma Programı, TRA2, TR72, TR52 ve TRB1 Düzey 2 Bölgeleri Kalkınma Programı, Interreg III/A Yunanistan-Türkiye Sınır Ötesi İşbirliği Programı ve Türkiye-Bulgaristan Sınır Ötesi İşbirliği Programı uygulanmaktadır (DPT, 2005: 13-70).

Bu programlardan DAKP, Bitlis, Hakkari, Muş, Van illerini kapsamakta olup, AB MEDA fonundan 45 milyon Euro hibe kaynak ile desteklenmektedir. Bu programın amaçları, AB’nin standartlarında entegre bölgesel gelişme programı hazırlama ve uygulama kapasitesinin oluşturulması, bölgede ekonomik ve sosyal gelişmeye katkı sağlayabilecek acil faaliyetlerin desteklenmesi, yerel aktörlerin yatırım ve kaynak katılımı için teşvik edilmesi, kırsal kesim için gelir getirici faaliyetlerin desteklenmesi, bölgedeki KOBİ’lerin desteklenmesi ile yeni iş alanları yaratılması ve doğal ve kültürel varlıkların korunması şeklinde belirtilmiştir (DPT, 2005: 16).

TR82, TR83 ve TRA1 Düzey 2 Bölgeleri Kalkınma Programı, Amasya, Bayburt, Çankırı, Çorum, Erzincan, Erzurum, Kastamonu, Samsun, Sinop ve Tokat olmak üzere 10 ili kapsamaktadır. Program, Avrupa Birliği PHARE kuralları

73

çerçevesinde desteklenecek olup, programın bütçesi 40 milyon avrosu AB desteği, 12.33 milyon avrosu ulusal bütçe katkısı olmak üzere toplam 52,33 milyon avrodur. Programın temel amaçları, ilgili Düzey 2 bölgelerinde yerel kalkınma girişimleri, KOBİ’ler, Küçük ölçekli altyapı için hibe programları ve proje uygulamasını destekleyecek teknik yardım hizmeti uygulamaya konulmasıdır (DPT, 2005: 29-30).

TRA2, TR72, TR52 ve TRB1 Düzey 2 Bölgeleri Kalkınma Programı, Ağrı, Ardahan, Bingöl, Elazığ, Iğdır, Karaman, Kars, Kayseri, Konya, Malatya, Sivas, Tunceli ve Yozgat olmak üzere toplam 13 ili kapsamaktadır. Program, Avrupa Birliği PHARE kuralları çerçevesinde desteklenecek olup, bütçesi, 70 milyon avrosu Avrupa Birliği desteği ve 20,67 milyon avrosu ulusal bütçe katkısı olmak üzere 90,67 milyon avrodur. Programın genel amacı, Ön Ulusal Kalkınma Planında ekonomik ve sosyal uyum kapsamında desteklenmesi öngörülen Düzey 2 bölgelerinde ekonomik kalkınmaya katkıda bulunmanın yanında merkezi ve bölgesel düzeyde proje uygulama kapasitesini artırmaktır (DPT, 2005: 36).

Interreg III/A Yunanistan-Türkiye Sınır Ötesi İşbirliği Programı, Program, Türkiye tarafında Yunanistan ile kara veya deniz sınırı bulunan 6 ili (Aydın, Balıkesir, Çanakkale, Edirne, İzmir ve Muğla) kapsamaktadır. Programın Türkiye tarafı bütçesi; 15 milyon avrosu Türkiye-AB Katılım Öncesi Mali İşbirliği Fonundan ve 4.355 Bin avrosu ulusal bütçe katkısı olmak üzere, toplam 19.355 Bin avrodur. Türkiye ve Yunanistan’ın Program kapsamındaki sınır bölgelerinde bölgeler arası işbirliğini geliştirmek ve komşu bölgelerde sosyal ve ekonomik merkezlerin geliştirilmesini sağlamak amacıyla tasarlanmıştır (DPT, 2005: 42).

Avrupa Birliği’nin desteklediği Türkiye-Bulgaristan ile Sınır Ötesi İşbirliği Programı ise, her iki ülke sınırında yer alan; Türkiye tarafında Edirne ve Kırklareli İlleri ile Bulgaristan tarafında Hasköy, Yambol ve Burgaz idari yerleşme birimleri arasındaki yerel işbirliğini kapsamaktadır. Burada amaç ise, sınırın her iki tarafında işbirliği ağlarının oluşturulması ve geliştirilmesi, bu ağlar ile Avrupa Birliği ağları arasında bağlantı kurulmasının teşvik edilmesidir (DPT, 2005: 50).

Avrupa Birliği 2007 – 2013 yıllarına ait bütçe dönemiyle birlikte aday ülkelere sağladığı mali yardım mekanizmasında değişikliğe gitmiştir. Buna göre aday ve potansiyel aday ülkelere yapılan mali yardımlar Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) adı altında birleştirilmiştir.

74

Beş bölüm halinde yapılandırılan IPA, geçiş dönemi ve kurumsal yapılanma desteği yanı sıra çevre, ulaştırma, Sınır Ötesi İşbirliği, bölgesel rekabet, insan kaynakları kalkınması ve kırsal kalkınma olarak belirlenen yeni alanlarda katılım öncesi mali destek sağlamaktadır. Ayrıca aday ülkeler, katkı payları kısmen IPA altında finanse edilmekte olan Topluluk Programlarına katılmaya devam etmektedir.

IPA kapsamında 2007-2013 yılları itibarıyla bütçelenen toplam fon yaklaşık 10,1 milyar avro tutarındadır. Bu tutarın yaklaşık yarısını oluşturan 4,9 milyar avro, nüfus ve yüzölçümü büyüklüğü dikkate alınarak Türkiye için ayrılmış durumdadır (AB Bakanlığı, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=5, erişim tarihi, 10.10.2012).

3. TÜRKİYE’DE BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARININ YAPISAL