Konusunu kutsal kitaplardan alan Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi Klasik Türk Edebiyatı, Modern Türk Edebiyatı ve Türk Halk Edebiyatında sıkça ele alınmış bir konudur. Arap, Fars ve Türk edebiyatında çoğunluğu manzum olarak kaleme alınmış pek çok örneği vardır. Manzum örneklerinin yanında gerek müstakil gerekse tefsir ve kısas-ı enbiyalar içerisinde olmak üzere çok kıymetli mensur örnekleri de vardır. Bugün bu eserlerin yüze yakını tespit edilmiş durumdadır.
Çift kahramanlı aşk hikâyelerinden olan Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi, İran ve Arap Edebiyatlarıyla, Batı edebyatında da büyük rağbet görmüştür. Renan’ın bu hikâye için söylediği, “Değil sadece en eski, belki bu ana kadar hiç eskimemiş roman” sözleri, konunun Batı edebiyatındaki yerini göstermesi bakımından önem taşır.33
İlk örnek olarak kabul edilen Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’unun yazıldığı dönemden, Muhammed b. İbrahim’in yaşadığı XVI. yüzyıla kadar pek çok Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi yazılmıştır. Türk edebiyatında XIII-XIV. yüzyıllarda yazılmış Yûsuf kıssalarının, daha çok Kur’ân ve tefsirlere dayandığı, dinî kimliği ağır bastığı ve halka dinî bilgiler verme gayesi taşıdıkları için de dil bakımından sadelik gösteren eserler olduğu bilinmektedir.34 XV. yüzyılda Molla Cami’nin de
31 Mütercim Âsım Efendi, Burhan-ı Katı, Hazl. Mürsel Öztürk-Derya Örs, TDK Yayınları, İstanbul, 2009, s. 849.
32 Zehra Öztürk, “Züleyhâ,” TDVİA, C. 44, İstanbul, 2013, s. 552-553.
33 İ. Hikmet Ertaylan, “Türk Dilinde Yazılan İlk Yûsuf ve Züleyhâ,” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul, 1948, s. 211.
22
büyük etkisiyle başta Hamdullah Hamdi olmak üzere edebî değeri yüksek eserler verilmeye başlanmıştır.
Türk Edebiyatında tespit edilebilen manzum Yûsuf u Züleyhâlar şunlardır:35
XIII. Yüzyıl
1. Ali (Kul Gali) – Kıssa-i Yûsuf36
2. Kırımlı Mahmud - Yûsuf u Züleyhâ37
3. Haliloğlu Ali - Yûsuf u Züleyhâ38
XIV. Yüzyıl
4. Şeyyâd Hamza - Dâsitân-ı Yûsuf Aleyhi’s-selâm Ahsenü’l-Kasasi’l- Mübârek39
5. Sûle Fâkih - Yûsuf u Züleyhâ40
6. Erzurumlu Darir - Kıssa-i Yûsuf41
7. Garîb - Yûsuf u Züleyhâ42
35 Listenin hazırlanmasında istifade edilen kaynaklar: Melike Gökcan Türkdoğan, Klasik Türk Edebiyatında Yûsuf u Züleyhâ Mesnevileri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10695,klasik-turk-edebiyatinda-Yûsuf-u-zuleyha-
mesnevileripdf.pdf?0, Erişim Tarihi: 01.06.2015; Halide Dolu, Menşeinden Beri Yûsuf Hikâyesi ve Türk Edebiyatındaki Versiyonları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1953; Agâh Sırrı Levend, “Divan Edebiyatında Hikâye”, TDAY Belleten, Ankara, 1967, s. 71-117; Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1998, s. 81-110; Ahmet Atilla Şentürk-Ahmet Kartal, Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 2005; https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi.
36 Ali Cin, Türk Edebiyatının İlk Yûsuf u Züleyhâ Hikâyesi (Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u), TDK Yayınları, Ankara, 2011.
37 Gönül Ayan, “Kırımlı Mahmud’a Atfedilen Yûsuf u Züleyhâ Kıssası,” TİKA I. Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildirileri, 31 Mayıs-4 Haziran 2004, Kırım-Ukrayna, s. 182.
38 İsmail Hikmet Ertaylan, Yûsuf u Züleyhâ, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1960 (Tıpkıbasım); Rasim Deniz, Haliloğlu Ali’nin Yûsuf u Züleyhâ Kıssası, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ 1998; Şahin Köktürk, “Halil oğlu Ali’nin Yûsuf ile Zelîhâ Hikâyesi”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish Volume 2/4 Fall 2007, s. 555-617.
39 Osman Yıldız, Şeyyâd Hamza Yûsuf u Züleyhâ (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler), Akçağ Yayınları, Ankara, 2008; Dehri Dilçin, Şeyyat Hamza, Yûsuf ve Zelîhâ, TDK Yayınları, İstanbul, 1966; Korkmaz Şenol-Ümit Ö. Demirci, Şeyyad Hamza, Yûsuf u Zelîhâ, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2008; Emin Eminoğu, Şeyyad Hamza Destân-ı Yûsuf, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2008.
40 Ramazan Salman, Süle Fakih: Yûsuf u Zelîhâ, İnönü Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Malatya 1989; Kâzım Köktekin, Sule Fakih’in Yûsuf u Züleyhâ’sı (İnceleme-Metin-Dizin), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1994.
23 8. Ahmed - Yûsuf u Züleyhâ43
XV. Yüzyıl
9. Tebrizli Ahmedî - Yûsuf u Züleyhâ44
10. Şeyhoğlu Mustafa - Yûsuf u Züleyhâ45
11. Hamdullah Hamdî - Yûsuf u Züleyhâ46
12. Çâkerî - Yûsuf u Züleyhâ47
13. Abdülvehhab - Yûsuf u Zelîhâ48
14. Kırımlı Abdülmecid - Mûnisü’l-Uşşâk49
15. Hatâyî-i Tebrîzî - Yûsuf u Züleyhâ50
16. Bekâî - Yûsuf u Züleyhâ
17. Bihiştî Ahmed Sinan - Yûsuf u Züleyhâ51
18. Ahmedî - Dâstân-ı Hazret-i Yûsuf52
19. Hamîdî-i Belhî - Yûsuf u Züleyhâ53
42 Burcu Karakaya, “Garîb’in Yûsuf u Züleyhâ’sı,” TUBAR, S. 31, 2012 Bahar, s. 129-168; Mehtap Kaşkaya, Yûsuf u Zelîhâ, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2004.
43 Konya (Âsâr-ı Atîka) Mevlana Müzesi 2327/39 numarada kayıtlıdır.
44 Salih Kayık, Tebrizli Ahmedî Yûsuf u Zelîhâ (1b-35b) İnceleme-Metin-Dizin, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007; Ahmet Çeri, Tebrizli Ahmedî’nin Yûsuf u Zelîhâ İsimli Eseri (35b-70b) İnceleme-Metin-Dizin, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010; Nihat Azamat, “Yeni Bir Ahmedî ve İki Eseri: Yûsuf u Zelîhâ, Esrarname Tercümesi,” Osmanlı Araştırmaları VII- VIII, s. 347-364.
45 Eserin nüshası bulunamamıştır. Agâh Sırrı Levend, a.g.m., s. 98.
46 Naci Onur, Yûsuf u Züleyhâ Hamdî, Akçağ Yayınları, Ankara, 1991; Zehra Öztürk, Hamdullah Hamdi’s Mesnevi Yûsuf u Zelîhâ, Sources of Oriental Languages and Literatures Turkish Sources XLII, Harvard University 2001; Mehmet Cihat Üstün, Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Zelîhâ Mesnevisi (Gramer-Metin-Dizin), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2014.
47 Muhammet Nalbant, 15. Yy Şairi Çâkerî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı: Metin-İnceleme, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2012; Ayşe Yıldız, Çâkerî Yûsuf u Züleyhâ, Hitabevi Yayınları, Ankara, 2013.
48 Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplığı H 813’te kayıtlıdır. 49 Nüshası bulunamamıştır.
50 Recep Demir, Hatâyî-i Tebrîzî ve Molla Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ Mesnevileri Üzerinde Karşılaştırmalı Bir İnceleme (İnceleme-Metin), Yüzüncu Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Van 2006.
51 Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şuarâ, C. 1, Hazl. İbrahim Kutluk, TTK Yayınları, Ankara, 1989, s. 225-226.
52 Fatih Şahin, Ahmedî Dâstân-ı Hazret-i Yûsuf (İnceleme-Metin-Sözlük), Atatürk Ünivesitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2010.
24 XVI. Yüzyıl
20. Kemal Paşazâde - Yûsuf u Züleyhâ54
21. Abdurrahman Gubârî - Yûsuf u Züleyhâ55
22. Şerif/Şerifî - Yûsuf u Zelîhâ56
23. Yûsuf Ziyâî / Yûsuf Can - Yûsuf u Züleyhâ57
24. Likâî - Yûsuf u Züleyhâ58
25. Karamanlı Kâmî Mehmed - Yûsuf u Züleyhâ59
26. Nimetullah - Yûsuf u Züleyhâ60
27. Halîfe - Yûsuf u Züleyhâ61
28. Taşlıcalı Yahya - Yûsuf u Züleyhâ62
29. Manastırlı Kadı Sinan - Yûsuf u Züleyhâ63
30. Celîlî - Yûsuf u Züleyhâ64
31. Şikârî - Yûsuf u Züleyhâ65
53 Şeyma Türk, Hamîdî-i Belhî’nin Yûsuf u Züleyhâ Adlı Tercümesi ve Tahlili, Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2014.
54 Mustafa Demirel, Kemal Paşazâde’nin Yûsuf u Zelîhâsı ve Dil Husûsiyetleri, İstanbul Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1980; Mustafa Demirel, Kemal Paşazade (Şemseddin Ahmed bin Süleyman) Yûsuf u Zelîhâ, Sources of Oriental Languages and Literatures Turkish Sources LIV, Harvard University 2004.
55 Hasan Aktaş, Abdurrahman Gubârî, Yûsuf u Züleyhâ (İnceleme-Metin), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2006.
56 Zühal Kültüral, Şerifî Yûsuf u Zelîhâ Metin-Sözlük-Tıpkıbasım, Bayrak Basımevi, İstanbul, 2001; Halil Ay, Şerif’in Yûsuf u Züleyhâsı, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya 2015.
57 Melike Gökcan Türkdoğan, Ziyâî Yûsuf/Yûsuf Can’ın Yûsuf u Züleyhâ Mesnevisi (Metin-İnceleme), Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2013.
58 Likâî, Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sına nazire olarak yazmış ve Sultan Bayezid’e sunmuştur. Ancak menâkıb-ı enbiyâdaki hatalar nedeniyle Sultan Bayezid’in emriyle yakılmıştır. Latîfî, Tezkire-i Latîfî, İkdam Matbaası, Dersaadet 1314, s. 304-305.
59 Kâmî, Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sını manzum olarak Türkçeye çevirmiştir. Latîfî, Tezkire-i Latîfî, İkdam Matbaası, Dersaadet 1314, s. 279.
60 Nüshası bulunamamıştır. Ancak Keşfü’z-Zünûn C. II/2055’de böyle bir eserden bahsedilmektedir.
61 Nüshası bulunamamıştır. Ancak Keşfü’z-Zünûn C. II/2055’de böyle bir eserden bahsedilmektedir.
62 Mehmed Çavuşoğlu, Yûsuf u Züleyhâ Yahya Bey, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1979.
63 Nüshası bulunamamıştır. Ancak Keşfü’z-Zünûn C. II/2055’de böyle bir eserden bahsedilmektedir.
64 Agâh Sırrı Levend, eserin bir fotokopisinin kendinde olduğunu bildirmektedir. Agah Sırrı Levend, a.g.e., s. 99.
25
32. Bağdatlı Zihnî Abdüddelil - Yûsuf u Züleyhâ66
XVII. Yüzyıl
33. Bursalı Hevâî Mustafa - Yûsuf u Züleyhâ67
34. Şeyh Ömer Halvetî - Yûsuf u Züleyhâ68
35. Rif’atî Abdülhay - Yûsuf u Züleyhâ69
36. Hulvî Mahmud - Yûsuf u Züleyhâ70
XVIII. Yüzyıl
37. Ahmedî-i Âmidî (Ahmed-i Mürşidî) - Yûsuf u Züleyhâ71
38. Bilal - Kıssa-i Yûsuf Aleyhi’s-selâm72
39. Nurmuhammed Andelib - Yûsuf u Züleyhâ73
40. Molla Hasan - Yûsuf u Züleyhâ74
41. Kerküklü Mehmet Nevruzî - Yûsuf u Züleyhâ75
42. Köprülüzâde Esat Paşa - Yûsuf u Züleyhâ76
43. Hevâî Abdurrahman Efendi - Yûsuf u Züleyhâ77
44. Müellifi Bilinmeyen Yûsuf u Züleyhâ78
65 Nüshası bulunamamıştır. Kınalızâde isminin Ahmed olduğunu belirtmiş ve 992/1584 yılında Yûsuf ile Züleyhâ mesnevisini bitiremeden vefat ettiğini yazmıştır. İbrahim Kutluk, Kınalı-zade Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-Şuarâ, C. 1, TTK Yayınları, Ankara, 1989, s. 517-518.
66 Ahmet Doğan, Bağdatlı Zihnî Yûsuf u Züleyhâ, Kesit Yayınları, İstanbul, 2014. 67 Nüshası bulunamamıştır.
68 Nüshası bulunamamıştır. Ancak Keşfü’z-Zünûn C. II/2055’de böyle bir eserden bahsedilmektedir.
69 Nüshası bulunamamıştır. 70 Nüshası bulunamamıştır.
71 Ramadan Doğan, Ahmedî-i Âmidî’nin Yûsuf u Züleyhâsı (Mein ve İnceleme), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2005.
72 Zehra Göre, Bilâl Kıssa-i Yûsuf, Öncü Kitap, Ankara, 2009; Muhammet Kuzubaş, Kıssa-i Yûsuf u Züleyhâ-Oflu Bilal Efendi, Karadeniz Dergisi Yayınları, İstanbul, 2010.
73 Gönül Ayan, “Nurmuhammed Andelib ve Yûsuf Kıssası,” Kazakistan ve Türkiye’nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu, 21-23 Mayıs 2007, Almatı 2007; Geldi Nazarov, Andalıp Yûsup Züleyhâ (Eleştirel Metin), Aşgabat, Ilım 1987.
74 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi nu. 264 numarada kayıtlıdır.
75 Çoban Hıdır Uluhan, Kerküklü Şair Mehmet Nevrûzî Yûsuf u Züleyhâ İnceleme-Metin, TDK Yayınları, Ankara, 2007.
76 Tuba Öznür Akış, Esad Paşa’nın Tercüme-i Yûsuf u Züleyhâ Adlı Eserinin Bilimsel Yayını ile Eserin Şekil ve Muhteva Bakımından İncelenmesi, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2003.
26 XIX. Yüzyıl
45. Re’fet - Tercüme-i Yûsuf u Züleyhâ79
46. Âteşzâde Mehmed İzzet Paşa - Yûsuf u Züleyhâ80
47. Tâ’ib (Mehmed Tâhir) - Yûsuf Züleyhâ81
48. Müellifi Bilinmeyen Yûsuf u Züleyhâ82
Dönemi Belli Olmayan
49. Müellifi Bilinmeyen Yûsuf u Züleyhâ83
50. Müellifi Bilinmeyen Yûsuf u Züleyhâ84
Mensur Yûsuf u Züleyhâ’lar ise tezin ilgili kısmında detaylı olarak incelenmiştir.