1924 yılından itibaren uygulamaya konulmuş Türkçe Dersi Öğretim Programları incelendiğinde “yaratıcılık” kavramına ilk kez 1949 ve 1962 Ortaokul Türkçe Programları’nda “Sözlü İfade” ve “Yazıyla İfade” bölümlerinde yer verildiği görülmektedir. “Sözlü İfade” bölümünde “Konuşmalar öğrencinin yaratıcı yeteneklerini beslemelidir.”, “Yazıyla İfade” bölümünde ise “… onları yaratıcı çalışmaya yönelten serbest yazma konuları denenmelidir.”, “Serbest yazmada ödev yanlışlarına fazlaca rastlanışı bir sakınca gibi görünüyorsa da bunun yanında öğrenciye sağladığı yaratıcılık ve düşündürücülük çalışmalarının faydalı sonuçları unutulmamalıdır.” cümlelerinde sözlü ve yazılı çalışmalarda yaratıcılığın geliştirilmesi vurgulanmıştır. Her iki program öğrencilerin düşünme becerilerini geliştirme bakımından incelendiğinde, yetenek olarak görülen yaratıcılık kavramına yüzeysel olarak değinildiği, yaratıcı düşünmenin önemine ve nasıl geliştirilebileceğine dair açıklamaların yapılmadığı ve 21. yüzyılın temel yeterlilikleri arasında yer alan eleştirel düşünmenin kendine yer bulamadığı görülmektedir.
Beceri alanı olarak yaratıcı ve eleştirel düşünme kavramlarına ilk kez 1982 Programında yer verilmiştir. Programın genel ve özel amaçları arasında yer alan “Bilimsel, eleştirici, doğru, yapıcı ve yaratıcı düşünme yollarını kazandırmada Türkçe dersinin payına düşeni gerçekleştirmek", “Öğrencilerin edindikleri dinleme, izleme alışkanlık ve becerisini, düzeylerine uygun duygu ve düşünce ürünlerini, konuşmaları, güncel yayınları anlayabilecek, eleştirebilecek ve onlardan yararlanabilecek ölçüde geliştirmek” ve “Okunan bir kitap, dinlenen müzik parçası, gezilen bir sergi, izlenen bir film, bir oyun, bir maç vb. üzerine açıklamalarda, eleştirmelerde bulunabilme; yargıya varabilme” ifadelerinde yaratıcı ve eleştirel düşünme becerilerine yer verilmiştir (Temizyürek ve Balcı, 2006). Açıklamalar bölümünde ezberci anlayıştan uzak durulması gerektiği vurgulanmış; öğretmenin kendi seçeceği konularda öğrencileri ne kadar çok konuşturur, yazdırırsa ve bu etkinlikler üzerinde ne kadar çok düşündürür, onların eleştiri yapmalarını sağlarsa olumlu sonuç almanın o kadar kolay olacağı ifade edilmiştir.
Öğrencilere kazandırılması gereken davranışlar yönünden program incelendiğindeyse, anlama ve anlatım başlıkları altında az sayıdaki davranışın eleştirel
50
düşünme becerisi ile ilişkilendirildiği görülmektedir. “Bir metindeki kişileri, olayları birbirleriyle karşılaştırarak benzer ve ayrı yönleri bulabilmek”, “İzlenen bir filmin, oyunun, okunan bir yazının olaylarının sırasını, sebep-sonuç ilişkisini, başlıca kişilerini, kişilerin fiziksel ve karakter niteliklerini kavrayabilmek” ,“Okunan bir kitap, dinlenen bir müzik parçası, gezilen bir sergi, izlenen bir film, bir oyun, bir maç üzerine açıklamalarda, eleştirilerde bulunabilmek ve yargıya varabilmek”, “Okunan bir kitap, dinlenen bir müzik parçası, geziler, bir sergi, izlenen bir film, bir oyun, bir maç vb. üzerine açıklamalarını, eleştirilerini, yargılarını saptayabilmek” gibi az sayıdaki davranışın ve ölçme değerlendirme başlığı altında yer alan “Metinlerde geçen yargıların, sebep-sonuç ilişkilerini bulabilme”, “Karşıtları, benzerlikleri, karşılaştırmaları ayırt edebilme” becerilerinin doğrudan ya da dolaylı olarak eleştirel düşünme ile ilişkilendirildiği görülmektedir (Temizyürek ve Balcı, 2006). 1982 Programı’nın içerisinde yer alan yazı dersi öğretim programının açıklamalar bölümünde güzel yazma becerisinin öğrencileri dikkatli, özenli, sabırlı olmaya, yaratıcı ve estetik düşünmeye sevk edeceği (Temizyürek ve Balcı, 2006: 403); genel amaçlar bölümünde ise eleştiriye açık olmanın gerekliliği vurgulanmaktadır.
1982 Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda eleştirel düşünme sürecine ait davranışların listelenmesi, bu davranışları kazandırmaya yönelik yürütülecek öğretim faaliyetlerinin somutlaşmasını sağlamıştır. Ancak bu beceriye yönelik sınırlı sayıda davranışın yer alması ve yaratıcı düşünme becerisinin ihmal edilmesi programın eksik taraflarını oluşturmaktadır. Program genel hatlarıyla değerlendirildiğinde, her ne kadar eleştirel düşünme becerisine yer verilmiş olsa da aslında iki beceriye de yeteri kadar önem verilmediği görülmektedir. Tüm eksiklerine rağmen 1982 Türkçe Dersi Öğretim Programı üst düzey düşünme becerilerinin ilk defa programda yer alması, öğrencilere kazandırılması gereken beceri alanı olarak kabul edilmesiyle önemlidir.
2006 yılında uygulamaya konulan İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Programı yapılandırmacı yaklaşımın benimsenmesi, dört temel dil becerisinin yanı sıra üst düzey düşünme becerilerinin öğrencilere kazandırılmasının hedeflenmesi ve bu yönüyle daha sonra hazırlanacak programlara örnek teşkil etmesiyle son derece değerlidir. Program incelendiğinde yaratıcı ve eleştirel düşünme becerilerinin ilk defa amaçlar başlığı altında yer aldığı görülmektedir. 2006 Türkçe Dersi Öğretim Programı’yla dinlediklerini, izlediklerini ve okuduklarını anlayan; duygu, düşünce ve hayallerini anlatan; eleştirel ve
51
yaratıcı düşünen, sorumluluk üstlenen, girişimci, çevresiyle uyumlu, olay, durum ve bilgileri kendi birikimlerinden hareketle araştırma, sorgulama, eleştirme ve yorumlamayı alışkanlık hâline getiren bireylerin yetiştirilmesi amaçlanmıştır (MEB, 2006: 3). Bu amaç doğrultusunda, programın kazanım ve etkinlik örnekleri öğrencilerin üst düzey düşünme becerilerini geliştirecek nitelikte planlanmıştır. Bal (2014: 255) 2005 Türkçe Dersi Öğretim Programı üzerinde yaptığı incelemede 6. sınıf seviyesinde yirmi bir, 7. sınıfa yönelik dokuz ve 8. sınıfa yönelik on dört tane kazanımın yaratıcı düşünme becerisini geliştirmeye yönelik hazırlandığını tespit etmiştir.
2006 Türkçe Dersi Öğretim Programı’nda olduğu gibi daha sonra geliştirilen öğretim programlarında da eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, girişimcilik, iletişim kurma, problem çözmenin de içinde yer aldığı temel becerilerin öğrencilere kazandırılması amaçlanmıştır (MEB, 2006: 5; MEB, 2015: 4; MEB, 2017: 3; MEB, 2018: 3). 2015 Türkçe Dersi Öğretim Programı’nın vizyonunda “Bilimsel düşünen, anlayan, araştıran, inceleyen, eleştiren, sorgulayan ve yorumlayan”, “Okuduklarını anlayarak eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirebilen, sentezleyebilen, okuma ve öğrenmeden zevk alan” bireyler yetiştirmek amaçlanmaktadır. Dil ve zihinsel becerilerinin gelişimi; öğrencilerin olayları sorgulama, çok yönlü düşünme, değerlendirme, karar verme, sosyalleşme ve mesleki gelişim süreçlerini kolaylaştırmaktadır (MEB, 2015: 3). “Düşünme, anlama, sıralama, sınıflama, sorgulama, ilişki kurma, eleştirme, tahmin etme, yorumlama, analiz-sentez yapma ve değerlendirme becerilerini geliştirmek”, “Bilgiyi araştırma, keşfetme, yorumlama ve zihinde yapılandırma becerilerini geliştirmek” genel amaçları ile öğrencilerin üst düzey bilişsel becerileri programın merkezine yerleştirilmiştir. Sözlü iletişim, okuma ve yazma öğrenme alanlarına ayrılan kazanımların birçoğu “Dinledikleri/izledikleriyle ilgili çıkarımlar yapar, dinlediklerinde gerçek ve kurgusal olanı ayırt eder, başlık ve içerik uyumunu sorgular, metne uygun başlık belirler.” üst düzey düşünme becerilerini geliştirmeye yöneliktir. 2015 Türkçe Dersi Öğretim Programı’nın amaçları, öğrenme alanları, kazanımları üst düzey bilişsel becerileri geliştirecek niteliktedir.
2017, 2018, 2019 Türkçe Dersi Öğretim Programları önceki programlarda olduğu gibi öğrencilerin üst düzey bilişsel becerilerini geliştirecek şekilde inşa edilmiştir. 2017 Türkçe Dersi Öğretim Programı problem çözebilen, karar verme becerisi gelişmiş, eleştirel ve inovatif düşünebilen (MEB, 2017: 3); 2018 ve 2019 Türkçe Dersi Öğretim Programı bilgiyi üreten, hayatta işlevsel olarak kullanabilen, problem çözebilen, eleştirel
52
düşünen, girişimci, kararlı, iletişim becerilerine sahip, empati yapabilen, topluma ve kültüre katkı sağlayan birey yetiştirmeyi amaçlamaktadır (MEB, 2018: 3; MEB, 2019: 3). Dinleme/izleme, konuşma, okuma ve yazma öğrenme alanlarına ayrılan 2017 Türkçe Dersi Öğretim Programı’ndaki kazanımların “Dinlediklerine/izlediklerine yönelik farklı başlıklar önerir, metinde ele alınan sorunlara farklı çözümler üretir, okudukları ile ilgili çıkarımlarda bulunur” birçoğu üst düzey düşünme becerilerini geliştirmeye yöneliktir. 2018 ve 2019 Türkçe Dersi Öğretim Programı kazanımlar açısından incelendiğinde 5. sınıfa ait kazanımların %57,57’si, 6. sınıfa ait kazanımların %69,11, 7. sınıfa ait kazanımların %78,94’ü, 8. sınıfa ait kazanımların %82,66’sı üst düzey düşünme becerilerini geliştirmeye yönelik olduğu görülmektedir (Ünveren Kapanadze, 2018: 102).