Türev işlemlerin, risk yönetimi, spekülasyon, arbitraj olanakları yaratması, spot piyasalarda dengeleyici rol oynaması ve bazı ekonomik ve siyasi fonksiyonları bulunmaktadır (Özen, 2008:17). Bu fonksiyonların yanısıra türev piyasaların bazı riskleri de bulunmaktadır.
1.4.1 Türev Piyasaların Fonksiyonları
Türev piyasalar; firma veya kişilerce riskten korunma, spekülasyon ve arbitraj gibi mikro boyutta işlevler yürütürken, makro düzeyde; ülkede finansal piyasalar, ekonomik ve siyasal isleyiş üzerinde de bazı etkiler ortaya koyabilmektedirler.
Türev piyasaların 3 temel fonksiyonuna şu şekilde açıklama getirilebilmektedir.
1.4.1.1 Riskten Korunma (Hedging)
Riskten korunma; bir kişi veya kurumun, ileride bir tarihte almak veya satmak istediği bir varlığın fiyatlarında ortaya çıkabilecek yükselmeler veya düşmelerden doğacak zararları önlemek amacıyla işlem yapmasıdır.
Örnek olarak; 6 aylık döviz kredisi kullanan bir şirket, 6 ay sonra kurların aşırı yükselmesi durumunda zarar edecektir.
Şirket bu riske karşılık, vadeli piyasada döviz alımı yaparak (uzun pozisyon), kuru belli bir fiyatta sabitleyebilecektir. Vade sonunda spot piyasada kur, sözleşmede belirlenen fiyatın üzerinde gerçekleşmişse, şirket bu aşırı yükselmeden kendisini korumuş olmaktadır. Bir varlığa sahip olan kimse de, kendini ileride malının fiyatının düşmesi ve zarar etmesi riskine karsı koruyabilir. Bu durumdaki kişi de vadeli piyasada satış yaparak (kısa pozisyon alarak) kendini fiyat düşmesine karşı korumuş olur.
Korunma işleminde esas olan %100 koruma olmayabilir. Önemli olan, kişinin- karşı karşıya kalabileceği riski en düşük seviyeye çekebiliyor olmasıdır.
1. 4.1.2 Spekülasyon
Spekülasyon, bir varlığın fiyatının ileride yükseleceği beklentisi ile varlık alımı, varlık fiyatının düşeceği beklentisi ile de varlık satımı yapılması işlemidir. Spekülasyon işlemi, spekülatör adı verilen kimselerce yapılır.
Spekülatörler, borsalarda işlem hacmini ve likiditeyi arttırdıkları gibi, arz ve talep dengelerinin sağlanmasında ve şiddetli fiyat dalgalanmalarının önlenmesinde, önemli rol oynamaktadır.
Vadeli piyasalar, spekülasyon için farklı olanaklar sağlar. Yatırımcılar, piyasadan doğrudan menkul kıymet almak yerine, vadeli piyasada sözleşme alarak spekülasyon yapmayı tercih edebilmektedir. Çünkü bazen spot piyasada işlem yapma konusunda sıkıntılar olabilir. Bu zorluklar; spot piyasada spekülasyon için yeterli varlık bulunmaması ve piyasanın yeterli likiditeye sahip olmamasıdır. Ayrıca, vadeli işlem yapmanın kaldıraç etkisi de bulunmaktadır.
1.4.1.3 Arbitraj
Arbitraj, bir varlığın farklı piyasalarda, sahip olacağı fiyat farklılıklarından kazanç elde etmek amacıyla alım satım yapılması işlemi şeklinde tanımlanmaktadır.
Bir mal bir pazarda düşük fiyatlı, diğer pazarda daha yüksek fiyata sahipse, arbitrajcı hemen devreye girer. Malı düşük fiyatla alıp, hemen yüksek fiyat ile kazanç elde eder.
Fiyatların, vadeli piyasa ile spot piyasa arasında tasıma maliyeti ilişkisi sonucu ortaya çıkması gerekenden farklı çıkması sonucu arbitraj olanağı doğmaktadır. Bu durumda arbitrajcı mal fiyatının düşük olduğu piyasada alım, fiyatın yüksek olduğu piyasada ise satış yaparak kazanç elde eder. Ancak bu işlemler sonucu fiyatlarda denge oluşmaya baslar ve zamanla arbitraj fırsatı ortadan kalkar.
1.4.2 Türev Piyasaların Spot Piyasalar Üzerinde Etkileri
Futures piyasaların spot piyasalar üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Bu etkilerden en önemlisi; spot piyasalarda alıcılar ile satıcılar arasındaki manipülatif işlemlerin, spot piyasaların durgun olmasını engellemesi ve böylece piyasanın etkinliğinin azaltılmasıdır Bu süreçte bazı spekülatörler servetlerini, bilgisi daha az olanlara göre arttırmada başarılı olabilir.
Bununla birlikte normal şartlar altında futures piyasa işlemlerinin spot piyasalarda oynaklığı önlemesi, spot piyasa işlemlerini geliştirmesi beklenmektedir. Bu durumun en doğal sonucu olarak da futures işlemlerle ilgili bilgi akışının artmasının etkisiyle spot piyasalardaki etkinliğin artması beklenmektedir. Bu konuyla ilgili daha ayrıntılı incelemenin yapıldığı uygulamalar ve elde edilen bulgular daha sonraki bölümlerde ele alınacaktır.
Türev piyasaların spot piyasalar üzerindeki bir diğer etkisi ise; vadeli piyasalarda düşük teminatlarla işlem yapılabilmesinin; spot piyasa işlem hacmini arttırması ve bu durumunun da piyasadaki tekelci hareketlerinin etkisini azaltması sonucunu doğurmasıdır.
1.4.3 Türev Piyasaların Riskleri
Organize türev borsalarda sözleşmeler standarttır. Đşlemler teminat sistemiyle takas odasının garantisi ile gerçekleştirilmekte ve gözetim, denetim fonksiyonu etkin bir şekilde islemekte bu da, iflas vb. olguların görülmesi olasılığını azaltmaktadır. Tezgahüstü piyasalar ise organize borsalara kıyasla çok daha riskli durumdadır.
Vadeli işlemlerin finansal piyasalarda riske yol açmadığı, türev piyasaların mevcut risk türlerinin özelliğinde ve boyutlarında farklılık yarattığı görülmüştür.
Dünya’da türev ürünleri kullanan büyük şirketlerin yüksek miktarlı zararlara uğradıkları görülmüştür. Alman petrol sirketi Metallgesellchaft, Londra Hammersmith ve Fulham meclisi, Merrill Lynch, Corparate Capital Credit Union, Ellington Capital Beacon Hill ve Barings Bank gibi şirketler ciddi zararlara uğramışlardır. Bu krizlerin ortak yanları, türev ürünlerde yüksek boyutlu işlemler yapılmış olması, ortaya çıkan zararlar ile piyasalardaki dalgalanmaların paralel olması ve etkili bir iç kontrol sisteminin olmamasıdır. Vurgulanan en önemli nokta, ortaya çıkan zararlarda türev ürünlerin yanlış kullanılmış olmasıdır.
Türev piyasalardaki bu risklerden korunmak için; BIS, Bank of England, Commodities and Futures Exchange Commission ve General Accounting tarafından çalısmalar yapılmıstır. Yapılan çalışma sonucu öneriler tablo halinde sunulmuştur. Bu önerilerden bazıları şunlardır: Piyasa riskine karsı, farklı senaryolara karsı sık sık simülasyonlara başvurulması, bağımsız iç ve dış denetim için standartlar koyulması, bağımsız ve bilgili bir risk yönetim birimi oluşturulması, vb. önlemler oluşturulabilir. Kredi riskine karşılık olarak, tezgah üstü işlemler için takas olanaklarının geliştirilmesi, kredi riskleri için sermaye standartları uygulanması, vb. önlemler düşünülmüştür. Denetim konusunda ise tezgah üstü türev piyasalar için merkezi bilgi veri sistemleri kurulması, denetçilerin bilgiye erişiminin kolaylaştırılması, tezgah üstü türev faaliyetlerin mevcut finansal denetim ve gözetim alanı içine çekilmesi, vb. önlemler yer almıştır.