4. 1. Ad Yantümcelerinin Kullan#msal, Anlamsal ve Biçimsel Özelliklerinin Belirlenmesi
Bu çal mada, yabanc dil olarak Türkçe ö retiminde kullan lmak için odaklanm i lerle Türkçedeki ad yantümcelerinin kullan msal özellikleri üzerine malzeme geli tirilmi tir. Ad yantümcelerinden -mA, -DIK ve -AcAk biçimbirimleri ile olu turulanlar ele al nm ve di er ad yantümceleri çal man n konusuna dahil edilmemi tir. -mA, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle olu turulan ad yantümceleri de birlikte kullan ld klar ana tümce eylemleri aç s ndan ö retme malzemesi olarak ele al nm t r. Öncelikle erek yap lar n, i lerde ele al nacak olan kullan m alanlar ; bu kullan m alanlar çerçevesinde ö renciye aktar lacak olan anlamlar belirlenmi tir. Kullan m, anlam ve biçimlerinin belirlenmesinde sa l kl bir yol izlenmesi için Larsen-Freeman (2001)’n n 8ekil 8’de yer alan Üç Boyutlu Dilbilgisi 8emas temel al nm t r.
*ekil 8. Üç Boyutlu Dilbilgisi *emas (Larsen Freeman 2001: 252)
4. 2. Ad yantümcelerinin Kullan#msal Özellikleri
Üç boyutlu dilbilgisi emas na uygun verilerin yerle tirilmesi ve Türkçedeki ad yantümcelerinin gerçek kullan mlar n n ortaya konulmas için yaz l dilin güncel
biçimde yer ald dü ünülen televizyon haber metinleri, gazete metinleri, dergiler, bro ürler ve davetiyeler taranm t r. Ad yantümcelerin s kl kla gazete metinlerinde, televizyon haberlerinde ve bilgilendirici dergi metinlerinde kullan ld ; özellikle de bir ba ka konu mac n n konu malar n aktarmak amac yla kullan ld gözlenmi tir. - mA ile olu turulan ad yantümceleri anlat türü metinlerde de s kl kla kullan lmaktad r. Ancak amaç, -mA, -DIK ve -AcAK biçimbirimlerinin birlikte kullan ld eylemlerin ayr m n ö retmek oldu u için anlat metinleri de il, hem – DIK ve –AcAK hem de –mA adla t rma yap lar n n kullan ld , gazete, dergi ve televizyonda yer alan, bilgilendirici metin türü haber metinleri kullan lm t r. Bu eylemlerin sözlü dilde kullan mlar n n, eylemlerin daha resmi ifadeler ta mas sebebiyle, yo un olmad gözlenmi tir. Örne in, vurgula- belirt-, bildir-, gibi eylemlerin günlük konu ma dilinden çok yaz l ya da resmi bir ifade ekli olan konu malarda kullan ld görülmektedir. Bu resmi ifadede sözlü olarak aktar lan televizyon haberlerinde yer almaktad r. Bu ba lamda i lerde yer alan erek yap için *ekil 9’da da yer alan kullan m alanlar belirlenmi tir.
*ekil 9: Ad Yantümcelerinin Kullan m Alanlar
*ekil 9’da görüldü ü gibi ad yantümcelerinin kullan m alan olarak gazetelerdeki ve dergilerdeki haber metinleri, televizyonda yay nlanan ana haber bültenlerindeki sunumlar seçilmi tir.
4. 3. Ad Yantümcelerinin Anlamsal Özellikleri
Ad yantümcelerinin kullan msal özelliklerin yan nda anlamsal ve biçimsel özellikler de önem ta r. Ad yantümcelerinin kullan mlar konusunda en önemli nokta ana tümce eylemleri ve ana tümce eylemlerinin ta d klar anlamlard r. Ad yantümcelerinin içinde bulunduklar ana tümce eylemleri, içinde kullan lacak olan ad yantümcesinin yap s n belirler. Ana tümce eylemlerinin yantümceyi olu turacak biçimbirimi belirlemesi e dizimlilik ile ili kilendirilebilir. E dizimlilik, iki ya da daha çok say da dil biriminin genellikle ayn dizimlerde yer almas olarak tan mlanabilir (Vardar, 2002: 94). Bu tan m do rultusunda, ad yantümceleri için, ana tümce eylemlerinin, kendisiyle ayn dizimde bulunabilecek olan yap y seçti ini söylemek mümkündür.
Ana tümcenin eyleminin anlam yla birlikte anlam kazanan ad yantümceleri, anlam aç s ndan eylemsel ve durumsal olmak üzere temel iki ba l k alt nda de erlendirilebilir (Kornfilt, 1997: 50). Yantümce eylemine bu biçimbirimlerden
eylemsel ya da durumsal olan n n eklenmesi, ana tümce eyleminin anlamsal
özelliklerine ba l d r. Eylemsel adla t rma, bir durumun gerçekle ip gerçekle medi ine ili kin bilgilerin olmad , sadece bir eylemin ada dönü tü ü durumlardaki adla t rma biçimidir. Önemli olan eylemin gerçekle mesine ili kin bilgiler de il, eyleme ili kin bilgilerin verilmesidir.
Bir durumun gerçekle ip gerçekle medi ini ifade etmeyen Örnek 9.’da yantümcede eylemsel adla t rma söz konusudur. Bu örnekte, bir eylemin gerçekle ip gerçekle medi inden de il, eylemin kendisinden bahsedilmektedir. Konu an ki i Mustafa’n n “gelme”si konusundaki dü üncelerini belirtmektedir.
Örnek 9. Mustafa’n n gel-[me]si-ni istemem.
Eylemsel Adla t rma (Action Nominal)
Durumsal adla t rma ise eylemin gerçekle mesi ile ilgili durumlar ifade eder. Durumsal adla t rmada da eylemsel adla t rmada oldu u gibi eylemin ad olarak kullan lmas söz konusudur ancak durumsal adla t rmada ad ndan da anla labilece i
gibi durum önemlidir. Durumsal adla t rma –DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle olu turulur.
Örnek 10.’de yer alan yantümcede durumsal bir adla t rma söz konusudur. Bu
örnekte de Mustafa’n n “gelme” eylemini gerçekle tirdi i ve konu ucu taraf ndan bu eylemin görüldü ü belirtilmektedir.
Örnek 10. Mustafa’n n gel-[di ]-i-ni gördüm.
Durumsal Adla t rma (factive nominal)
Baz eylemler, ana tümce eylemi olduklar nda yantümce eylemine gelen biçimbirimler hem durumsal hem de eylemsel adla t rma biçimbirimi almas na izin verir. Ancak eylem ayn olsa da tümcenin anlam de i ir. Örnek 11.’deki iki tümcede de ana eylem “unut-“tur; ancak 11.a.’da eylemsel bir adla t rma, 11.b.’de durumsal bir adla t rma söz konusudur (Kornfilt, 1997: 51):
Örnek 11. a. Pencereyi açmay unutma. b. Pencereyi açt n unutma.
Örnek 11.a.’da yantümce eyleminin gerçekle ip, gerçekle medi ine dair bir
belirleme bulunmamaktad r, önemli olan eylemin kendisidir, bu nedenle eylemsel adla t rma biçimbirimini alm t r. Örnek 11.b’de ise önemli olan durumdur ve gerçekle mi bir durumdan söz edilmektedir. Bu örnekte yantümce eylemine durumsal adla t rma biçimbirimi eklenmi tir.
Bu bilgiler do rultusunda çal mada haz rlanan odaklanm i malzemelerinde kullan lacak olan ad yantümcelerinin ve onlar n içinde kullan ld ana tümce eylemlerinin belirlenmesi ve s n rland r labilmesi için bir tarama yap lm t r. Sabah Gazetesinden de i ik konular n yer ald 23 haber metni, Atlas Dergisinden 15 makale ve NTVMSBC’den al nm 15 haber ana haber bülteni metni incelenmi tir. – mA, -DIK ve –AcAK ile olu turulan ad yantümcelerinin bu metinlerde s kl kla yer ald gözlenmi tir. Bu ba lamda ad yantümceleri için *ekil 9’da da yer alan kullan m alanlar belirlenmi tir. Belirlenen kullan m alanlar çerçevesinde erek yap n n anlam boyutu da *ekil 10’da üç boyutlu emada görülmektedir.
*ekil 10: Ad Yantümcelerinin Biçim ve Anlam Özellikleri
*ekil 10’da, üç boyutlu dilbilgisi emas n n anlam bölümünde yer alan eylemler, yukar da belirtilen gazete, dergi ve haber bültenlerinin taranmas sonucu kullan m s kl yüksek olan eylemlerden seçilmi tir.
Ana tümce eylemlerin –mA, -DIK ve –AcAK biçimbirimleriyle olu turulan ad yantümcelerine ili kin seçimi, 8ekil 10’da da görüldü ü gibi ana tümce eylemlerinin eylemsel ve durumsal olmalar ile ilgilidir. Bu ba lamda eylemsel olan ve -mA biçimbirimiyle ayn dizimde bulanan eylemler, iste-, amaçla-, ba la-, çal -, devam
et-, ikna et-, neden ol- eylemleridir. Bunun yan nda durumsal olan ve –DIK ve –
AcAK biçimbirimiyle kullan lan eylemler de 8ekil 10’da da yer ald gibi, söyle-,
belirt-, iddia et-, bildir-, dü ün-, ortaya ç k-, aç kla-, vurgula-, tahmin et- gibi
eylemlerdir. Bu eylemlere ili kin olarak daha ayr nt l bir tabloya 4. 4. Ad
4. 4. Ad Yantümcelerinin Biçimsel Özellikleri
Ad yantümcelerinin biçimsel özeliklerinin ortaya konulabilmesi için öncelikle genel olarak Türkçede yantümcelemenin nas l oldu unun ele al nmas nda fayda olaca dü ünülmektedir.
4. 4. 1. Türkçede Yantümceleme
Tümce, özne ve yüklemden olu an sözdizimsel bir ulamd r. Tümceler, tek ba na kullan labilen ba ms z birimler olabilece i gibi ba ka bir tümceye ba ml
birimler olarak da kar m za ç kmaktad r.
Tümceler, içinde özne ve yüklemden ba ka, özne ve yüklemi çe itli aç lardan niteleyen ve belirleyen ö eler de ta rlar. Tümcedeki özne, nesne ve onlar niteleyen belirleyen dilsel birimler, bir ya da birden fazla ba ml ya da ba ms z sözlüksel birimden olu abildi i gibi, bir i , olu , durum ya da olay bildiren bir tümcenin çe itli biçimlere bürünerek ba ml tümce halinde kullan lmas yla olu an sözdizimsel birimler de olabilir. Ba ml tümce olarak bir ba ms z tümce içinde yer alan bu sözdizimsel ulamlara yantümce ad verilir. Yantümcelerin içinde bulundu u ba ms z tümce de ana tümce ya da temel tümce olarak adland r l r. Yantümceler, içinde bulunduklar ana tümcenin, bir kurucusudur ve ad, s fat, belirteç gibi bir dilbilgisel ulamla nitelendirilirler. Örnek 12.a.’da ba ms z, basit bir tümce, örnek 12.b.’de içine bir yantümce yerle mi bir karma k tümce yer almaktad r.
Örnek 12.a. Babam gördüm.
b. Babam n geldi ini gördüm.
Örnek 13.a. ve 13.b.’de de Örnek 12.a ve 12.b.’de yer alan tümcelerin
dalland rma ile gösterilmi biçimleri yer almaktad r. Dalland rmada da görüldü ü gibi “gör-“ eylemi ana tümce eylemi, “al-“ eylemi de yantümce eylemidir. Yantümce eylemi hem yantümceleme için gerekli olan ekleri alm hem de ana tümce eyleminin gerektirdi i ekleri alm t r.
Örnek 13.a. Babam gördüm
b. Babam n geldi ini gördüm
Yantümceler daha önce belirtildi i gibi çe itli i levlerle tümce içinde yer alabilirler. Tümce içinde sahip olduklar i levlere ba l olarak Ad Yantümceleri, S fat
$ levli Yantümce, Belirteç $ levli Yantümce eklinde adland r l rlar. Çal man n
konusu olan ad yantümcelerinin daha ayr nt l aç klanmas n n gerekti i dü üncesiyle,
Bölüm 4.4.2’de Ad Yantümceleri’nin biçimsel özellikleri ayr nt l olarak ele
al nacakt r.
4. 4. 2. Ad yantümceleri
Ad yantümceleri, ba ka bir yantümce içinde ya da ana tümce içinde bulunan ad öbe i ile ayn i leve sahip yantümcelerdir (Kerslake ve Göksel, 2005: 404). Ad
yantümceleri anlamsal rol, dilbilgisel i lev ve ana tümceyle ili kileri aç s ndan ad öbekleriyle ayn özellikleri ta rlar. Tümcede, ad öbekleri gibi, özne ve nesne konumunda bulunabilirler. Türkçede, ö elerin dizilimi aç s ndan, temel dizilimde özne, nesne, eylem (ÖNE) biçiminde bir s ralama görülmektedir. Bu ba lamda ad yantümceleri özne oldu unda ana tümcenin ba nda; nesne oldu unda eylemden önceki konumda yer al r (Kornfilt, 1997: 50).
Türkçedeki ad yantümceleri ana tümce içinde farkl ekillerde görünümler sergileyebilirler. Baz lar tam çekimli olarak ana tümce içinde yer al rken baz lar zaman ve ki i olarak özneyle uyumu sa layan ekler al rlar. Tam çekimli olarak ana tümce içinde yer alan ad yantümceleri, ana tümcenin eylemi san-, de-, iste- gibi eylemler oldu unda ve ‘ki’ ba lac ile birle mi tümcelerde kullan l r (Kornfilt,1997: 46-47). Örnek 14’te ana tümce eylemi “iste-“ dir, yantümce eylemi ise “kazan-“d r. “al-“ eylemi tam çekimli olarak tümcede yer almaktad r. Bu durum “iste-“ eyleminden kaynaklanmaktad r.
Örnek 14. [Fazla para kazanay m]istiyor.
Örnek 15’te ise ki ba lac ile ana tümceye yerle mi , çekimli yantümce yer
almaktad r.
Örnek 15. Anlad m ki [bu i in sonu gelmeyecek].
Çekimsiz olarak de erlendirilen ad yantümceleri –mA, -mAk, - DIK, -AcAK, -
(y)I biçimbirimleri ile olu turulur (Kerslake, 2005: 412). Bu biçimbirimler, biçimsel, anlamsal ve i levsel aç dan birbirinden farkl la maktad r.
Çal mada yabanc lara Türkçe ö retmek üzere haz rlanan malzemelerde –mA,- DIK ve –AcAK biçimbirimleriyle olu turulan ad yantümceleri konu edilmi tir. Bu nedenle –mA, -DIK ve –AcAK biçimbirimleriyle olu turulan ad yantümcelerinin biçimsel özelliklerini daha ayr nt l incelemek yerinde olacakt r. Bunun yan nda –mA biçimbirimi ile –mAk biçimbirimi biçimsel olarak benzerlik göstermesi sebebiyle, –mAk biçimbiriminin kullan m n n ö retimi haz rlanan malzemeler aras nda yer
almasa da, biçimsel özelliklerinin ve –mA biçimbiriminden fark n n aç klanmas n n uygun olaca dü ünülmektedir.
4. 4. 2. 1. -mAk Biçimbirimi le Olu$turulan Ad Yantümceleri
-mAk ile adla t r lan eylemler genelde bir i ten bahsederken kullan l r. Bir i in,
bir eylemin ad , eylemin köküne –mAk eki getirilerek söylenir (Kerslake, 2005:412). Tümcede ad n gelebildi i özne ve nesne konumunda yer alabilir. Örnek 16.’da –mAk ile adla t r lma yantümce özne konumunda, Örnek 17.’da bulunan yantümce nesne konumundad r.
Örnek 16. H zl yürü-mek benim için oldukça zor. Örnek 17. Onunla konu -mak istiyor musun?
Geçi li eylemler nesnelerine belirtme durumu yüklerler. Bu yüzden adla an yantümce belirtme durum eki alarak –mAyI biçiminde kullan l r. Bu kullan mda “iste-“ eylemi için istisnai bir durum söz konusudur. “iste,” eylemi, Örnek 17.’de oldu u gibi -mAk ile adla an yantümce kullan m n gerektirir.
-mAk biçimbirimi ile adla an yantümcenin içinde bulundu u ana tümce ile özneleri e göndergeseldir. Örnek 18.’de de görüldü ü gibi ana tümce eylemleri ayr oldu unda kabul edilemez tümceler olu maktad r (Balp nar, 2000:228).
Örnek 18. Ben [Ahmet dans etmek] istiyorum.
4. 4. 2. 2. -mA Biçimbirimi le Olu$turulan Ad Yantümceleri
-mA adla t rma için kullan lan biçimbirimlerden biridir. –mA ile adla t r lan
yantümcelerde –mA biçimbirimi, biçimsel ve i levsel aç dan baz özelliklere sahiptir.
-mA biçimbirimi ile adla an eylem belirtme durum eki olarak ana tümce eylemi
geçi li oldu unda nesne konumunda bulunur. Örnek 19.’da belirtme durum eki alm bir ad yantümcesi görülmektedir.
Baz eylemler, ad yantümcesinin –mA biçimbirimiyle olu mas n gerektirir:
izin ver-, emret-, öner-, tavsiye et-, yard m et-, rica et-, (birisinin bir ey yapmas n ) iste-,... (Balp nar, 2000: 231). Bu eylemlerle kurulan tümcelerde dolayl emir, rica,
ifadesi vard r (Kerslake, 2005: 53).
-mA adla t rma biçimbirimi, yantümcenin öznesi ile uyum gösterir. –mA’n n ard ndan özneye göre tamlanan eki gelir. Bu durumda da özne ad lsa iyelik ad l olarak kullan l rken adsa iyelik eki ile kullan l r. Örnek 20.de bu duruma ili kin bir liste yer almaktad r.
Örnek 20. Benim oraya git-me-m çok zor. Senin oraya git-me-n çok zor. Onun oraya git-me-s-i çok zor. Bizim oraya git-me-miz çok zor. Sizin oraya git-me-niz çok zor.
Onlar n oraya git-me-(leri)-s-i çok zor.
Örnek 21.’de oldu u gibi –mA ad yantümce eki ba ka bir adla öbek
olu turabilir ve tamlanan eki alabilir.
Örnek 21. Bence Ali’yi buraya ça r-ma-n n anlam- yok.
-mA ile adla t r lm yantümceler, tümce içinde Örnek 22.’de oldu u gibi özne
olarak tan mlama, de erlendirme, neden, istenilen i ve durumlar, dolayl emir ve tavsiye ifadeleri için kullan labilir. Bunun yan nda özne tümleyicisi, dolays z nesne,
yal n d durumda bir tümleç olarak görev yapabilir. Ad yantümcelerinin, Örnek 23.’te özne tümleyicisi, Örnek 24.’te dolays z nesne ve Örnek 25’te de yal n d
durumdaki bir tümleç konumunda yer ald görülmektedir.
Örnek 22. Annemin bu yolu yürü-me-s-i hiç de kolay de il. Örnek 23. Zor olan onun buraya gel-me-s-i.
Örnek 24. Senin geç gel-me-n evdeki durumlar her zaman zorla t r yor. Örnek 25. Babam eve geç gel-me-n-e çok sinirlendi.
-mA ile olu mu ad yantümceleri dolays z nesne konumunda, istenilen bir olay
bildirme ifadeleri olarak kullan l r. Yal n d durum oldu u zaman ise duygusal tutum ve neden bildirir (Kerslake, 2005:421).
-mA ve –mAk biçimbirimleri eylemsel adla t rma olu tururlar. Ancak
aralar nda baz farkl l klar vard r. Bunlar:
(i) -mAk biçimbiriminin ard ndan yantümce öznesi ile uyum göstermesini
sa layacak bir ek gelmez.
(ii) -mA biçimbirimi özneye uyum gösterir.
(iii) -mAk biçimbirimi ile kurulan yantümcelerde bo ad l özne olarak
kullan lmak zorundad r.
(iv) -mA biçimbirimi ile kurulan yantümcelerde bo ad l özne olarak kullan lmak zorunda de ildir. Ana tümcenin öznesinden ba ka bir özne yantümcenin öznesi olarak kullan labilir ya da ad l dü ürülebilir.
4. 4. 2. 3. –DIK ve -AcAK Biçimbirimi le Olu$turulan Ad Yantümceleri -DIK ve –AcAK yantümceleme biçimbirimleri durumsal adla t rma yaparlar.
Bu biçimbirimlerle olu mu yantümceler, bir eylemin gerçekle ip gerçekle medi ini ortaya koyan ifadelerdir ve iki biçimbirim de içsel olarak zaman ifadesi ta r. –DIK ile olu turulmu yantümce eylemi, ana tümce eylemine göre daha önceki bir zamanda gerçekle mi durumlara gönderimde bulunur. –AcAK ile olu turulmu ad yantümceleri ise ana tümce eyleminden sonra gerçekle mi ya da gerçekle memi durumlar ifade eder (Kerslake, 2005: 423).
-DIK ve –AcAK biçimbirimleriyle olu an ad yantümceleri, biçimsel özellikler
aç s ndan benzerlik gösterir. ,ki biçimbirimin ard ndan yantümcenin öznesine uyum gösteren bir iyelik eki gelir ve yantümce öznesi de ad lsa iyelik ad l biçiminde, adsa tamlayan eki alarak kullan l r. Örnek 26.’da –DIK biçimbiriminin, Örnek 27.’de –
Örnek 26. Benim geç kal-d - m do ru de il. Senin geç kal-d - n do ru de il. Onun geç kal-d - do ru de il. Bizim geç kal-d - m z do ru de il. Sizin geç kal-d - n z do ru de il.
Onlar n geç kal-d (k)-(lar )- do ru de il. Örnek 27. Benim geç gel-ece -im do ru de il.
Senin geç gel-ece -in do ru de il. Onun geç gel-ece -i do ru de il. Bizim geç gel-ece -imiz do ru de il. Sizin geç gel-ece -iniz do ru de il.
Onlar n geç gel-ece (k)-(leri)-i do ru de il.
-DIK ve –AcAK ile olu turulan ad yantümceleri dolayl ifadeler olu tururlar
(Kornfilt, 2005:52). Örnek 28.’de –DIK ve –AcAK durumsal adla t rma belirticileri ile olu turulmu dolayl ifadeler yer almaktad r ve bu örnekte yer alan ad yantümcesi, tümcede özne konumundad r.
Örnek 28. a. Onun gel-di -i söyleniyor. b. Onun gel-ece -i söyleniyor.
Özne konumunun yan nda ad yantümceleri, dolays z nesne, yal n d durumda kullan lan bir tümleç olarak da tümcede yer al r. Örnek 29.a.’da yer alan tümcede ad yantümcesi dolays z nesne, 29.b.’de yer alan ad yantümcesi de yal n d durumdad r.
Örnek 29. a. O, okula git-me-y-ece -i-n-i söylemi ti. b. Onun okula git-me-di -i-n-e çok sinirlendi.
Daha önce de belirtildi i gibi -mA, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle olu an ad yantümcelerinin içinde bulunduklar ana tümce eylemlerine göre, durumsal ve eylemsel olarak iki ba l k alt nda toplanmaktad r. Bunun yan nda -mA, -DIK ve - AcAK biçimbirimlerinin hangi eklerle ve eylemlerle e dizimli olarak kullan ld klar na göre de s n fland r labilir.
-mA, -DIK ve -AcAK biçimbirimlerinin ard ndan yantümce öznesine uyum gösteren ki i ekleri gelebilir. Örnek 30'da -mA, -DIK -AcAk ile olu turulan ad yantümcelerinin ald tamlanan eklerine örnekler verilmi tir.
Örnek 30. a. Ben (onun) okula git-me-si-n-i söyledim. b. Ben (onun) okula gitt-i -i-n-i söyledim. c. Ben (onun) okula gid-ece -i-n-i söyledim.
-mA biçimbirimi tamlanan eki almadan da kullan lmaktad r. Yantümce eylemi belirli bir ki inin yerine getirdi i bir eylem ifadesi ta mad nda ve ana tümce öznesi ile yantümce eylemi ayn oldu unda tamlanan eki kullan lmaz ve sadece durum eki alarak kullan l r. Bu tür kullan mlar Örnek 31'te yer almaktad r.
Örnek 31. a. O git-me-y-i istemiyor. b. Ben yaz-ma-y-a ba lad m.
Yap lan tarama sonucunda belirlenen ana tümce eylemleri, ayn dizimde bulunabildikleri, ad yantümce yap lar na ve bu yap lar n ald klar eklere göre de s n fland r labilir.
-mA ile ayn dizimde bulunan eylemler, öner- iste-, amaçla-, ba la-, çal -,
devam et-, ikna et- ve neden ol- eylemleridir. Bu eylemlerden amaçla-, ba la-, çal -, devam et-, ikna et- ve öner- yantümce öznesine uyum göstermeden sadece eylemle
uyumlu durum eki ile kullan l r. $ste- ve neden ol- ve öner- eylemleri ise hem yan tümce eylemine uyum gösterecek biçimde ve durum ekiyle birlikte kullan ld gibi sadece durum ekiyle de kullan labilir. –DIK ve –AcAK biçimbirimleriyle ayn dizimde bulunan eylemler de söyle-, belirt-, iddia et-, bildir-, dü ün-, ortaya ç k-,
aç kla-, kabul et-, vurgula- ve tahmin et- gibi eylemlerdir.
Ad yantümce olu turan –mA, -DIK ve –AcAK biçimbirimlerinin ayn dizimde bulundu u ana tümce eylemlerine göre s n fland r lmas ve yan tümce eylemlerinin biçimsel özellikleri Tablo 1’de yer almaktad r.
Tablo 1’de + tamlayan, eylemlerin ana tümce eylemi oldu u durumlarda yantümce eyleminin özne ile uyum gösteren bir tamlayan eki ald na gönderimde bulunur. – tamlayan ile ise yantümce eyleminin özneyle uyum gösteren bir ek almad durumlar göstermektedir. Daha önce ayr ayr üç boyutlu dilbilgisi emas nda gösterilmi olan, Türkçedeki –mA, -DIK ve –AcAK biçimbirimleriyle olu turulan ad yantümcelerin biçimsel, anlamsal ve kullan msal özellikleri, 8ekil
11’teki gibi üç boyutlu dilbilgisi emas na yerle tirilebilir.
Bu çal mada -mA, -DIK ve -AcAK biçimbirimleriyle olu an ad yantümcelerinin yukar da bölümlerde anlat lan biçimsel, anlamsal ve kullan msal özellikleri göz önünde bulundurulmu tur. Bundan sonraki bölümde yabanc dil olarak Türkçe ö retiminde kullanabilece i dü ünülen malzemeler sunulacakt r.