• Türk Bayrağı’nı ve İstiklâl Marşı’nı bir değer olarak kabul etme • Millî bayramları kutlama
• Dinî bayramları kutlama
• Yaşadığı yerleşim birimini bir yuva olarak kabul etme • Ülkesini bir yuva olarak kabul etme
• Cumhuriyetimizi korumak, güçlendirmek ve geliştirmek için çaba gösterme • Müzeleri ve tarihî mekânları koruma ve geliştirme
Hayat Bilgisi Dersi Programı’nda yer alan kazanımların kişisel niteliklere göre dağılımı, tablolar hâlinde verilmiştir.
Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında verilen değerlerin ve kişisel niteliklerin nasıl öğretilmesi gerektiğine ilişkin bir açıklamada bulunulmamıştır.
1. 5. 3. İlköğretim Fen Teknoloji Dersi Öğretim Programında Değerler
Fen Teknoloji Dersi Öğretim Programı, 2004 yılı öğretim programı reformu çerçevesinde ilköğretim birinci ve ikinci kademe için ayrı ayrı hazırlanmıştır.
1. 5. 3. 1. İlköğretim Fen Teknoloji Dersi Öğretim Programı 4-5. Sınıflar
Fen Teknoloji Dersi Öğretim Programında değerler, Fen ve Teknoloji Öğretim Programı’nda “Tutum ve Değerler” başlığı altında ele alınmıştır.
Programda, öğrencilerin fen ve teknoloji okuryazarı olarak yetişebilmeleri için sadece bilgi, anlayış ve beceri türünden kazanımların yeterli olmadığı, aynı zamanda öğrencilerde belirli bilimsel tutum ve değerlerin de geliştirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Değer ve tutumların öğrencilere öğretmenler tarafından verileceği, bu sebeple öğretmenlerin örnek teşkil ederek veya seçici bir şekilde onaylayarak
öğrencileri özendirip onlarda tutum adı verilen davranış modelleri oluşturacağı belirtilmiştir.
Fen ve Teknoloji Dersi 4 ve 5. Sınıf Öğretim Programı’nda öğrencilere kazandırılmak istenen bilimsel tutum ve değerlerin düzenlenmesinde, beş kategoriden oluşan bir sınıflandırma kullanılmıştır. Bu sınıflandırma, kolaydan zora doğru, öğrencilerin çevrelerinde olup bitenleri kendi isteği ile algılaması, duruma uygun olumlu tepkide bulunması, olumlu değerler geliştirmesi, bu değerleri kendi öz benliğinde örgütlemesi ve son olarak, olumlu tutum ve değerler içeren bir yaşam tarzı geliştirmesi aşamalarından oluşur.
Öğrenme Alanları ve Üniteler bölümünde, öğrencilere kazandırılmak istenen tutum ve değerlerin tablosu verilmiştir. 4 ve 5. Sınıf Düzeyi İçin “Tutum ve Değer” Kazanımlarını gösteren tablo şu şekildedir:
Düzey Tutum ve Değerler
TD-1. Algılama (Dikkatini vermesi ve sabit tutması)
Kendini vererek dinler.
Çevresinde olayları/etkinlikleri takip eder.
Öğrenmeye ve anlamaya isteklidir. Açık fikirlidir.
Ön yargıları yoktur. TD-2. Tepkide Bulunma (Karşılık
vermesi ve bundan tatmin olması)
Kendisine ve çevresine karşı ilgi ve merak duyar.
Kendi başına fikir üretir.
Görevleri isteyerek gönüllü olarak yapar.
Bilim ile ilgili meslek ve hobi edinmeye ilgi duyar.
Sorumluluklarını yerine getirmeye gayret eder.
TD-3. Değer Verme (Hareketlere, olaylara ve nesnelere önem ve değer vermesi)
Denemeye sürekli isteklidir (İç motivasyonu vardır. ).
Demokratik süreçlere güven duyar. Mantığa, bilime ve teknolojiye güven duyar.
İnsanlığın refahına katkı sağlayan gelişmeleri ve kişileri takdir eder. Temiz ve sağlıklı yaşamaya gayret eder ve/veya böyle yaşayanları takdir eder.
Kendisine ve çevresine saygılı davranır (Gürültü yapmaz, çevresine zarar vermez, başkalarının hakkını çiğnemez, adil ve dürüsttür. ).
TD-4. Örgütleme (Tutarlı bir değer sistemi oluşturması)
Olayların sonucunu göz önüne alarak hareket eder (Dikkatlidir, titizdir,
hareketlerinin doğurduğu
sorumlulukları kabul eder. ).
Problemlerin çözümünde, sistematik planlamanın önemini kabul eder. Kendisini tanır ve kendisine güvenir (Öz güvenlidir, zayıf ve güçlü yönlerini bilir. ).
İş birliği yapar.
Sorumluluklarını yerine getirir. TD-5. Yaşam Tarzı Geliştirme
(Değer sisteminin hareketleri uzun zaman kontrol etmesi sonucunda hayat stili geliştirmesi)
Kendisini ve çevresini sürekli sorgular.
Sağlıklı yaşam alışkanlıklarını devam ettirir.
Her şeyin sevgi, barış ve mutluluğa hizmet için olduğunu fark eder. Öz disiplinlidir (Otokontrollüdür, her şeyi zamanında yapar, kendini değerlendirir, samimidir, tutarlıdır. ). Kendisi ve çevresi için güvenlik önlemleri alır.
1. 5. 3. 2. İlköğretim Fen Teknoloji Dersi Öğretim Programı 6-8. Sınıflar
Fen Teknoloji Dersi Öğretim Programı 6-8’de değerler, Teknoloji Dersi Öğretim Programı 4-5’teki gibi aynen yer almaktadır. Fen Teknoloji Dersi Öğretim Programı 6-8’de değerler ve tutumlar ile bunların kazanımlarında herhangi bir değişikliğe gidilmemiştir. Bu durum, programın hazırlanması sırasında öğrencinin bilişsel, duyuşsal özelliklerinin ve seviyelerinin göz önünde bulundurulmadığı fikrini oluşturmaktadır.
Fen Teknoloji Dersi Öğretim Programı 6-8’de değerler, Teknoloji Dersi Öğretim Programı 4-5’teki gibi aynen yer aldığı için ilgili açıklama ve tabloya burada yer verilmemiştir.
1. 5. 4. İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Programında Değerler
Millî Eğitim Bakanlığının, 2003 yılında başlattığı program geliştirme faaliyetlerinin bir ürünü olarak, Türkçe dersi için İlköğretim Türkçe Öğretim Programı ve Kılavuzu (1-5. Sınıflar); İlköğretim Türkçe Öğretim Programı (6, 7, 8. Sınıflar) oluşturulmuştur. İlköğretim Türkçe Öğretim Programı ve Kılavuzu (1-5. Sınıflar) 2005 yılında; İlköğretim Türkçe Öğretim Programı (6, 7, 8. Sınıflar) 2006 yılında yayınlanmıştır.
1. 5. 4. 1. İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Programı 1-5. Sınıflar
İlköğretim Türkçe Öğretim Programında (1-5. Sınıflar), değerlerin öğretimi ile ilgili bilgi ya da Türkçe dersinde verilmesi gereken değerlerin neler olduğuna ilişkin bir açıklamaya yer verilmemiştir.
Türkçe Öğretim Programının amacı, Türkçeyi doğru, etkili ve güzel kullanan, eleştirel ve yaratıcı düşünebilen, bilgiyi kullanabilen, üretebilen, girişimci, kişisel ve sosyal değerlere önem veren bireyler yetiştirmek şeklinde belirtilmiştir.
Programda;
• Türkçeyi doğru ve etkili kullanan,
• Kendini ifade eden, iletişim kuran, iş birliği yapan, girişimci ve sorun çözen,
• Bilimsel düşünen, anlayan, araştıran, inceleyen, eleştiren, sorgulayan, yorumlayan,
• Haklarını ve sorumluluklarını bilen, çevresiyle uyumlu, şartlandırmaya karşı duyarlı,
• Okumaktan ve öğrenmekten zevk alan,
• Bilgi teknolojilerini kullanan, üreten ve geleceğine yön veren oluşan bir toplum hedeflenmektedir, ifadesi geçmektedir.
Temel Beceriler başlığı altında, Kişisel ve sosyal değerlere önem verme
maddesi geçmekte, fakat bu değerlerin neler olduğu belirtilmemektedir.
Ayrıca programın genel amaçları içinde, Millî, manevi, ahlakî, tarihî, kültürel, sosyal, estetik ve sanatsal değerlere önem vermelerini sağlamak; millî duygu ve düşüncelerini güçlendirmek,
Yazılı ve sözlü ürünlerle Türk ve dünya kültürünü tanımalarını sağlamak, şeklinde geçen amaçlarla da değerler ve değerlerin öğretimi örtük bir şekilde yer almıştır.
Konuşma öğrenme alanlarına ilişkin kazanımlarda;
Görgü kurallarına ve değerlere (millî, manevi, kültürel, ahlaki, sosyal vb. ) uygun konuşur, ifadesine yer verilirken diğer öğrenme alanlarındaki kazanımlarda, değerlerle ilgili bir ifadeye rastlanmamıştır.
Değerlerin öğretimi için Türkçe dersinde metinler, vazgeçilmez araçlardandır. Dolayısıyla Türkçe Dersi Öğretim Programında da seçilen metinler; doğa sevgisi (Kır Şarkısı s. 192), hayvan sevgisi, sorumluluk, paylaşım (Kuşlar ve Özellikleri s.
1. 5. 4. 2. İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Programı 6-8. Sınıf
İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7, 8. Sınıflar) Öğretim Programında, değerlerin öğretimi ile ilgili bilgi ya da Türkçe dersinde verilmesi gereken değerlerin neler olduğuna ilişkin bir açıklamaya yer verilmemiştir. Programda değer özelliği taşıyan ifadelerin geçtiği bölümler ise şunlardır:
Türkçe Dersi Öğretim Programı’yla dinlediklerini, izlediklerini ve okuduklarını anlayan; duygu, düşünce ve hayallerini anlatan; eleştirel ve yaratıcı düşünen, sorumluluk üstlenen, girişimci, çevresiyle uyumlu, olay, durum ve bilgileri kendi birikimlerinden hareketle araştırma, sorgulama, eleştirme ve yorumlamayı alışkanlık hâline getiren, estetik zevk kazanmış ve millî değerlere duyarlı bireyler yetiştirilmesi amaçlanmıştır.
İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7, 8. Sınıflar) Öğretim Programında, değerlerle ilgili olarak Genel Amaçları arasında:
9. Türk ve dünya kültür ve sanatına ait eserler aracılığıyla millî ve evrensel değerleri tanımaları,
10. Hoşgörülü, insan haklarına saygılı, yurt ve dünya sorunlarına duyarlı olmaları ve çözümler üretmeleri,
11. Millî, manevi ve ahlaki değerlere önem vermeleri ve bu değerlerle ilgili duygu ve düşüncelerini güçlendirmeleri amaçlanmaktadır, ifadeleri geçmektedir.
“Okuma Metinlerinde Bulunması Gereken Özellikler” başlığı altında, metinlerin özellikleri belirtilirken metinlerde verilmesi gereken değerler genel olarak ifade edilmiştir. Bunlar:
Metinlerde millî, kültürel ve ahlaki değerlere, milletimizin bölünmez bütünlüğüne aykırı unsurlar yer almamalıdır
Metinlerde siyasî kutuplaşmalara ve ayrımcılığa yol açacak bölücü, yıkıcı ve ideolojik ifadeler yer almamalıdır.
Metinlerde insan hak ve özgürlüklerine, insani değerlere aykırı ögeler yer almamalıdır.
Metinler, öğrencinin kişisel gelişimine katkıda bulunacak ve onlara estetik bir duyarlılık kazandıracak nitelikte olmalıdır.
“Dinlenecek/İzlenecek Materyallerin İçeriğinde Bulunması Gereken Özellikler” başlığı altında verilen maddeler arasında, değerlerle ilgili olan ifadeler:
Millî, kültürel ve ahlaki değerlere, milletimizin bölünmez bütünlüğüne aykırı unsurlar yer almamalıdır.
Siyasi kutuplaşmalara ve ayrımcılığa yol açacak bölücü, yıkıcı ve ideolojik ifadeler yer almamalıdır.
Öğrencilerin sosyal, zihinsel, psikolojik gelişimini olumsuz yönde etkileyebilecek cinsellik, karamsarlık, şiddet vb. ögeler yer almamalıdır.
İnsan hak ve özgürlüklerine, insani değerlere aykırı ögeler yer almamalıdır. Programda, etkinlik örneklerinde kullanılan metinler aracılığı ile kişisel ve sosyal değerlere önem verme (Maymun Gözünü Açtı s. 82) üzerinde durulmuştur.
İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7, 8. Sınıflar) Öğretim Programında, temel dil becerilerine ait kazanımlar listesinde, değerlerle ile ilgili kazanımların sınırlı da olsa var olduğu görülmüştür.
Okuma becerisi ile ilgili verilen kazanımlar arasında, değerle ilgili olan kazanımlar: Millî ve evrensel kültür değerlerini fark eder. Okuduğu metindeki millî ve evrensel kültür değerlerinin hayatla ilişkisini sorgular.
Dinleme becerisi ile ilgili verilen kazanımlar arasında, değerle ilgili olan kazanımlar: Dinlediklerinde/izlediklerinde millî ve evrensel değerleri fark eder. Dinlediklerinde/izlediklerinde geçen millî ve evrensel değerlerin hayatla ilişkisini
Konuşma becerisi ile ilgili verilen kazanımlar arasında, değerle ilgili olan kazanımlar: Konuşmasını bilimsel verilere dayandırır. Konuşmasında nezaket kurallarına uyar. Söylediklerinin sorumluluğunu taşır. Konuşması ile ilgili eleştirileri hoşgörü ile karşılar, düzeltir. Yaşadığı çevre, ülke ve dünya ile ilgili sorunlara çözüm önerilerinde bulunur.
Yazma becerisi ile ilgili verilen kazanımlar arasında, değerle ilgili olan kazanım: Yaşadığı çevre, ülke ve dünya ile ilgili sorunlara çözüm önerilerinde bulunur.
İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7, 8. Sınıflar) Öğretim Programında sevgi, millî kültür, hak ve özgürlükler gibi değer ifadeleri ana konu/temada; insan sevgisi, hayvan sevgisi, dostluk, yardımlaşma gibi değer ifadeleri de alt konular/temalar tablosunda ifade edilmiştir.
Yukarıda verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere programda değerler yer almıştır, fakat örtük bir şekilde bırakılmıştır. Değerler, sistemli bir şekilde verilmemiş, ayrı başlık altında ele alınmamıştır.
1. 5. 5. İlköğretim Matematik Dersi Öğretim Programında Değerler
İlköğretim Matematik Dersi (1-5. Sınıflar) Öğretim Programı 2005 yılında, İlköğretim Matematik Dersi (6-8. Sınıflar) Öğretim Programı ise 2006 yılında yayınlanmıştır.
1. 5. 5. 1. İlköğretim Matematik Dersi Öğretim Programı 1-5. Sınıflar
İlköğretim Matematik Dersi (1-5. Sınıflar) Öğretim Programında değerler belirlenmemiştir. Değer öğretimi ile ilgili bilgi de verilmemiştir.
Matematik dersi programının vizyonunda matematiğin, temel kavram ve becerilerin kazanılmasının yanı sıra matematikle ilgili düşünmeyi, genel problem
çözme stratejilerini kavramayı ve matematiğin gerçek yaşamda önemli bir araç olduğunu takdir etmeyi de içerdiği belirtilmiştir.
Matematik dersinin on beş maddelik genel amaçları arasında, “Sistemli, dikkatli, sabırlı ve sorumlu olma özelliklerini geliştirebilecektir.” ifadesi örtük değer ifadesi taşımaktadır.
Programda, Duyuşsal Özellikler, Öz Düzenleme Yeterlikleri başlıkları altında öğrencinin matematiğe karşı olumlu tutum geliştirmesi amaçlanmıştır.
Duyuşsal boyutla, aşağıdakiler hedeflenmektedir:
• Matematikle uğraşmaktan zevk alma
• Matematiğin gücünü ve güzelliğini takdir etme • Matematikte öz güven duyma
• Bir problemi çözerken sabırlı olma • Matematiği öğrenebileceğine inanma
• Matematikle ilgili olumlu tutum ve başarısını etkileyecek kaygılara kapılmama
• Matematikle ilgili konuları tartışma
• Matematik öğrenmek isteyen kişilere yardımcı olma • Gerçek hayatta matematiğin öneminin farkında olma • Matematik dersinde istenenleri yerine getirme
• Matematik dersinde yapılması gerekenler dışında da çalışmalar yapma • Matematik kültürünü yaşamına uygulama
• Matematikle ilgili çalışmalarda yer alma
• Matematiğin bilimsel ve teknolojik gelişmeye katkısının farkında olma • Matematiğin kişinin yaratıcılığını ve estetik anlayışını geliştirdiğine inanma
• Matematiğin mantıksal kararlar vermeye katkıda bulunduğuna inanma • Matematiğin zihinsel gelişime olumlu etkisi olduğunu düşünme
Öz düzenlemede, gerekli yeterliğe sahip olunması için aşağıdakiler hedeflenmiştir:
• Matematikle ilgili konularda kendini motive etme
• Matematik dersi için hedefler belirleyerek bunlara ulaşmada kendini yönlendirme
• Matematik dersinde istenenleri zamanında ve düzenli olarak yapma • Matematikle ilgili çalışmalarda kendi kendini sorgulama
• Gerektiğinde ailesinden, arkadaşlarından ve öğretmenlerinden yardım isteme
• Matematik dersine verimli bir şekilde çalışma
• Matematik sınavlarında heyecanlı ve panik hâlde olmama
• Matematik dersinde ilişkilerinde saygının, değer vermenin, onurun, hoşgörünün, yardımlaşmanın, paylaşmanın, dürüstlüğün ve sevginin önemini taktir etme
• Matematik dersinde yapılan çalışmalarda temiz ve düzenli olma • Matematik dersinde eşyaları ve materyalleri kullanırken özen gösterme Öz Düzenleme Yeterlikleri hedefleri arasında koyu renk ile belirtilmiş olan ifadeler, matematik dersinde öğrencilere verilmesi gereken değerleri belirtmektedir.
Programda değer ve değer öğretimine yer verilmeyişinin sebebi, matematik dersinin sayısal verilere dayalı bir alan olarak görülmesinden kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Oysa ki matematik değer yüklüdür. Değerler, matematik derslerinde genellikle açıktan ziyade, gizli bir şekilde öğretilir. Matematik dersinde sistematiklik ve rasyonellik, sosyal ve kültürel değerler ve bireysel değerler öğretilebileceği ifade edilmektedir (Bissop, 2002’den aktaran Akbaş, 2006: 297).
1. 5. 5. 2. İlköğretim Matematik Dersi Öğretim Programı 6-8. Sınıflar
İlköğretim Matematik Dersi (6-8. Sınıflar) Öğretim Programının genel amaçları ve programda yer alan Duyuşsal Özellikler, Öz Düzenleme Yeterlikleri, İlköğretim Matematik Dersi (1-5. Sınıflar) Öğretim Programı ile aynı içeriğe sahiptir.
İlköğretim Matematik Dersi (6-8. Sınıflar) Öğretim Programında, İlköğretim Matematik Dersi (1-5. Sınıflar) Öğretim Programından (geliştirilmiş) farklı olarak, öğretmen ve öğrenci rolleri belirlenmiştir.
Programda öğretmen ve öğrenci rollerindeki farklılıklar, aşağıdaki gibi özetlenmiştir.
Öğrencilerin rolleri:
• Öğrenme sürecinde zihinsel ve fiziksel olarak aktif katılma, • Öğrenmelerinden sorumlu olma,
• Kendini ifade etme, • Soru sorma,
• Sorgulama, düşünme, tartışma, • Problem çözme,
• Birlikte çalışma, • Değerlendirme.
Öğretmenin rolleri ve sahip olması gereken bazı özellikler:
• Öğrencilerin matematiği öğrenebileceğine inanma,
• Öğrencilerin matematiğe yönelik tutum geliştirmelerini sağlama, • Kendini geliştirme,
• Yönlendirme, rehberlik yapma, motive etme, • Etkinlik geliştirme ve uygulama,
• Sorgulama, soru sordurma, düşündürme, tartıştırma, • Ölçme-değerlendirme yapma,
• İnsan haklarına uygun davranma,
• Sınıf içi ve dışı çalışmalarında etik değerlere uygun davranma,
• Sınıf içi ve dışı çalışmalarında öz değerlendirme yapma ve sonuçları öğrenme- öğretme sürecini geliştirmede kullanma,
• Öz düzenleme becerilerine sahip olma, • Mesleğini severek yapma,
• Bilimsel araştırmaları izleme, araştırma yapma, • Okulun gelişimine katkı sağlama,
• Öğrencileri tanıma,
• Öğrenme-öğretme ortamını düzenleme,
• Öğrenme-öğretme sürecinde zamanı etkin kullanma, • Aile, kurum, kuruluş ve okul çalışanları ile işbirliği yapma.
Programda; Duyuşsal Özellikler, Öz Düzenleme Yeterlikleri, Öğrenci Rolleri, Öğretmen Rolleri yer alsa da değerlere ve değer öğretimine yer verilmemiştir.
1. 5. 6. İlköğretim Din Kültürü Dersi Öğretim Programında Değer
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programı’nda, değerlerin öğretimi bir başlık altında ele alınmıştır. Programda öğrenciler tarafından içselleştirilmesi öngörülen değerler aşağıda sıralanmıştır:
Adalet İyi niyet Aile kurumuna ve birliğine önem
verme Kadirşinaslık
Demokrasi bilinci Kanaat
Dürüstlük Kardeşlik
Alçak gönüllülük Merhamet
Bağımsızlık Millet sevgisi
Bağışlama Millî birlik şuuru
Barış Misafirperverlik
Türk Bayrağına ve İstiklal Marşı’na
saygı Mürüvvet
Bilimsellik Namuslu olmak
Cesaret Nezaket
Cömertlik Ölçülülük
Çalışkanlık Paylaşımcı olmak
Dayanışma Sabır
Doğa sevgisi Sadelik
Doğal çevreye duyarlılık Sağlıklı verme olmaya önem
Doğruluk Samimiyet
Dostluk Saygı
Duyarlılık Sevgi
Emaneti korumak Sorumluluk
Estetik Sözünde durmak
Fedakârlık Şehitlik
Gazilik Şükür
Görgülü olmak Tarihsel mirasa duyarlılık
Güvenirlik Temizlik
Hakseverlik Tutumluluk
Hakikat sevgisi Türk büyüklerine saygı
Hayâ Vatanseverlik
Hoşgörü Vefa
İbadet yerlerine saygı Yardımseverlik İffet
Toplamda altmış bir tane değer belirlenmiştir. Bu değerler, üniteler ve öğrenme alanları ile ilişkilendirilmemiştir. Ancak İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programı (Kazanımlar, Etkinlik Örnekleri Açıklamalar) bölümünde, Açıklamalar kısmında öncelikle verilecek değerlerin neler olduğu belirtilmiştir.
Din öğretimi içinde değerler öğretiminde dikkat edilmesi gereken hususlar ve öğrenme sürecinde kullanılabilecek yaklaşım, yöntem ve teknikler ile ilgili bilgiler “Öğretmen Bilgi Notları” kısmında verilmiştir. “Değer Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar” başlığı altında; Değer Açıklamak, Ahlaki Muhakeme, Değer Analizi yaklaşımları ile değer öğretiminin nasıl olması gerektiği açıklanmıştır. Programın bu bölümü, Sosyal Bilgiler Dersi (4-5. Sınıflar) Öğretim Programı, s. 86-92’ den uyarlanarak alınmıştır.