Tükenmişliğe Neden Olan Bireysel Faktörler

Bireysel özellikler, bireyin sahip olduğu, bazı durumlarda tükenmişliğe zemin hazırlayan ya da tükenmişliği artıran, bazı durumlarda ise tükenmişliği ve etkilerini azaltıcı bir rol oynayan özellikleri ifade etmektedir (Arı ve Bal, 2008:137). Tükenmişliği etkileyen bireysel faktörler, demografik değişkenler ve kişilik özellikleri olmak üzere iki şekilde incelenecektir

Demografik değişkenler: Bu değişkenler içinde, yaşın tükenmişliğin önemli

bir belirleyicisi olduğu söylenmektedir. Genç çalışanlar arasında tükenme seviyesinin, 30-40 yaş üzerindeki çalışanların tükenmişlik oranından daha yüksek olduğu bildirilmektedir (Maslach vd., 2001:409). Bu farklılık, çalışanların beklentileri ve iş tecrübesi ile açıklanmaktadır. Bu durum, meslekte geçen yaşam süresinin artmasıyla birlikte, problemlere etkin çözüm stratejileri bulma becerilerinin artmasına (Gümüş, 2006:124) ve genç çalışanların beklenti düzeylerinin yüksek olmasından dolayı yaşadıkları hayal kırıklığı ile açıklanmaktadır (Sılığ, 2003:24’den akt. Kılıç ve Seymen, 2011:51).

Tükenmişliği etkileyen diğer bir değişken cinsiyettir. Kadın ve erkek çalışanların tükenmişlik seviyelerinde farklılıklar görülmektedir. Bazı araştırmalara göre, kadın çalışanların erkeklere göre daha fazla tükenmişlik duygusunu yaşadıkları bulunmuştur. Kadınların, ilişki kurdukları insanlara daha duyarlı olmaları ve onlara daha çok önem vermeleri, duygusal açıdan daha çok tükenmelerine neden olabilmektedir (Maslach ve Jackson,1981:111; Budak ve Sürgevil, 2005:103-105).

Bireylerin eğitim düzeyi tükenmişlik düzeyinde etkili olan bir diğer etmendir. Bu konuda yapılan çalışmalar, çelişkili sonuçlar ortaya koymaktadır (Arı ve Bal,2008:137). Çalışanların eğitim düzeyleri arttıkça, çalışma hayatında yaşadıkları olumsuzluklarla baş etme kabiliyetinin artacağı ve buna bağlı olarak tükenmişlik seviyelerinin düşeceği sonucuna varan çalışmalar (Basım ve Şeşen:2006:18) olduğu gibi çalışanların eğitim düzeyleri arttıkça, tükenmişlik seviyelerinin yükseldiği sonucuna varan çalışmalar da mevcuttur (Çimen,2000:12). Bu sonuç, eğitim düzeyi arttıkça çalışanların daha fazla sorumluluk ve daha yüksek stres sahibi işleri olması ile açıklanabilir (Çimen,2000:12; Maslach vd., 2001:410).

32

Çalışanların medeni durumları da tükenmişlik düzeyini etkileyen diğer bir faktördür. Araştırma sonuçlarına göre, bekâr olan çalışanlar evli olanlara göre ve çocuk sahibi olmayan çalışanlar da çocuk sahibi olan çalışanlara göre daha fazla tükenme eğilimi göstermektelerdir (Maslach ve Jackson, 1981:111; Cordes ve Dougherty, 1993:633; Maslach vd., 2001:410). Bu durum, çalışanların aile üyelerinden sevgi ve destek almalarının tükenmişlik ile başa çıkmaya yardımcı olacağı anlamına gelmektedir (Çimen, 2000:12).

Kişilik özellikleri: Çalışanların kişilik özellikleri tükenmişlik üzerinde etkili

olmaktadır. A ve B tipi kişiliğin tükenmişlik ile ilişkisi araştırılmış olup; A tipi kişilik özelliklerinin tükenmişliğin belirleyicisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Gmelch ve Gates, 1998:8; Maslach vd., 2001:411). Moorhead ve Griffin’e (1992: 463) göre, A tipi davranış biçimine sahip birey agresif, sabırsız ve işe çok fazla yöneliktir; mümkün olduğu kadar çok kısa sürede ve çok başarılı olmak istemektedir. B tipi davranış biçimine sahip birey ise, insanlar ya da zamanla daha az çatışma halindedir ve yaşama karşı daha dengeli ve rahat bir yaklaşım içindedir; kararlı bir hızda çalışır ve kendini daha fazla güven içinde hisseder (Durna, 2004:199-200). Mazur ve Lynch (1989), A tipi kişiliğin tükenmişlik için belirgin bir etken olmasında, bu kişiliğin rekabetçiliğin uç noktaları ile karakterize edildiğinden kaynaklandığını söylemiştir (Dalkılıç, 2014:79).

Tükenmişlikle ilgili olduğu düşünülen diğer bir kişisel özellik, dış ve iç kontrol odaklı olmadır. Olayların kendi kontrollerinde olduğuna inanan insanlar, iç kontrol odaklı; olayların kendi kontrollerinde olduğuna inanmayan insanlar ise dış kontrol odaklı insanlardır. İç kontrol odağına sahip kişiler, yaşamları üzerindeki kontrolün kendi ellerinde olduğuna inanırlar. Kazandıkları paraların, yaptıkları işlerin ya da fiziksel sağlıklarının kendi kontrollerinde olduğuna inanırlar (Özgüner, 2011:46). Kontrol odağı ile tükenmişlik ilişkisini inceleyen araştırmalarda, aldıkları ödüllerin kendi davranışlarına bağlı olduğuna ve kaderlerini kontrol edebileceklerinden emin olan iç kontrol odaklı kişilerin tükenmişlik düzeyinin düşük olduğu; ödüllerin davranışlarına bağlı olmadığını ve güçlü birileri tarafından kontrol edildiğini düşünen dış odaklı kişilerin ise tükenmişlik düzeyleri yüksek bulunmuştur (Glogow,1986:81). Ayrıca nevrotik kişilerin de tükenmişlik düzeylerinin yüksek olduğu bulunmuştur. Nevrotik kişiler, sürekli anksiyete, düşmanlık, depresyon,

33

benlik bilinci ve savunmasızlığı içindedir. Bu kişiler, duygusal olarak dengesiz ve psikolojik olarak sıkıntıya girmeye eğilimlidirler (Maslach vd., 2001:411; Storm ve Rothmann,2003:36).

Tükenmişlik üzerinde etkili olduğu düşünülen bir diğer kişilik özelliği ise; kişinin özyeterlilik inancının düşük olmasıdır. Özyeterliliği yüksek olan bireyler, yetenekleri ve iş performansları konusunda kendilerine güven duyarlar, kendilerinden eminlerdir. Yaşadıkları gerilim ya da uyarılmayı, başa çıkılabilecek bir deneyim olarak görüp sorunun üstesinden gelebilecek kapasiteye sahip olduklarına inanırlar. Bireyin özyeterliliği düştüğü zaman, olumsuz benlik imajı taşıyarak kişisel yeterlilik duygusunda eksiklik hissedecektir. Birey olumsuz bir durumla karşı karşıya kaldığında, onunla başa çıkabilme konusunda başarısız olacağına inandığı için, yeterince çaba göstermeyecek ve tükenmişlik seviyesi artacaktır (Dalkılıç, 2014:81- 82). Bazı araştırmalar, özyeterlilik inancının yüksek olmasının tükenmişliği önlenme üzerinde etkili olduğu sonucuna varmıştır (Brouwers ve Tomic 2000:250; Schwarzer ve Hallum,2008:161).

Bireylerin yaşayabilecekleri tükenmişlik üzerinde etkisi olduğu düşünülen bir diğer olgu da, bireylerin sahip olduğu empati yeteneğidir (Dalkılıç, 2014:82). Empati, bir başkasının duygularını, ihtiyaçlarını kavrama yeteneğidir. Bu çeşit empatik anlama, kişi hakkında bilgiyi araştırma değil, onun kendisiyle birlikte beraber anlamadır (İkiz, 2006:18). Empati ile tükenmişlik ilişkisi, tükenmişliğin alt boyutları arasında farklılık göstermektedir. Empati yeteneği, çalışanların duyarsızlaşmasını azaltırken, kişisel başarısını artırmaktadır. Aynı zamanda empati yeteneği duygusal tükenmeyi artırabilmektedir. Empati yeteneğinin daha az duygusal tükenmeye neden olması beklenirken, bireylerin başkalarının sıkıntılarını kendi sıkıntıları gibi yüklenmelerinin belli zaman sonra tükenmelerine neden olacağı da düşünülmektedir ( Lee vd., 2003:536; Aslan ve Özata, 2008:91).

Tükenmişliğe neden olan kişisel özelliklerden biri de çalışanların beklenti düzeyleridir. Çalışanların işle ilgili beklentileri zamanla değişmektedir. Yüksek beklentiler, çalışanların daha fazla çaba göstermesine neden olmaktadır. İşte gösterilen yüksek çaba beklenen sonuçları vermediğinde tükenmişliğe yol açmaktadır (Maslach vd., 2001:411).

34