1. 6. 1. Türkçe Eğitiminde Okuma Kitapları ve Metinlerle Değer Aktarımı
1. 6. 1. 1. Metin Kavramı
Türkçe eğitiminin temel amacı; ferdin sosyalleşmesini ve içinde yaşadığı topluma, aileye sağlıklı uyumunu sağlamaktır (Duman, 2002: 151). Türkçe eğitiminin bu temel amacını gerçekleştirmek için araç olarak kullanılan metinlerin, dolayısıyla da okuma kitaplarının amaca uygun nitelikte olması gerekir.
Metinler, Türkçe eğitimi ve öğretiminde vazgeçilmez araçlardır. Metinler; okuma, dinleme, dil bilgisi çalışmalarında kullanılmasının yanı sıra içeriği ile bireylere değer aktarımında da etkili olmaktadırlar.
Öğretme-öğrenme sürecinden beklenen verimin elde edilebilmesi, değerler açısından toplumunun bir üyesi olan öğrencilerde bulunması gereken duyarlılık, adalet, aile kurumuna ve birliğine önem verme, demokrasi bilinci, dürüstlük, alçak gönüllülük, bağımsızlık, bağışlama, barış, Türk Bayrağına ve İstiklal Marşı’na saygı,
cesaret, cömertlik, çalışkanlık, dayanışma, doğa sevgisi, doğal çevreye duyarlılık, doğruluk ve dostluk gibi duyuşsal becerilerin, öğretme-öğrenme süreci içerisinde koordineli bir şekilde öğrencilere kazandırılmasını gerekli kılmaktadır. Duyuşsal becerilerin kazandırılmasında metinler, bildirişim işlevi özelliğinden dolayı önemli bir araçtır. Metin, söz ya da yazıyla oluşturduğumuz dil dizgeleridir; ama bu dil dizgelerinin hepsini metin olarak değerlendirilmez. İçerisinde pek çok özellik bulunması beklenir. Bildirişim bu özelliklerden biridir. Günay’a göre (2001: 33), “Bildirişim işlevi olmayan yazılı ve sözlü bir belge metin değildir. Kısaca metin başı ve sonu ile kapalı bir yapı oluşturan dilsel göstergelerin art arda geldiği anlamlı yapıdır. ”
Türkçe Sözlük (2005: 1382)’te metin kavramı, “eser, yasa, belge; bir yazıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin bütünü; basılı veya el yazması parça” anlamlarıyla açıklanmıştır.
Karatay (2007: 18) metni, bir yazıyı şekil ve noktalama işaretlerinin kullanım özelliklerinin dikkatle yer aldığı kelimeler cümlesi, topluluğu olarak tanımlar.
1. 6. 1. 2. Metinlerin Özellikleri
Metinler üzerine birçok araştırma yapılmıştır. Araştırmalar sonrasında, çeşitli metin tanımları ortaya çıkmıştır. Bu metin tanımlarından hareketle, metinlerin sahip olması gereken özelliklerin neler olduğu tespit edilmiştir. Kelimelerin birleşimi ile cümleler, cümlelerin birleşimi ile de metinler oluşmaktadır. Beaugrande ve Dressler’e (1986) göre, kelime ve cümleler dizisinin metin olarak değerlendirilebilmesi için yedi özelliğe sahip olması gerekir. Bu özellikler: “1. Bağdaşıklık (metindeki bir ögenin yorumunun bir başka ögeye bağlı oluşunu açıklar), 2. Tutarlılık (anlam ve mantık açısından metnin tamamında bulunması gereken uyumdur), 3. Amaçlılık (metnin, yazarı tarafından okurla yapılacak iletişim amaçlarına uygun şekilde bağdaşık ve tutarlı kılınmasıdır), 4. Kabul edilebilirlik (metnin okuyucu tarafından çözümlenebilme durumu ile ilgilidir), 5. Bilgisellik (bir metinde bulunan bilgilerin okuyucu tarafından önceden bilinip bilinmemesi durumu ile ilgilidir), 6. Durumsallık (metnin bulunduğu çevre ve dili kullanan insanların ona
yükledikleri anlamla ilgilidir), 7. Metinler arası ilişki (okuma sürecinde okurun zihninde başka metinlerin canlanması olarak tanımlanabilir) ” (Karatay, 2007: 18).
6-8 Türkçe Öğretim Programında, okuma metinlerinde bulunması gereken özellikler maddeler hâlinde verilmiştir. Programda geçen okuma metinleri ile ilgili özellikler şunlardır:
1. Metinler, Türk Millî Eğitiminin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olmalıdır.
2. Metinlerde millî, kültürel ve ahlaki değerlere, milletimizin bölünmez
bütünlüğüne aykırı unsurlar yer almamalıdır.
3. Metinlerde siyasî kutuplaşmalara ve ayrımcılığa yol açacak bölücü, yıkıcı ve ideolojik ifadeler yer almamalıdır.
4. Metinlerde öğrencilerin sosyal, zihinsel, psikolojik gelişimini olumsuz yönde etkileyebilecek cinsellik, karamsarlık, şiddet vb. ögeler yer almamalıdır.
5. Metinlerde insan hak ve özgürlüklerine, insani değerlere aykırı ögeler
yer almamalıdır.
6. Metinler, dersin amaçları ile kazanımlarını gerçekleştirecek nitelikte olmalıdır.
7. Metinler kitapların yanı sıra, ansiklopedi, ansiklopedik sözlük ve süreli yayınlardan da seçilmeli, ayrıca öğrencileri söz konusu kaynaklara yönlendirici nitelikte olmalıdır.
8. Metinler, öğrencilerin ilgi alanlarına ve seviyesine uygun olmalıdır. 9. Metinler, işlenecek süreye uygun uzunlukta olmalıdır.
10. Metinler, Türkçenin anlatım zenginliklerini ve güzelliklerini yansıtan eserlerden seçilmelidir.
11. Metinler; dil, anlatım ve içerik açısından türünün güzel örneklerinden seçilmelidir.
12. Metinlerde, tutarlılık ve bütünlük olmalıdır.
13. Dünya edebiyatından seçilen metinlerin çevirilerinde, Türkçenin doğru, güzel ve etkili kullanılmış olmasına özen gösterilmelidir.
14. Metinler, öğrencilerin dil zevkini ve bilincini geliştirecek, hayal dünyalarını zenginleştirecek nitelikte olmalıdır.
15. Metinler, öğrenciye eleştirel bir bakış açısı kazandıracak özellikler taşımalıdır.
16. Metinler, öğrencinin kişisel gelişimine katkıda bulunacak ve onlara
estetik bir duyarlılık kazandıracak nitelikte olmalıdır.
17. Metinler, öğrencilerin duygu ve düşünce dünyasını zenginleştirmek amacına yönelik olarak farklı yazar ve şairlerden seçilmelidir.
18. Metinler, yazar ve şairlerin yalnızca edebî yönlerini ön plana çıkarmalıdır.
19. Metinler, öğrenciye okuma sevgisi ve alışkanlığı kazandıracak nitelikte olmalıdır.
20. Metninler bir bütün hâlinde alınmalıdır; ancak eğitsel yönden uygun olmayan ifadeler çıkarılabilir.
21. Her metin, öğrencinin söz varlığını zenginleştirecek yeni öğrenilecek söz ve söz gruplarına yer vermeli; ancak bu oran metni oluşturan kelimelerin yüzde beşini geçmemelidir.
22. Ders kitabında, yıl içinde bir yazardan ikiden fazla metin işlenmemelidir.
23. Metinler, içeriğe uygun çeşitli görsel materyallerle (fotoğraf, resim, afiş, grafik, karikatür, çizgi film kahramanları vb. ) desteklenmiş olmalıdır.
24. Romandan, tiyatro metninden, biyografik ve otobiyografik eserlerden alınan bölüm kendi içinde bütünlük taşımalıdır.
Türkçe Öğretim Programındaki metin özelliklerine bakıldığında, değerlerin metinler içinde ne şekilde yer alması gerektiği üç madde ile de olsa ifade edilmiştir. Metinler, Türkçe eğitiminde sadece öğrencilere dil bilgisi kurallarını öğretmek ya da okuma alışkanlığı kazandırmak için değil, aynı zamanda değerleri öğretmek için de kullanılmaktadır.
öğretiminden dil bilgisi kurallarının öğretiminin önemini; diğer bir bölümü de eğitim boyutunun öğretimini ön plana çıkarmaktadır. Aslında her iki görüş de doğru olmakla birlikte, Türkçe Öğretimi, diğer dünya dillerinin ana dili eğitiminde dikkat ettikleri bütün metotları kapsamaktadır. Sadece gramer veya sadece eğitim değil, ana dilinin öğretiminde gerekli olan bütün unsurların yerine getirilmesi gerekir.
1. 6. 1. 3. Türkçe Eğitiminde Okuma Kitaplarının Yeri ve Önemi
Türkçe eğitiminde metinler, çeşitli yazılı veya basılı araç gereçler kullanılmaktadır. Ders kitapları, çocuk dergileri, sınıf gazeteleri, okul gazeteleri ve okuma kitapları bu yazılı veya basılı araç gereçler arasındadır. Okuma kitapları, ilköğretim çağı çocuğunun hayal dünyasını geliştirmek, üslûp sahibi olmasını sağlamak, dil becerilerini geliştirmek, kişilik gelişimine katkıda bulunmak, millî, manevi, ahlaki, evrensel, kültürel, insani değerleri edindirmek açısından son derece etkili bir materyaldir.
Özbay (2006: 176), okuma kitapları, “Çocukların ilgi ve ihtiyaçlarına göre uyarlanmış, kısmen ya da tamamen resimlerden oluşan, çocuğun hayal gücünü, kavrama yeteneğini, kendini ifade edebilme becerisini, kelime hazinesini ve düşünme çeşitliliğini geliştiren eğlenceli yayınlar” şeklinde tanımlanmıştır.
Öğrencilere okumaları için tavsiye edilecek kitapların seçiminin de titizlikle yapılması gerekir. Kitapların, dış yapı özellikleri yani cilt, kâğıt ve basım kalitesi, kitabın ebadı, görsel unsurları (resim, şekil, vs. ), yazı puntosu, paragraf boşlukları öğrenci seviyesine uygun ve kaliteli olmalıdır. Kitapların, iç yapı özellileri açısından yani dil, anlatım ve içerik yönünden; öğrencinin yaşına, gelişim seviyesine uygunluk içerisinde olması gerekir.
Millî Eğitim Bakanlığı, öğrencilere okumaları için tavsiye edilecek kitapların seçiminde öğretmenlere ve velilere yol gösterecek kitap listesi yayınlamıştır. İlköğretim ve ortaöğretim için ayrı ayrı yayınlanan bu listelerde, toplam yüzer kitap yer almaktadır. Bu son derece olumlu bir gelişmedir. Ancak listenin
oluşturulmasında ne gibi kriterlerin temel alındığı belli değildir. Bunun yanında, hangi kitapları hangi yaştaki çocukların okuması gerektiğine dair seviyelendirilme yapılmamıştır.
Öğrenciye okuma zevki kazandırmak, onlara yeni ufuklar açmak, dil becerilerini geliştirmek için tavsiye edilecek okuma kitaplarının seçiminde öğretmenlere, özellikle de Türkçe öğretmenlerine büyük görev düşmektedir. Türkçe öğretmeni, tavsiye edilmiş kitapların iç ve dış yapı özellikleri ile öğrencilerinin gelişim ve öğrenme özelliklerini çok iyi bilmelidir. Öğrencilerin seviyelerine uygun kitapları tavsiye etmeli, okutturmalıdır.
1. 6. 1. 4. Millî Eğitim Bakanlığının İlköğretim İçin 2005 Yılında Tavsiye Ettiği 100 Temel Eser
Millî Eğitim Bakanlığı son yıllarda eğitim, öğretim alanında çeşitli çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmalardan biri de 2005 yılında ilköğretim için tavsiye edilen “100 Temel Eser” adı ile okuma kitapları listesi oluşturmak olmuştur. Bu listedeki kitaplar; 5, 6, 7 ve 8. sınıf öğrencileri için önerilmiştir.
Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yayınlanan ilköğretim okullarında okutulacak 100 Temel Eser ile 4. 8.2005 tarihli 8081 numaralı genelgede:
1. Öğrencilerin sosyal ve kültürel etkinliklerden faydalanmaları, boş zamanlarını değerlendirmek üzere öncelikle başvurabilecekleri kaynak eserler olarak tavsiye edilmesi,
2. Tavsiyesinin öğrencilerin sınıf seviyeleri ve öğretim programları dikkate alınarak zümre öğretmenler kurulunca yapılması,
3. Türkçe dersi müfredatı ile ilişkilendirilip okutulması,
5. Tanıtımları için konularını içeren münazara ve dinleti programlarının düzenlenmesi, dramaların hazırlanması gerektiği vurgulanmıştır.
Bakanlıkça oluşturulan ilk listede 30 yabancı yazarlı eser, 70 yerli yazarlı eser bulunmaktadır. Millî Eğitim Bakanlığı daha sonra listede değişikliğe giderek yabancı yazarlı eserler arasından Küçük Prens (A. de Exupery)’i ve yerli yazarlı eserlerden Anılarda Öyküler (İbrahim Zeki Burdurlu)’i listeden çıkarmış, yerine Arif Nihat Asya’dan Seçme Şiirler (Arif Nihat Asya) ve Necip Fazıl Kısakürek’ten Seçme Şiirler (Necip Fazıl Kısakürek)’i getirmiştir. Böylece son listede 29 yabancı eser, 71 yerli eser bulunmuştur.
Bakanlık (MEB 4.8.2005 tarihli 8081 numaralı genelge), tavsiye edilen kitapların ücretsiz dağıtılmayacağını, piyasadan temin edileceğini ifade etmiştir. Fakat listede belirtilen bazı kitapları piyasadan temin etmek mümkün gibi gözükmemektedir. Peri Kızı ile Çoban Hikayesi (Orhan Seyfi Orhon), Damla Damla (Ruşen Eşref Ünaydın), Akın (Faruk Nafiz Çamlıbel), Koçyiğit Köroğlu (Ahmet Kutsi Tecer), Vatan Toprağı (Mükerrem Kâmil Su), Barbaros Hayrettin Geliyor (Feridun Fazıl Tülbentçi), Allı ile Fırfırı (Oğuz Tansel), Ülkemin Efsaneleri (İbrahim Zeki Burdurlu) gibi eseleri kolaylıkla temin etmek pek mümkün olamamaktadır.
Yayınlanan kitaplarda en büyük sıkıntı, klasik eserlerde yaşanmaktadır. Klasik eserleri, 30’un üzerinde yayınevi set olarak yayımlamaktadır ve 100’den fazla yayınevinin yayın yelpazesinde de klasikler vardır. Toplam olarak, iki bin beş yüz - üç bin civarında kitaptan söz edilmektedir. Piyasada bu kadar çok kitabın bulunması, denetim eksikliğini ortaya çıkarmaktadır.
Bakanlık, kitapların seviyelendirilmesi ile ilgili bir çalışma veya ölçü ortaya koymamıştır. Bu sebeple piyasada 48 sayfalık “Robinson Crusoe”olduğu gibi, 240 sayfalık olanı da mevcuttur. Kitaplardaki bu tür sadeleştirmeler, eserin orijinalliğini bozabilmektedir. Üç Silahşorler’in dillere pelesenk olmuş ve birliği, dayanışmayı, sevgiyi, duyarlılığı ifade eden “Birimiz hepimiz, hepimiz birimiz için.” ifadesi teze kaynaklık eden Akvaryum Yayınevinin yayınladığı Üç Silahşörler kitabında geçmemektedir.
100 Temel Eserin yayınında da birtakım problemler yaşanmıştır. Bazı yayınevlerinin kitapların yayımındaki denetimsizlikleri, özensizlikleri, dikkatsizlikleri sonucunda Türk’ün millî, manevi, kültürel, ahlaki değerlerine uymayan yayınlar ortaya çıkmıştır. Dünya edebiyatı kitaplarının çevirilerinde de sıkıntılar görülmektedir. Çevirilerde birebir çeviri mi, esnek bir çeviri mi olacağı konusunda görüş ayrılıkları oluşmuştur.
Değer öğretimi için kitaplarda yer alan metinlerin içeriği çok önemlidir. Metinler, ana fikirleri, cümlelerinin anlamsal içerikleri ile değerleri içinde barındırırlar.Değerler, toplumun temel unsurlarındandır ve kuşaktan kuşağa aktarılır. Değerlerin nesillere aktarımı kendiliğinden olmaktadır veya kasıtlı, planlı olarak yapılmaktadır. Kasıtlı ve planlı olarak yapılan değer aktarımı, eğitim kurumlarında yapılmaktadır. Eğitim kurumlarında değer aktarımının olumlu sonuçlar vermesi için konu ders saati ile sınırlandırılmamalıdır. Öğrencinin aktarılan değerleri uygulamasına, görmesine, fark etmesine olanak sağlanmalıdır. Türkçe dersinde değer aktarımı için okuma kitapları, ders dışında da devamlılığı sağlar. Okuma kitapları rast gele değil, bilinçli olarak öğrencilere tavsiye edilmelidir.
Öğrenci; dilin gücünü, anlatım zenginliğini okuma kitaplarındaki metinlerden öğrenir, edinir. Diğer yandan okuma kitaplarındaki metinler, ders kitaplarında da örnek metin olarak kullanılmaktadır. Okuma kitapları bu anlamda, ders kitaplarında da önemli bir yere sahiptir.
1. 6. 2. Türkçe Eğitiminde Değer Öğretimi İçin Yararlanılabilecek Etkinlikler
Türkçe eğitiminde değerlerin aktarımı için okuma kitaplarının yanı sıra, farklı araçlardan da yararlanılarak çeşitli etkinlikler yapılabilir. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
• Oluşturulan bir metne, değerlere ters düşen ifadeler yerleştirilir. Metin sınıfta okunur. Metinde geçen yanlış değer ifadeleri buldurulur ve öğrencilereden bu ifadelerin yerine doğrusunu kullanmaları istenebilir.
• Öğretmen, sınıfta öğrencilere kazandırmak istediği değerle ilgili metnin bir kısmını okur. Metnin belli bir yerinde okumayı bırakır. Baştaki olaya bağlı olarak sonucun nasıl olabileceği ile ilgili kompozisyonlar yazdırılabilir veya olayın sonucunu sözlü olarak ifade etmeleri istenebilir.
• Türkçe dersi öğretmeni “100 Temel Eser”den, öğrencinin seviyesine uygun ve öğretmek istediği değeri barındıran bir kitabı tavsiye eder. Bu kitabı okuması için öğrencilere yeterli süre verir. Süre sonunda kitapta geçen olay, durum vs. üzerinde tartışma yaptırılabilir, sorularla metinde verilmek istenen değere dikkat çekilebilir.
• “100 Temel Eser”den bölümler okutulur. Bu bölümlerde hangi değerlerin vurgulandığı öğrenciye buldurulur.
• Sınıfa resimler ya da fotoğraflar getirilir. Öğrencilerden, resimlerdeki ya da fotoğraflardaki olayları anlatması istenebilir. Aile bireylerinin bir arada olduğu, gülümseyen, mutlu bir aile resmi veya vatan savunmasındaki askerlerin bir fotoğrafı öğrencilere gösterilir. Öğrencilerden gördüklerini anlatmaları istenebilir. Kullanılacak resim veya fotoğraflar, öğrencinin seviyesine göre olmalıdır. Daha sonra öğretmen, resimlerle ifade edilen değerlerin önemini vurgular. Resmi anlatma çalışmasıyla; öğrencilerin gözlem güçleri, dikkatleri ve konuşma becerileri de geliştirilmiş olur.
• Öğrencinin kendini mutlu eden ya da üzen olaylar hakkında konuşması istenebilir. Bu olaylara niçin üzüldüğü ya da niçin sevindiği üzerinde durulur. • Drama etkinliklerine yer verilebilir. Drama, kelime anlamı olarak eylemek, davranmak demektir. Terim anlamı ile yaratıcı drama; hareket ve seslerle, ifade gücünün ve yaratıcılığın geliştirilmesine, oyun ve yöntemlerin grup içi etkinliklerde kullanılmasına yönelik çalışmalar olarak tanımlanıyor. Drama etkinlikleri, her yaş grubunda uygulanabilir olmasına rağmen 5-14 yaş arası çocuklarda daha etkilidir. Bazı değerlerin aktarımı için şu etkinlikler yaptırılabilir:
Yardımseverlik / Duyarlılık: Bir binadaki yangından sonra evsiz kalan bir aile ve bu ailenin komşuları sınıftan seçilir. Yangın sonrasında komşuların aileye karşı neler yapacağının gösterilmesi istenir.
Sağlıklı Olmaya Önem Verme/Temizlik: Temsilî olarak sınıftan sağlıklı besinler yiyen (sebze ve meyveleri yıkayıp yiyen, sebze yemeklerini yiyen, kahvaltısını yapan), vücut temizliğine dikkat eden (ellerini yıkayan, dişlerini fırçalayan, banyosunu düzenli yapan, ...) bir öğrenci seçilir. Bir de bu özelliklerin tam tersine sahip birini temsil eden bir öğrenci seçilir. Bu iki öğrencinin okulda, evde, oyun bahçesinde nasıl davranacaklarını göstermeleri istenebilir.
Doğa Sevgisi: Öğrencilerin ağaçları temsil ettiği bir orman oluşturulur. Ormandaki ağaçları kaçak kesmek isteyen bir ormancı seçilir. Her bir ağacın yok oluşundan sonra neler olacağının gösterilmesi istenir.
• Münazaralar: Münazara, konuşma kurallarına uygun bir şekilde bir fikri karşılıklı konuşma, tartışma, fikri savunma, mesele hakkında lehte ve aleyhte fikir ileri sürmektir. Değerler aktarımında münazara yapılırken, münazaranın özelliklerine göre hareket etmek gerekir. Değerlerin aktarımı için kullanılabilecek çeşitli münazara konuları şu şekilde sıralanabilir:
Başarıya ulaşmak için zekâ mı, çalışmak mı önemlidir?
Ormanların korunmasında yasalar mı, çevre bilinci/sevgisi mi etkili olur? Turizmin gelişmesinde doğa güzellikleri mi, tesisler mi önemlidir?
• Yargı Önergeleri: Öğretmen tahtaya, üç-dört tane yargı bildiren cümle yazar. Öğrenciler, sırayla her yargının altına "katılıyorum" veya "katılmıyorum" yazıp ismini belirtir.
Örnek:
Katılıyorum-İrem/Katılmıyorum-Yağmur/Katılıyorum-Batuhan/ Katılıyorum- Berra
-Zor durumda kalınca yalan söylenir..
Katılıyorum-İrem/Katılmıyorum-Yağmur/Katılıyorum-Batuhan/ Katılıyorum- Berra
Öğrenciler, yargı cümlelerine niçin katılıp katılmadıklarını söyler. Daha sonra dörderli gruplara ayrılıp fikirlerini yazılı olarak ifade ederler.
Yukarıda belirtilen problem ve gerekçeler doğrultusunda, araştırmanın problem cümlesi ve alt problemleri şu şekilde oluşturulmuştur.