I. BÖLÜM
1. Eski Türk Edebiyatında Nesir ve Mensur Eserlere Genel Bir Bakış
Edebiyatta duygu ve düşünceleri yazıya dökmekte kullanılan iki anlatım yolundan biri nesir, diğer ise nazımdır. Ancak bazı eserlerde bu iki anlatım yöntemi ortak olarak kullanılmıştır. XIV. yüzyılın başlarından başlayarak XIX. yüzyılın ortalarına kadar devam eden süreçte bu üç yöntemin kullanıldığı sayısız eser verilmiştir.
85 Geniş bilgi için; Agah Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara, 2003; Agah Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK Yayınları, Ankara, 1972; Fahir İz, Eski Türk Edebiyatında Nesir, Akçağ Yayınları, Ankara, 1994; Fahir İz, Günay Kut, “XV. Yüzyılda Nesir” Büyük Türk Klasikleri II, C. 1-8, İstanbul, 1985-1988; Fahir İz, Eski Türk Edebiyatında Nesir (XIV. Yüzyıldan XIX. Yüzyıl Ortasına Kadar Yazmalardan Seçilmiş Metinler), C. I, “Önsöz”, İstanbul, 1964, s. v-xxii; Ahmet Atilla Şentürk ve Ahmet Kartal, Üniversiteler için Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul 2004; Türk Dünyası El Kitabı-Edebiyat (Türkiye), III. C, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1998; Mustafa İsen, Osman Horata vd., Eski Türk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara, 2005; Mine Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003; Mine Mengi, “Türk Edebiyatında Nesir: Gelişimi ve Kaynakçası”, TALİD (Eski Türk Edebiyatı II), C. 5, S. 10, s. 43-76; Mustafa İsen, İlk Klasik Dönem (1543-1600), Estetik Nesir, C. 2, T.C.K.B Yayınları, İstanbul, 2007; Mustafa İsen, Filiz Kılıç vd., Şair Tezkireleri, Grafiker Yayınları, Ankara, 2002; Büyük Türk Klasikleri, Divan Edebiyatında Nesir, C. I, s. 239 vd.; “Divan Edebiyatı Nesri”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. II, s. 340 vd.; Serhan Alkan, “XIII-XV. Asırlarda Divan Nesrine Genel Bir Bakış”, Yedi İklim, S. 51 Haziran 1994, C. VII, s. 8-11; Ali Rıza Özuygun, “XVI. ve XVII. Yüzyıl Divan Edebiyatında Nesir”, Yedi İklim, S. 52 Temmuz 1994, C. VII, s. 11-16.; Amil Çelebioğlu, Kanunî Devri Türk Edebiyatı, MEB Yayınları, İstanbul, 1994; Haluk İpekten vd., “XVI. Yüzyıl Divan Nazmı ve Nesri”, Büyük Türk Klasikleri IV, İstanbul, 1986a; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri I-III, İstanbul, 1333; Harun Tolasa, “Divan Nesri”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi II, Dergah Yayınları, İstanbul, 1977b; Şerife Yağcı, “Klasik Edebiyatımızda Nesir Geleneği”, DEÜ Buca Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, Yıl 2, S.3, s. 101-109, İzmir 1993; A. Mertol Tulum, Tazarru’nâme, Ankara, 2001; Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1984; Cihan Okuyucu- Ahmet Kartal-Fatih Köksal, Klasik Dönem Osmanlı Nesri, Kesit Yayınları, İstanbul, 2011; Sait Okumuş, “Klasik Türk Edebiyatında XV. ve XVI. Yüzyıl nesir ve nâsirlerine bakış”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 4, S. 18, Yaz 2011; Gencay Zavotçu, Eski Türk Edebiyatı (Yüzyıllara Göre Nazım ve Nesir), Aydın Kitabevi, Ankara, 2005.
39
Arapça “nesr” kelimesi bir şeyi saçmak, serpmek, dağıtmak demektir.86
Düğünlerde gelinin başından çiçek, badem, şeker ve para saçmak; tarlaya tohum saçmak gibi. Buna “nisar” da denir. Nesr ve nisâr kelimeleri, aynı zamanda bir şeyi çoğaltmak anlamını da ifade etmektedir. Meselâ, Arapça “Nesere’l-kelâm” cümlesi “sözü çoğalttı, uzattı” anlamına gelmektedir. Bu münasebetle manzum olmaksızın derli toplu söz söylemeye ve tabiî konuşma tarzındaki söze nesir denilir.87 Nesir tarzında yazılan esere mensûr denilmektedir.
Nesir, ahenk ve belli bir ölçü ile sınırlanmayan, dilbilgisi kurallarına uygun manzum olmayan anlatım biçimidir. Klasik dönem Türk edebiyatında nesir yerine bazen inşâ ibaresi de kullanılmıştır. Ancak günümüzde düz yazı tabiri kullanılmaktadır.
Muhammed b. İbrahim’in eserinin yazıldığı dönem olan XVI. yüzyıla kadar Türk nesrinin gelişimine bakıldığında görülmektedir ki Karamanoğlu Mehmed Bey’in Türkçeyi resmî dil olarak kabul etmesinden sonra Türkçe eserlerin sayısının artmaya başladığı görülmektedir.
XIV. yüzyılda yazılan eserler büyük oranda dinî sahada verilmiştir. Bu dönemde özellikle ahlakî ve tasavvufî eserler Arapça ve Farsçadan çevrilmiştir. Kul Mesud’un Kelîle ve Dimne’si,88 Şeyhoğlu Sadreddin Musafa’nın
Merzübannâme,89 Kâbusnâme ve Kenzü’l-Küberâ, Mehekkü’l-Ulemâ90 ve Taberi
Tarihi Tercümesi adlı eserleri; Kadı Darîr’in Sîretü’n-Nebî,91 Hamzavî’nin
86 Tahir Olgun, Edebiyat Lügati, Asar-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, İstanbul, 1936, s. 99.
87 Süleyman Çaldak, “Eski Türk Edebiyatında Nesir”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, Yıl 7, S.77- 78, Temmuz-Ağustos 2006, s. 74.
88 Zehra Toska, Türk Edebiyatında Kelile ve Dimne Çevirileri ve Kul Mesud Çevirisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1989.
89 Resul Özavşar, Marzubanname Tercümesi (Metin-Çeviri-Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Türk Edebiyatı Bölümü, Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır 2009; Zeynep Korkmaz, Sadru’d-din Şeyhoğlu, Marzuban-nâme Tercümesi (inceleme-Metin-Sözlük- Tıpkıbasım), Ankara, 1973.
90 Kemal Yavuz, Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ (İnceleme-Metin-İndeks), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktoro tezi, Erzurum 1982.
91 Esra Egüz, Erzurumlu Mustafa Darîr’in Sîretü’n-nebî’sindeki Türkçe Manzumeler, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2013; Mustafa Erkan, Sîretü’n-Nebî (Tercümetü’z-Zarîr), Ankara Üniversitesi Sosyal
40
Hamzanâme,92 Yüz Hadis Tercümesi, Fütûhu’ş-şâm Tercümesi;93 Kutbuddin b.
Muhammed İznikî’nin Râhatu’l-Kulûb,94 Müfredat-ı İbn Baytar Tercümesi; İshak
b. Murad’ın Edviye-i Müfrede, 95 Celâleddin Hızır’ın Müntehabât-ı Şifâ,96
Sa’lebî’nin Kısas-ı Enbiya tercümesi; Ferîdüddin-i Attar’ın Tezkiretü’l-Evliya tercümeleri; Abdal Musâ’nın Nasîhat-nâme, Muhammed b. Mustafa’nın Tebâreke ve İhlas sureleri tefsiri, müellifi belli olmayan Yâsîn Tefsiri, Tebâreke Tefsiri, Hadis Kitabı, İlm-i Hâl, Kısas-ı Enbiyâ Çevirisi, Tezkiretü’l-evliyâ Çevirisi, Taberî Tarihi Çevirisi, İbni Kesir Tarihi Çevirisi, Kabûs-nâme Çevirisi gibi daha pek çok mensur eser bulunmaktadır.
Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1986; M. Faruk Gürtunca, Kitâb-ı Siyer-i Nebî, 3 c., İstanbul, 1977; Zeren Tanındı, Siyer-i Nebi, İstanbul, 1984; Yıldıray Kaplan, Erzurumlu Kadı Mustafa Darir’in Kitab-ı Siyer-i Nebi’si, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006; Emine Kırcı, Erzurumlu Kadı Mustafa Darir’in Siretü’n-Nebi Adlı Eserinde Dini ve Tasavvufî Unsurlar, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1991.
92 Aysun Akyol, Hamzavî Kıssa-i İskender Metin Sözlüğü ve Dilbilgisi Özellikleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1990; Neşe Seçkin, Hamzavî Kıssa-i İskender (101a-200bv.) Metin, Sözlüğü ve Dilbilgisi Özellikleri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, Ankara, 1991; Adem Balaban, Hamzaname’de Geçen Zarf-Fiil Yapılı Cümleler (1-88 varak), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2003; Yalçın Zengin, Hamzaname (metin inceleme), Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2005; Arzu Yılmaz, Hamzanâme: Metin-Dizin (158b-250b), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2006; Nuran Kurtçu, Hamza-nâme (16. Cilt) Hamza-nâme Kahramanlarının Türk Destan Edebiyatındaki Yeri, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2006; Nurhayat Şimşek Akın, Hamzanâme (8. C, Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi) Metin-İnceleme, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, Adana 2006; Derya Kökyar, Hamzaname’nin Otuzuncu Cildi (inceleme-metin), Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2009; Derya Datlı, Hamzaname (metin-sözlük-indeks), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2009; Bihter Karahan, Hamzaname: metin-dizin (14. Cilt), Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2014.
93 Nesrin Altun, Ezrurumlu Darir’in Fütûhu’ş-şâm Tercümesi: Giriş-metin, açıklamalı dizin, A-Z, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1996; Önal Kaya, Fütuhu’ş-şam Tercümesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1981; Mehmet Yiğit, Fütuhu’ş-şam Tercümesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1981.
94 Ahmet Kartal, Kutbuddin b. Muhammed İznikî (?-821 H.), ”Râhatu’l-Kulûb (Mukaddime-i Kutbuddin) İsimli Eseri”, Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, nr. 1, 1996, s. 161-171.
95 Mustafa Canpolat, “XIV. Yüzyılda Yazılmış Değerli Bir Tıp Eseri: Edviye-i Müfrede”, Türkoloji Dergisi, C. V, nr. 1, Ankara, 1973, s. 21-47.
96 Zafer Önler, Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahaba-ı Şifâ-İnceleme-metin-dizinler, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ 1981; Adnan A. Rıza, Hacı Paşa’nın Kitab-ı Şifaü’l-Eskam ve Devâü’l-Alam Adlı Eseri Üzerinde İncelemeler, Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1987.
41
XV. yüzyıl siyasi kargaşalara rağmen Türk dilinin sadece halk arasında konuşulan bir dil olmaktan kurtulup devlet dili, edebiyat ve kültür dili olarak varlık göstermeye başladığı bir dönemdir. Bu yüzyılda edebî eserlerin yanı sıra vakfiye, ferman gibi resmi yazılarda da Türkçenin tercihen kullanılmaya başlandığı görülmektedir. Bu yüzyılda nesir; sade, kısa ve tercüme kokan cümleleriyle konuşma diline yakın bir yerdedir. Buna rağmen artistik nesrin ilk örneklerine az da olsa bu yüzyılda rastlamaktayız. Bu dönemde çoğu tercüme olan pek çok eser kaleme alınmıştır.97
XV. ve XVI. yüzyıllarda Türk nesri şu türlerde ürünler vermiştir: Dinî metinler (tefsir, hadis, fıkıh, akâid, tasavvuf vb. konulu eserler)
İslâm târihi (siyer, kısâs-ı enbiyâ, tezkiretü’l-evliyâ, maktel-i Hüseyn vb. kitaplar)
Dinî-destânî metinler (menâkıb-nâmeler, velâyet-nâmeler, battal-nâmeler, hamza-nâmeler, dânismend-nâmeler vb. eserler)
Hikâyeler (Kelîle ve Dimne, Kırk Vezir, el-Ferec Ba’de’ş-şidde vb.)
Destânî Târihler (Selçuk-nâme, Gazavât-nâme, Tevârîh-i Âl-i Osmân vb.) Tarihler (Kemal Paşa-zâde, Selânikli Mustafa vb. zevâtın eserleri)
Tezkire-i şu’arâlar ve diğer hâl tercümeleri (Sehî, Latîfî, Hasan Çelebi vb.) Münşe’ât mecmuaları (Feridûn Bey Münşe’ât’ı gibi)
Seyahat-nâmeler (Seydî Ali Reîs’in Mir’âtü’l-memâlik’i gibi)
Ahlâk ve siyaset kitapları (pend-nâme, siyaset-nâme, nasihat-nâme, nasihatü’s-selâtîn)
42
Resmî yazışmalar ve mektuplar (Padişahların, sadrazam, kaptanpaşa, beylerbeyi, kadı gibi yüksek devlet memurlarına gönderdikleri biti, fermân, hüküm, buyuruldı vb. eserler, sadrazamların padişahlara sundukları telhisler).98
XV. yüzyılda kaleme alınan mensur eserler şunlardır:
Ahmed-i Dâ’î: Tercüme-i Tefsîr-i Ebu’l-leys-i Semerkandî,99 Miftâhu’l-
Cenne,100 Tercüme-i Ta’bir-nâme,101 Tercüme-i Eşkâl-i Nâsır-ı Tûsî, Tercüme-i
98 Sait Okumuş, a.g.m., s. 89.
99 Yasemin Özdemir, Ahmed-i Dâ’î Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (1a-44a) Giriş-Metin-Sözlük, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2000; Hatice Koç, Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (En’am Suresi) (Giriş-metin-dizin-tıpkı basım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002; Sema Gonca, Ahmed-i Dâ’î’nin Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî adlı eserinin A’raf suresi (Giriş-metin-dizin-tıpkı basım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002; Birgül Yılmaz, Ahmed-i Dâ’î’nin Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî adlı eserinin Âl-i İmran suresi (Giriş-metin-dizin-tıpkı basım), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002; Ayşe Nur Alakese, Ahmed-i Dâ’î’nin Ebu’l-Leys Tefsiri Tercümesi (197b-231b yaprakları arası) Mâ’ide Suresi (Dil incelemesi, metin, dizin), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002; Elif Topaloğlu, Ahmed-i Dâ’î’nin Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandî: Nisa Suresi (Giriş-metin-dizin-tıpkı basım), Mimar Sinan Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2003; Rabia Aksu, Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (68b/19-114b-11) Giriş-metin-dizin-tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006; Hasan Dalkıran, , Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî Yûsuf-Ra’d-İbrahîm Sureleri, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006; Yasemin Ay, , Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (143/50a-103b) Giriş-metin-dizin-tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007; Mehmet Ertik, Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (106b-154b) Giriş-metin-dizin-tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007; Ulviye Uğursal, , Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (114b/12-151b/01) Giriş-metin-dizin-tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007; Güven Sarı, Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (142/35a-82b) Giriş-metin-dizin-tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007; Ömer Daşdelen, , Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî Hicr, Nahl, İsra Sureleri (189b-233a) Giriş-metin-dizin-tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2008; Pınar Vursun, , Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l- Leys-i Semerkandî (142/188b-195b-143/01a-50a) Giriş-metin-dizin-tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2008; Yûsuf Aktaş, , Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (141/233a-243a-142/1a-35a) Giriş-metin-dizin- tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2008; Şehabettin Gedik, , Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî (142/82b-142/132a) Giriş-metin-dizin-tıpkı basım, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2008; Mustafa Özkan, “Ahmed-i Dâ’î’nin Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandî Mukaddimesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, sy. 29, 2000, s.117-88.
43
Tezkiretü’l-Evliyâ, Tercüme-i Tıbb-ı Nebevî,102 Vesîletü’l-Mülûk li-Ehli’s-Sülûk,103
Müfredât,104 Cevâhirü’l-Me’ânî,105 Teressül,106 Tercüme-i Hısnu’l-Hasîn.
Mahmud-ı Şirvânî: Tuhfe-i Murâdî,107 Kemâliyye,108 İlyâsiyye,
Sultâniyye,109 Mürşid,110 Kitâbu’t-tabîh,111 Tarih-i İbni Kesîr Tercümesi.112
Ali Kuşçu: Şerhu Risâleti’l-Vaz’iyye, Risâle Fi’l-Mecâz ve’l-İsti’âre,113
Şerhu’t-Tecrîdi’l-Kelâm,114 Unkûdu’z-Zevâhir.115
100 Gürer Gülsevin, Ahmed-i Dâ’î, Miftâhu’l-Cenne [Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini], İnönü Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, Malatya 1989; Kemal Kahramanoğlu, Ahmed-i Dâ’î Miftahu’l-Cenne inceleme,tenkidli metin, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 1989.
101 Erkan Demir, Ahmed-i Dâ’î, Ta’bîr-nâme, (100NB-208B) Giriş çevriyazılı metin-indeks-tıpkıbasım, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2004.
102 Önder Çağıran, Ahmed-i Dâ’î Tıbb-ı Nebevî: imla-fonetik-morfoloji-karşılaştırmalı metin-indeks ve sözlük (3 cilt), İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Malatya 1992.
103 Orhan Pekçetin, Ahmed-i Dâ’î’nin Vesîletü’l-Mülûk adlı eseri (1b-58b) (Metin-inceleme-sözlük), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010; Serap Gacsi, Ahmed-i Dâ’î’nin Vesîletü’l-Mülûk adlı eseri (60a-115b) (Metin-kelime grupları incelemesi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2011. 104 Abdulbaki Çetin, Ahmed-i Dâ’î, Müfredât (Giriş-metin-tenkitli metin-dizin-tıpkıbasım), Fenomen yayıncılık, Erzurum 2008.
105 Zeki Kaymaz, “Ahmed-i Dâ’î’nin Bilinmeyen Bir Eseri: Cevâhirü’l-ma’ânî”, TDAY-Belleten 2003/2, s. 107-117.
106 İ. Çetin Derdiyok, “Ahmed Dâ’î’nin Teressülü”, Toplumsal Tarih, C. 1, nr. 6, 1994, s. 56-59. 107 Mustafa Argunşah, Muhammed bin Mahmud Şirvanî Tuhfe-i Murâdî (İnceleme-metin-dizin), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1989; Orhan Balcı, Şirvanlı Mehmed bin Mahmud Tuhfe-i Muradî fi-ilmi’l-cevâhir (İnceleme-metin-sözlük), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1995.
108 Şirvanlı Mahmud, Kemâliyye (Giriş-inceleme-cümle bilgisi-metin-sözlük),, haz. Muhammed Yelten, İstanbul, 1993.
109 Ferhat Kurba, Şirvanî Mahmud Sultaniye (giriş-metin-sözlük), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1990.
110 Necdet Okumuş, Muhammed bin Mahmud Şirvânî’nin (XV. yy) Göz Hastalıklarına Ait Mürşid Adlı Eseri: İnceleme-metin-sözlük-indeks, Ege Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 1998.
111 Sami Türk, Kitabü’t-Tabih Tercümesi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1999.
112 Mehmet Mehdi Ergüzel, Şirvanlı Mahmud Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi (IV. Cild 219b-435b), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1991; Arslan Tekin, Şirvanlı Mahmud Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi (4. Cilt, 1b-219a), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1991; Muhammet Yelten, Şirvanlı Mahmud, Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi (giriş-inceleme-metin-sözlük), TDK Yayınları, Ankara, 1998; Abdurrahman Özkan, Şirvanlı Mahmud, Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
44
Ali b. Hüseyin Hüsameddin Amasî: Risâle-i Aruz,116 Tâcü’l-Edeb,117 Risâle
fî İlmi’n-Nücûm, Terceme-i Kasîdetü’l-Bürde, Dürerü’l-Ferâid ve Gurerü’l-Fevâid, Hâşiye alâ Envâri’t-Tenzîl ve Esrâri’t-Te’vil, Kitâb-ı Resm-i Osmânî, Risâle-i Tecvîd.
Âşıkpaşa-zâde: Tevârîh-i Âl-i Osmân118
Oruç Bey: Oruç Bey Tarihi.119
Neşrî: Neşrî Tarihi.120
Dursun Bey: Tarih-i Ebu’l-Feth.121
Kaygusuz Abdal: Budala-nâme,122 Kitâb-ı Miglâte, Vücûd-nâme.123
113 Murat Sula, Trabzon İl Halk Kütüphanesi’ndeki Arap Dili ve Belegatı Alanındaki Yazmalar ve Ali Kuşçu’nun “Risale fi’l-Mecaz ve’l-İsti’âre’sinin Edisyon Kritiği, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Esntitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2000; Musa Yıldız, Bir Dilci Olarak Ali Kuşçu ve Risâle Fi’l-İsti’âre’si, Kültür Bakanlığı yayınlaır, Ankara, 2002.
114 Mehmet Fatih Soysal, Ali Kuşçu’nun Şerhu Tecrîdi’l-Kelâm’ından Usûl-i Selâse Konularının Tahkiki ve İlâhiyat Meselelerinin Tahlili, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Kelam Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2014.
115 Abdullah Yıldırım, Vaz İlmi ve Unkûdu’z-Zevâhir/Ali Kuşçu, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007; Musa Alp, Arap Dili ve Belegatı Açısından Ali Kuşçu ve Unkudu’z-Zevâhir fi Nazmi’l-Cevâhir Adlı Eseri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, İzmir 2006.
116 Menderes Coşkun, “Edebî Terimler ve Aruzla İlgili Bir Eser: Ali b. Hüseyin Hüsâmeddin Amasî’nin Risâletün Mine’l-Aruz ve Istılahâtı’ş-şi’r’i”, Türk Kültürü İncelemeleri, sy. 8, İstanbul, 2003, s.97-130.
117 Ahmet Akpınar, Ali b. Hüseyin Amasî (Alaaddin Çelebi) Kitâb-ı Tâcu’l-Edeb (giriş-metin-inceleme- gramatikal dizin), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2010; Orhan Şen, Ali el-Amasî Tarîkü’l-Edeb Üzerine İnceleme, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002.
118 İbrahim Kaya Şahin, Tarihçi Olarak Aşıkpaşa-zâde Tevârih-i Âl-i Osman Üzerine Bir İnceleme, Sabancı Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2000; Necdet Öztürk, Arşıkpaşazâde Tarihi, Bilgi Kültür Sanat yayınevi, İstanbul, 2013; Kemal Yavuz, M. A. Yekta Saraç, Aşıkpaşazâde, Osmanoğullarının Tarihi, İstanbul, 2003.
119 Selami Karaduman, Oruç Beg Tarihi Manisa Nüshası, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2010; Belgin Eraydın, Don Juan de Persia (Oruç Bey)’nın eseri ve Türk Tarihi Açısından Önemi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1989; F. Babinger, Oruc b. Âdil el-kazâz Kâtibü’l-Edrenevî, Tevârih-i Âl-i Osman, Hannover 1925; Nihal Atsız, Oruç Beğ Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2012.
120 Necdet Öztürk, Mevlâna Mehmed Neşrî Cihânnümâ (Osmanlı Tarihi), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2014; Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihânnümâ Neşrî Tarihi, Ankara, 1949-1957.
121 Tursun Bey, Târih-i Ebu’l-Feth, İstanbul, 1330; Mertol Tulum, Tursun Bey, Târih-i Ebu’l-Feth, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1974.
45
Dede Korkut Kitabı124
Ahmed-i Bîcân: Envârü’l-âşıkîn,125 Dürr-i Meknûn,126 Acâ’ibü’l-Mahlûkât,
Müntehâ, Rûhu’l-Ervâh, Bostânü’l-Hakâyık.
İbn-i Arabşâh: Câmi’ü’l-Hikâyât Tercümesi, Tercemânü’l-Mütercem, Kur’ân Tefsiri, Acâibu’l-Makdûr fi Nevâib-i Timur.127
Arif Ali: Danişmend-nâme.128
Eşrefoğlu Rûmî: Müzekki’n-nüfûs,129 Tarîkat-nâme,130 Tâc-nâme,
Delâilü’n-nübüvve, Şerh-i Kaside-i Seyyid Şâfî.
122 Burcu Erdem Yıldırım, Kaygusuz Baba (Abdal)’nın Budalanâme Adlı Eserinin İncelenmesi, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep 2011.
123 Abdurrahman Güzel, Kaygusuz Abdal’ın Vücûdnâme’si Üzerine, Türk Kültürü, nr. 197, 1979, s. 276-282.
124 Metin Ekici, Dede Korkut Hikayeleri Tesiri ile Teşekkül Eden Halk Hikayeleri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edeyatı Anabilim Dalı, Yükzek Lisans Tezi, İzmir 1989; Reşide Gürses, Dede Korkut Grameri-Fiil, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1992; Nazan Hikmet, Dede Korkut Öyküleri Kitap Tasarımı Belgesel Kaynak Araştırması (2 cilt), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Güzel Sanatlar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994; Duran Yıldız, Dede Korkut Kitabı: Transkripsiyon, tercüme, sözlük, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 1996; Orhan Şaik Gökyay, Dedem Korkud’un Kitabı, İstanbul, 1973; Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı (giriş-metin- faksimile), Ankara, 1997; Gürol Pehlivan, Dede Korkut Kıtabında yapı, ideoloji ve yaratım, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2014; Elif Boyraz, Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Nüshasının Tarihî ve Etimolojik Sözlüğü, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2014.
125 Yazıcıoğlu Ahmed Bican, Envâru’l-Âşikîn (Âşıkların Nurları), Huzur Yayınevi, İstanbul, 2011; Yazıcıoğlu Ahmet Bican, Aşıkların Nurları-Envaru’l-Aşikîn, Tercüme: Ahmet Metin Şahin, Merve Yayınları, İstanbul, 2013.
126 Ahmet Demirtaş, Dürr-i Meknûn (inceleme-çevriyazı-dizin-tıpkıbasım), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2003; Duygu Yıldırım, Sonun Düşleri: Dürr-i Meknûn’da Kozmoloji ve Apokalips, Sabancı