2.11.1. Tükenmişlik Kavramı
Tükenmişlik 1970’li yılların başlarında ortaya çıkan ve ilk olarak 1974 yılında tanımlanan bir kavramdır. Herbert Freudenberger tarafından “başarısızlık, yıpranma, enerji ve güç kaybı veya insanın iç kaynakları üzerinde, karşılanamayan istekler sonucunda ortaya çıkan bir tükenme durumu” olarak tanımlanmaktadır (50, 125).
Tükenmişlik; çoğunlukla insanlarla yüz yüze çalışanlar mesleklerde bireylerin karşılaştıkları insanlara karşı duyarsızlaşmaları, duygusal yönden kendilerini tükenmiş hissetmeleri ve kişisel başarı yetersizlik duygularında azalma şeklinde kendini gösteren bir sendromdur (11).
Tükenmişlik, örgüt ve birey açısından ağır ve ciddi sonuçları beraberinde getireceği için önlenmesi gereken bir durum olarak kabul edilmektedir.
2.11.2. Tükenmişliği Önleme Yolları
Bireyin kendi gücü, meslektaşlarının, ailenin, arkadaşlarının, yöneticilerinin desteği ve rehberliği ile bu süreç durdurulabilir ya da gerçek bir değişim sağlanabilir (10). Tükenmişlikle baş etmede, bireyin sorumluluk alanlarının net olarak
belirlenmesi çok önemlidir bu bağlamda birey yalnızca kendi eylemlerinden sorumludur.
2.11.3. Tükenmişlik ile İlgili Kuramlar 2.11.3.1. Freudenberger’in Katkıları
Freudenberger, tükenme belirtilerini ücretsiz kliniklerde çalışan kişiler üzerinde gözlemlemiştir. Tükenmenin yorgunluk duygusuyla, baş ağrılarından dolayı acı çekme, iç organlarındaki oluşan rahatsızlıkları, soluk alma güçlükleri gibi fiziksel nişaneleri vardır. Aniden öfkeye kapılma, kızgınlıklar, engellenme duygusuna kapılma en dikkat çekici davranışsal göstergeleridir. Güvensizlik, paranoya ve değişime tahammül edememe durumları ilerleyen seviyelerde oluşmaktadır (36).
2.11.3.2. Chernis Tükenmişlik Modeli
Cherniss tükenmişliği, aşırı stres ve doyumsuzluğa tepki olarak kişinin kendini psikolojik olarak işinden geri çekmesi olarak özetler. İş stresine yanıt olarak motivasyonel, duygusal, tutumsal ve davranışsal değişiklikleri oluşturan tüm olguların bileşkesine eşdeğer bir baskı olduğunu ve baskının geçici bir yorgunluk ve zorlanma olmadığını kabul eder (2).
2.11.3.3. Maslach’ın Tükenmişlik Yaklaşımı
Maslach ve Jackson tükenmişlik sendromunun işe ilişkin tanımını yaparken, duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı eksikliğine ilişkin duyguları kapsayan üç kategori ortaya koymuşlardır.
2.11.4. Tükenmişliği Etkileyen Faktörler
Tükenmişlik deneyimi; insanlarla yoğun olarak karşılıklı ilişkide bulunan meslek gruplarında incelenmektedir. Bu meslek grupları hemşirelik, hekimlik, fizyoterapistler, öğretmenler, sosyal hizmet uzmanlığı, diş hekimleri, polisler, yöneticilerdir. Tükenmişliğe tesir eden başlıca faktörleri, meslek, yaş, cinsiyet, medeni durum, meslekte çalışma süresi, çalışma şekli, çalışma süresi olarak söyleyebiliriz (9, 6).
2.11.4.1. Bireysel Faktörler
Bireysel özellikler, sahip olunan, bazı durumlarda tükenmişliğe zemin hazırlayan ya da tükenmişliği artıran, bazı durumlarda ise tükenmişliğin etkilerini azaltıcı bir rol oynayan özellikleri betimler. Tükenmişliği etkileyen bireysel ve sosyal özellikler arasında cinsiyet, yaş, eğitim, medeni durum, işte çalışma süresi, sosyal destek, kişilik ve beklentiler sayılmaktadır. (88, 28, 46, 47, 32, 21, 87, 20).
2.11.4.2. Sosyal Faktörler
Tükenmişliği etkileyen sosyal faktörlere bakıldığında en önemli belirleyicilerin aile yapısı ve sosyal destek olduğu görülmektedir. Doyumlu bir aile yaşamına sahip olmak, iş çevresi ve arkadaşları ile sıkıntıları paylaşarak çözüme yönelik iletişimde bulunmak tükenmişliği azaltmada etkili olmaktadır (24, 135).
Benlik imajı ile tükenmişlik arasındaki ilişkilerin araştırıldığı bir çalışmada ise olumsuz benlik imajına sahip bireylerin tükenmişlik düzeylerinin daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Çalışanların çalıştıkları kurum ve meslekleri ile ilgili beklentileri tükenmişliği artırıcı veya azaltıcı bir role sahiptir (32, 55).
Gençlerin çalıştıkları kurum ve meslekleri açısından kişisel yeterlilikleri ile ilgili gerçekçi olmayan, karşılanması güç ümitler beslemeleri-geliştirmeleri, yani gerçeği göz ardı ederek bir hayali düşünme biçimi geliştirmek de daha fazla tükenmişliğe rastlanmaktadır (82).
2.11.4.3. Duygusal Tükenme
Mesleki tükenmişliğin bu alt alanında yorgunluk, enerji-güç eksikliği, duygusal yönden kendini yıpranmış hissetme gibi belirtiler gözlenmektedir. Alanyazında tükenmişliğin en kritik ve en belirleyici boyutu olarak ifade edilen bu alt alan, tükenmişliğin içsel boyutu olarak okunmaktadır ve gerginlik ve engellenmişlik hisleriyle yüklü olan birey için ertesi gün yeniden işe gitme zorunluluğu büyük bir sıkıntı oluşturmuştur (71).
2.11.4.4. Duyarsızlaşma
Duyarsızlaşma, bireyin hizmet sunduğu kişilere karşı birer birey olduklarını dikkate almaksızın duygudan yoksun tutum ve davranışlar sergilemesi ile kendini gösterir(84, 88, 71).
Çalışanlar, hem hizmet sundukları kişilere hem de çalıştıkları, bir mensubu oldukları kuruma karşı mesafeli, aldırmaz ve kinayeli bir duruş gösterebilirler ve bu durumdan rahatsızlık duymazlar (32).
Aşağılayıcı bir üslup kullanma, insanları sınıflandırma, katı kurallara göre iş yapma ve endişe duyarsızlaşmanın belirtileri arasındadır (135).
2.11.4.5. Kişisel Başarıda Düşme Hissi
Kişisel başarıda düşme hissi kavramı, “kişinin kendisini olumsuz değerlendirme eğiliminde olması”nı ifade etmektedir (91).
Tükenmişlik alanı incelendiğinde kavramın bir süreç olarak değerlendirildiği, bu bağlamda da iki modelin var olduğu gözlenmektedir: Maslach Modeli ve Golembiewski Modeli (85).
Maslach ve Jackson tükenmişlik boyutlarını ayrı ayrı anlatsalar da birbiri ile bağıntılı oldukları düşünülmektedir.
.Maslach Modeli’ne göre duygusal tükenmişlik duyarsızlaşmanın, duyarsızlaşma da kişisel başarıda düşme hissinin bir nedeni olarak değerlendirilmektedir (28, 85, 89).
Golembiewski Modeli’nde ise süreç duyarsızlaşma ile başlar. Bir sonraki aşamada ise bireyin duygusal tükenmişlik yaşaması ile son bulur. Golembiewski Modeli’ne göre duyarsızlaşma kişisel başarıda düşme hissinin, kişisel başarıda düşme hissi de duygusal tükenmenin nedenidir (28, 49, 51, 85, 90, 98, 137).
2.11.4.6. Tükenmişliğin Belirtileri
Tükenmişliğin Belirtileri Ve Tükenmişlikle Baş Etme Yolları Schaufeli tükenmişliğe ilişkin 100’den fazla belirti (semptom) listelemiştir (112). Bireyin tükenmişlik yaşadığını ortaya koyabilecek belirtiler, duygusal, davranışsal ve bedensel olarak sınıflandırılabilmektedir (118, 82, 71).
Aile bireyleri, dostlar ve sevilen iş arkadaşları ile beraber olmak da sosyal destek anlamında tükenmişliği önleyebilecek bir mekanizma olmakta, başkalarıyla konuşmak kişinin gerginliğini hafifletmekte, sorunlarına daha tarafsız bir gözle bakmasını sağlamakta, çözüm yolları hakkında bilgi vermekte ve sorunların çözümüne katkı sağlamaktadır (136).