Program geliştirme, birbirinden farklı bir çok uzmanın (alan uzmanı, öğretmenler, program geliştirme uzmanı, ölçme-değerlendirme uzmanı, eğitim psikoloğu, eğitim sosyoloğu vb. ) bir araya gelerek gerçekleştirdiği ekip çalışmasına dayalı, sistematik ve dinamik bir süreçtir.
Geliştirilen bir programın sahip olması gereken çeşitli özellikler vardır. Bunlar başlıklar hâlinde şöyle sıralanabilir (Hesapçıoğlu, 1998: 78-81): 1. İşlevsellik, 2. Esneklik, 3. Toplumsal değerlere dayalı olma, 4. Uygulayanlara yardımcı olma, 5. Bilimsellik, 6. Uygulanabilirlik, 7. Amaçlara yönelik olma ve 8. Ekonomiye uygunluk’tur.
Eğitim sistemimizin daha etkili, verimli hale gelmesi için 2003 yılından itibaren Millî Eğitim Bakanlığı, bütün ilköğretim derslerini kapsayan bir program
temele alınarak oluşturulmuştur. Yapısalcılık, çıkış noktasını dil bilimden almıştır. Yapısalcı yöntem, ele aldığı konuyu, bütünleştiği yapı içine koyar sonra da daha geniş kapsamlı yapılar içine koyarak aydınlatmaya çalışır (Akarsu, 1984: 193).
Yukarıda da ifade edildiği gibi programların “toplumsal değerlere dayalı olma” özelliği olmalıdır. Çünkü değerler; aileden okula, iş yerinden parlamentoya birçok alanı etkiler. Bu etkilerin olumlu yönde olması, toplumun maddi, manevi anlamda refah içerisinde olması demektir. Yeni ilköğretim programlarında, değerler ve değerler eğitimi kendine yer bulmuştur. Ancak, her programda değerlere yer verilmemiştir. Bazı programlarda değerler ve değerler eğitimi açıkça yer alırken, bazılarında da üstü kapalı geçiştirilmiştir. Aşağıda yeni ilköğretim programlarının değerleri ve eğitim boyutları ortaya konulmuştur.
1. 5. 1. İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Değerler
İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı, 4-5 ve 6-7. sınıflar için oluşturulmuştur. Değerlerin öğretimine, programlarda yer verilmiştir. İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında, değerlerin öğretimi ile ilgili verilen bilgiler şunlardır:
1. 5. 1. 1. İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı 4-5. Sınıflar
Yeni İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında (4-5) değerler, bir başlık altında ele alınmıştır. Programda öğrenciye verilmesi gereken değerler belirlenmiş, bu değerlerin öğretiminde neler yapılması gerektiği açıklanmıştır. Verilen değerler, öğrenme alanlarına ve sınıflara dağıtılmıştır.
Değerin tanımı programda şu şekilde ifade edilmiştir:
Değer, bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık, birlik işleyiş ve devamını sağlamak ve sürdürmek için üyelerinin çoğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak düşünce, amaç, temel ahlaki ilke ya da inançlardır.
1. Değerler toplum ya da bireyler tarafından benimsenen birleştirici olgulardır.
2. Toplumun sosyal ihtiyaçlarını karşıladığına ve bireylerin iyiliği için olduğuna inanılan ölçütlerdir.
3. Sadece bilinç değil duygu ve heyecanları da ilgilendiren yargılardır.
4. Değerler bireyin bilincinde yer alan ve davranışı yönlendiren
güdülerdir.
5. Değerlerin normlardan farkı normlardan daha genel ve soyut bir nitelik taşımasıdır. Değer normu da içerir.
Sosyal Bilgiler Dersi 4-5 Öğretim Programında yer alan değer sayısı, yirmi olarak belirlenmiştir. Bu değerlerde ayrıca bir sınıflamaya gidilmemiştir.
Adil Olma Hoşgörü
Aile Birliğine Önem
Verme Misafirperverlik
Bağımsızlık Özgürlük
Barış Sağlıklı Vermek Olmaya Önem
Bilimsellik Saygı Çalışkanlık Sevgi Dayanışma Sorumluluk Duyarlılık Temizlik Dürüstlük Vatanseverlik Estetik Yardımseverlik
Programda yer alan bağımsızlık, özgürlük, vatanseverlik birbirine çok yakın değerlerdir. Programda, diğer değerlerde olduğu gibi, bu değerlerin neleri kapsadığı, kazanımlarının neler olması gerektiği açıklanmamıştır.
Sosyal Bilgiler (4-5) Öğretimi Programında, sınıflara ve öğrenme alanlarına ilişkin dağılım ise aşağıdaki tablolarda verilmiştir.
5. SINIF
Öğrenme alanı Doğrudan verilecek değer
Birey ve toplum Sorumluluk
Kültür ve miras Estetik
İnsanlar, yerler ve çevreler Doğal çevreye duyarlılık Üretim, tüketim ve dağıtım Çalışkanlık
Bilim, teknoloji ve toplum Akademik dürüstlük Gruplar, kurumlar ve sosyal örgütler Dayanışma
Güç, yönetim ve toplum Adil olma, bayrağa ve İstiklâl Marşı’na saygı
Küresel bağlantılar Tarihsel mirasa duyarlılık 4. SINIF
Öğrenme alanı Doğrudan verilecek değer
Birey ve toplum Duygu ve düşüncelere saygı, hoşgörü
Kültür ve miras
Türk büyüklerine saygı, aile birliğine önem verme, vatanseverlik
İnsanlar, yerler ve çevreler Doğa sevgisi
Üretim, dağıtım ve tüketim Temizlik ve sağlıklı olmaya önem verme
Bilim, teknoloji ve toplum Bilimsellik Gruplar, kurumlar ve sosyal
örgütler Yardımseverlik
Güç, yönetim ve toplum Bağımsızlık Küresel bağlantılar Misafirperverlik
Tablolarda görüldüğü gibi duygu ve düşüncelere saygı, Türk büyüklerine saygı, doğa sevgisi, doğal çevreye duyarlılık, akademik dürüstlük, bayrağa ve İstiklâl Marşı’na saygı, tarihsel mirasa duyarlılık programdaki yirmi değer arasında yer almamaktadır. Bu değerlerin saygı, sevgi, dürüstlük, duyarlılık değerlerinin alt değerleri olduğu tahmin edilmektedir. Ancak bu değerlere ilişkin bir açıklama programda yer almamaktadır. Diğer yandan sevgi, saygı, dürüstlük, duyarlılık, barış, özgürlük programın değerleri arasında olmasına rağmen öğrenme alanları ile ilişkilendirilmemiş, 4 ve 5. sınıflarda yer almamıştır. Bu açılardan bakıldığında değerlerin öğrenciye verilmesi ile ilgili Sosyal Bilgiler (4-5) programının tutarsız olduğu görülmüştür.
Programda değer öğretiminin nasıl yapılması gerektiğine ilişkin açıklamaya yer verilmiştir. Değer öğretimindeki yeni yaklaşımlar için “Okullarda seçilen değerler, geleneksel telkin yöntemiyle aktarılabileceği gibi değer açıklama yaklaşımı ile öğrencinin kendi değerlerinin farkına varması sağlanabilir. Ayrıca öğrencinin değerlerini anlamak ve değerinin sistematik analizini yapmak amacıyla ahlaki
muhakeme ve değer analizi yaklaşımları da kullanılabilir. ” denilmiş, ardından bu
yaklaşımlar etkinlikleri ile birlikte açıklanmıştır.
1. 5. 1. 2. İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı 6-7. Sınıflar
Sosyal Bilgiler Dersi 6-7. Sınıf Öğretim Programında değerler ve bu değerlerin eğitimi, ayrı bir başlık altında ele alınmıştır. Programda öğrenciye verilmesi gereken değerler belirlenmiş, bu değerlerin öğretiminde neler yapılması gerektiği açıklanmıştır. Verilen değerler, öğrenme alanlarına ve sınıflara göre dağıtılmıştır.
Değerin tanımı programda şu şekilde ifade edilmiştir:
Değer, bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık, birlik işleyiş ve devamını sağlamak ve sürdürmek için üyelerinin çoğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak düşünce, amaç, temel ahlaki ilke ya da inançlardır.
Bu tanımın ardından değerin özellikleri beş madde hâlinde sıralanmıştır:
1. Değerler toplum ya da bireyler tarafından benimsenen birleştirici
olgulardır.
2. Toplumun sosyal ihtiyaçlarını karşıladığına ve bireylerin iyiliği için olduğuna inanılan ölçütlerdir.
3. Sadece bilinç değil duygu ve heyecanları da ilgilendiren yargılardır.
4. Değerler bireyin bilincinde yer alan ve davranışı yönlendiren
güdülerdir.
5. Değerlerin normlardan farkı normlardan daha genel ve soyut bir nitelik taşımasıdır. Değer normu da içerir.
Sosyal Bilgiler Dersi 4-5 Öğretim Programında yer alan değer sayısı, yirmi olarak belirlenmiştir. Bu değerlerde herhangi bir sınıflamaya gidilmemiştir.
Adil Olma Hoşgörü
Aile Birliğine Önem Verme Misafirperverlik
Bağımsızlık Özgürlük
Barış Sağlıklı Olmaya Önem Vermek
Bilimsellik Saygı Çalışkanlık Sevgi Dayanışma Sorumluluk Duyarlılık Temizlik Dürüstlük Vatanseverlik Estetik Yardımseverlik
Sosyal Bilgiler (6-7) Öğretimi Programında, sınıflara ve öğrenme alanlarına ilişkin dağılım ise aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.
6. SINIF
Üniteler Doğrudan verilecek değer
1. Sosyal bilgiler öğreniyorum Bilimsellik
2. Yeryüzünde yaşam Doğal çevreye duyarlılık 3. İpek Yolu’nda Türkler Kültürel mirasa duyarlılık 4. Ülkemizin kaynakları Sorumluluk
5. Ülkemiz ve dünya Yardımseverlik
6. Demokrasinin serüveni Hak ve özgürlüklere saygı 7. Elektronik yüzyıl Çalışkanlık
7. SINIF
Üniteler Doğrudan verilecek değer
1. İletişim ve insan ilişkileri Farklılıklara saygı 2. Ülkemizde nüfus Vatanseverlik 3. Türk Tarihi’nde yolculuk Estetik 4. Ekonomi ve sosyal hayat Dürüstlük 5. Zaman içinde bilim Bilimsellik 6. Yaşayan demokrasi Adil olma 7. Ülkeler arası köprüler Barış
Sosyal Bilgiler Dersi 6-7. Sınıf Öğretim Programında da Sosyal Bilgiler Dersi 4-5. Sınıf Öğretim Programında olduğu gibi, değerlerin ünitelerle ilişkilendirilmesinde tutarsızlıklar vardır. Örneğin; doğal çevreye duyarlılık, kültürel mirasa duyarlılık, hak ve özgürlüklere saygı, farklılıklara saygı değerleri programın
verme, bağımsızlık, dayanışma, duyarlılık, hoşgörü, misafirperverlik, özgürlük, sağlıklı olmaya önem verme, saygı, sevgi, temizlik gibi programda yer alan değerler ise ünitelerle ilişkilendirilmemiştir.
Sosyal Bilgiler Dersi 6-7. Sınıf Öğretim Programında, değer öğretiminde kullanılabilecek yaklaşımlar için, “Okullarda seçilen değerler, geleneksel telkin yöntemiyle aktarılabileceği gibi değer açıklama yaklaşımı ile öğrencinin kendi değerlerinin farkına varması sağlanabilir. Ayrıca öğrencinin değerlerini anlamak ve değerinin sistematik analizini yapmak amacıyla ahlaki muhakeme ve değer analizi yaklaşımları da kullanılabilir. Alanla ilgili kaynaklar incelenerek değer öğretiminde kullanılan farklı yaklaşımlar aşağıda verilmiştir.” denilmiş, yaklaşımlar maddeler hâlinde açıklanmıştır. Fakat yukarıdaki açıklamalarda “Gözlem Yolu ile Değer Öğretimi” yaklaşımı paragrafta belirtilmemişken, açıklamalarda dördüncü madde olarak verilmiştir. Ayrıca yaklaşımların açıklanmasında da etkinlik kısmı azaltılmıştır.
1. 5. 2. İlköğretim Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Değerler
Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı, ilköğretim I. kademe 1, 2, 3. sınıflar için oluşturulmuştur. Programın amacı, “Hayat Bilgisi Dersi Program’ı ile öğrencilerin aşağıdaki kişisel nitelikleri ve değerleri geliştirmelerine yardımcı olunacaktır.” ifadesi ile belirtilmiştir.
Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında değerlere, “Kişisel Nitelikler” başlığı altında yer verilmiştir. Programdaki bu değerler ve kişisel nitelikler –ayrım yapmadan- şunlardır:
Öz saygı Yardımseverlik
Öz güven Doğruluk
Toplumsallık Dürüstlük
Sabır Adalet
Hoşgörü Yeniliğe açıklık
Sevgi Vatanseverlik
Saygı Barış
Kültürel değerleri koruma ve geliştirme
Hayat bilgisi dersinde öğrencilerin geliştirmeleri beklenen beceriler, kişisel nitelikler ve değerler, ara disiplinlere ilişkin kazanımlar ve bütün bunların ilişkili olduğu temalar, bir tablo hâlinde verilmiştir.
Ayrıca programlarda öğrencilere kazandırılmak istenen kişisel nitelikler ve değerlerin karşılığındaki kazanımların neler olması gerektiği de vurgulanmıştır.
ÖZ SAYGI
• Kendini ve duygularını fark etme • Kişisel bakımını yapma
• Kendi farklılığını fark etme • Geçmişini öğrenme
• Kendisiyle barışık olma
• Etik değerleri bilme ve hayatında bunlara önem verme • Görev ve sorumluluklarını bilme ve yardımlaşma • Kuralların gerekliliğini bilme
• Hata yapabileceğini kabul etme • Kişisel eşyalarını özenli kullanma • Büyüdükçe değiştiğini fark etme
ÖZ GÜVEN
• Güçlü ve zayıf yönlerini tanıma
• Ailesini tanıma ve onlarla işbirliği yapma • Kurallara neden gerek duyulduğunu bilme • Hatalardan ders çıkarma
• Gerektiğinde büyüklerinden yardım alma • Ailede alınan kararlara katılma
• Etik davranışların güven artırıcı olduğunu bilme • Etkili “hayır” deme
• Zaman içinde, duygu ve düşüncelerinde meydana gelen değişikliklerle ilgili çıkarımda bulunma
• Kendisini ve ailesini ilgilendiren kararlarda görüşünü bildirme • Haksızlığa uğradığında, bunu sorgulama
• Doğadaki karşılıklı bağımlılığı kavrama TOPLUMSALLIK
• Beslenmek için gerekli araç ve gereçleri kullanma • Görgü kurallarını uygulama
• Arkadaş edinme ve onlara duygularını söyleme • Kurallara uymanın sonuçlarını kavrama
• Başkalarının eşyalarını izin alarak kullanma
• Arkadaşlarıyla oyun oynamak ve eğlenmek için gerekeni yapma • Grup bilinci oluşturma ve grubunun çıkarlarını koruma
• Arkadaşlarına cesaret verme SABIR
• Oyun oynarken uygun davranışlarda bulunma • Eğlenmek için uygun zamanı bekleme
• İsteklerini erteleme • Amaç belirleme
• Hata yapmanın doğal olduğunu kabul etme • Duygularını kontrol etme
HOŞGÖRÜ
• Arkadaşları ile iyi ilişkiler geliştirme
• Arkadaşlarıyla oynarken uygun davranışlarda bulunma • Bireysel ve grup çalışmalarında olumlu değerleri gözetme • Konuşanı dinleme
• Hataları doğal karşılama • Farklılıkları kabul etme
• Herkesin değerli olduğunu kabul etme • Sorunlara farklı çözümler önerme • Duygularını uygun bir dille ifade etme
• Görevlerini yerine getirmekten mutluluk duyma SEVGİ
• Kendini sevme
• Ailesini ve akrabalarını sevme • Arkadaşlarını ve başkalarını sevme
• Arkadaşlarıyla ilişkilerinde sevgi duygusunu temel alarak onlarla iyi ilişkiler geliştirme
• Okulda karşılaştığı kişilere ve durumlara sevgiyle yaklaşma • Başkalarıyla farklılıklarının doğal olduğunu kabul etme • Millî ve dinî bayramlarda sevgi duygusunu açığa vurma • Yaşadığı yerleşim birimini ve vatanını sevme
• Ülkesini sevme • İnsanları sevme
SAYGI
• Kendine saygı duyma • Arkadaşlarına saygı duyma
• Okulu ve sınıfı ile ilgili kurallara uyma • Öğretmenine karşı saygılı olma
• Çevresindeki insanlara karşı saygılı olma • Ailesine saygılı olma
• Kişisel eşyalarına ve başkalarının eşyalarına saygı gösterme • Doğaya saygı duyma
• Dünyadaki insanlara saygı duyma
• Türk Bayrağı’na, İstiklâl Marşı’na, Atatürk’e ve Türk büyüklerine saygı duyma
BARIŞ
• Sorunları fark etme • Çözüm yollarını fark etme
• Karşılaştığı sorunlarda sorun çözme becerilerini kullanma • Millî ve dinî bayramları kutlama
• Toplumsal paylaşımlarla yaşama • Dayanışma içerisinde olma
• Benzerlik ve farklılıkların doğal olduğunu bilme YARDIMSEVERLİK
• Kulüp ve diğer grup çalışmalarında arkadaşlarına yardım etme • Aile bireylerine yardımda bulunma
• Okulla ilgili sorunları çözerken arkadaşlarına ve başkalarına yardım etme • Doğal afetlere uğrayanlara yardım etme
DOĞRULUK
• Etik davranışların farkında olma
• Trafikteki doğru ve yanlış davranışları ayırt etme • İlişkilerinde olumlu değerleri gözetme
• Yanlı davranışların farkında olma • Yanlılık içermeyen davranışlar sergileme • Önyargısız davranma
DÜRÜSTLÜK
• Arkadaşlarının sergilediği davranışların etik olup olmadığını fark etme • Ailesinde ve akrabaları arasında sergilenen etik değerleri fark etme • Kendisinin ve arkadaşlarının etik olmayan davranışlarını fark etme • Arkadaşlarıyla ilişkilerinde olumlu değerleri gözetme
• Başkalarına ön yargısız davranma
• Başkalarının duyarlılıklarına saygı gösterme
• Kendi ihtiyaçlarını, isteklerini ve görüşlerini çekinmeden ve olduğu gibi ifade etme
ADALET
• Kurallara katılma • Kurallara uyma
• Etik değerleri ve davranışları fark etme
• Görev paylaşımına katılma ve üzerine düşen görevi yapma • Türk milletinin sahip olduğu hak ve hürriyetleri araştırma • Başkalarının duyarlılıklarına saygı gösterme
• Kendi ihtiyaçlarını, isteklerini ve görüşlerini ifade etme • Kazanmanın ve kaybetmenin doğal olduğunu kabul etme • Görev dağılımının adil olup olmadığını sorgulama