Sultan Melikşâh Zamanı Büyük Selçuklu-Gazneli İlişkileri

Alparslan’ın ölümü üzerine 465 (1072) yılında Melikşâh sultan ilan edildi.243 Melikşâh sultan olduğunda henüz 18 yaşında idi. Selçuklu Sultanı Alparslan döneminde doğuda devleti meşgul edecek pek de önemli bir konu yoktu. Fakat Sultan Melikşâh dönemi biraz daha sıkıntılı dönemlerden geçmişti.

Melikşâh tahta çıktığında etrafındakilere ihsanlarda bulunulduğu gibi ordu maaşlarına 700 bin dinar zammetmek suretiyle askeri memnun etti. Babasının cenazesini Merv’e naklettirerek Çağrı Bey’in244 yanına gömdürdükten sonra Horasan üzerinden Nişâbûr’a geldi. (1073) Nişâbûr iç kalesinden birçok para ve kıymetli eşya çıkararak tekrar maiyetine ve kumandanlarına dağıttı. Bu suretle ordunun ve 242_{İbrahim Kafesoğlu, “Alparslan”, İA, C. I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1988, s. 384.; Bülent Kaçın,}

Selçuklu Hatunları Büyük Selçuklu Devleti Hanedan Üyelerinin Siyasî Evlilikleri, Bilge Kültür Sanat

Yayınları, İstanbul 2017, s. 137.

243 _{Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), (Çev. Hrant D. Andreasyan), İstanbul}

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1937, s. 180.

244 _{Çağrı Bey’in vefat tarihi ve yeri hakkında farklı bilgiler vardır. İbn’ül Cevzî ve İbn Kesîr, ölüm}

tarihini 450/1058-1059 Belh şehri olarak göstermişlerdir. Sadreddin el Hüseyni ve Ahmed b. Mahmud 452/ 1060 Serahs şehri olarak söylemektedirler. Hamdullah Müstevfî 453/1061 tarihini belirtmiş İbn’ül Esîr ise 451/1059 tarihini vererek Belh’te değil Serahs’ta vefat ettiğini daha sonra Merv’e getirilip buraya gömüldüğünü söylemiştir. Abdurrahman İbnü’l Cevzî, El-Muntazam Fî Târîhi’l-Ümem’de

Selçuklular (H. 430-485=1038-1092), Çeviren: Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014,

s. 46; Ebu’l Fidâ İmadüddîn İsmail b. Ömer İbn Kesîr, el Bidâye ve’n-Nihâye Büyük İslâm Tarihi, (Çev. Mehmet Keskin), C. XII, İstanbul 2000, s. 186.; Hamdullâh Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde (Zikr-i

Padişahan-i Selçukiyan), (Çev. Erkan Göksu), Bilge Kültür Sanat Yayınları İstanbul 2015, s. 29.;

etrafındakilerin gönlünü kazandıktan ve onları kendine bağladıktan sonra her yere haber salıp Sultan olduğunu bildirdi. Hutbeyi bundan sonra onun adına okumalarını söyledi.245

Melikşâh’ın sultan olmasıyla meydana gelen taht değişikliğinden Gazneliler faydalanmak istedi.246Gazneliler daha önce Selçuklular’a kaptırdıkları Horasan’ı geri almak için faaliyete geçtiler. 465 (1073) yılında Gazneli askerleri Melikşâh ’ın amcası Emîrü’l Ümerâ Osman’ın idaresindeki Tohâristan’ın Çiğilkent (Sakalkent) şehrini yağmalayıp Osman’ı esir aldılar.247 _{Osman’ı ve maiyetindekileri hazineleriyle birlikte} götüren Gazneliler’in üzerine Melikşâh ’ın ileri gelen kumandanlarından Gümüş Tegîn Bilge Bey gitmeye çalıştı. Fakat Gazneliler Çiğilkent’i yağmalayarak çekilmişlerdi.248

Sultan Melikşâh amcası Kavurd’un isyanını bastırdıktan sonra Karahanlılar’ı itaat altına aldı ve Gazneliler’e karşı harekete geçti.249 _{Melikşâh, askerlerini toplayıp} hazırlıklarını tamamladıktan sonra Gazne’ye yürüdü ve Herât’ın güneyindeki İsfîzar’da konakladı. Sultan İbrâhim bu durumu haber aldığı zaman, Melikşâh’ı önlemek için, Selçuklu emîrlerini Gaznelilerin tarafında gibi gösterip bunu Melikşâh’a ulaştırdı. Melikşâh mektupları okuduğu zaman emîrlerin gerçekten Sultan İbrâhim ile birlikte ittifak yaptığını sandı ve seferden vazgeçerek İsfahan’a döndü.250

245 _{İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Ötüken Yayınları,}

İstanbul 2014, s. 49-50.

246 _{Erdoğan Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989, s. 84.} 247 _{Abdülkerim Özaydın, “Melikşâh”, DİA, C. 29, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2004, s. 54-55.;}

Salim Koca, Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Melikşâh’ın Büyük Selçuklu

Tahtına Çıkışı, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, (Yayına Haz. Selcen Koca-İsa Sarı),

Ankara 2011, s. 87.

248 _{İbnü’l-Esîr, El-Kâmil Fi’t Târîh, (Çev. Abdülkerim Özaydın), C. X, Türkiyat Matbaacılık, İstanbul}

1987, s. 29.; İbrahim Kafeoğlu, Sultan Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014, s. 51.; İbrahim Kafesoğlu, “Melikşâh”, İA, C. 7, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1988, s. 666.

249 _{Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2017, s.}

62.

250 _{İbnü’l-Esîr, El-Kâmil Fi’t Târîh, (Çev. Abdülkerim Özaydın), C. X, Türkiyat Matbaacılık, İstanbul}

1987, s.150-151.; Şadruddin Ebu’l Hasan Ali İbn Nasır İbn Ali el Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-

Selçukiyye, (Çev. Necati Lugal), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s. 11-12.; Erdoğan Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989, s. 84.; Abdülkerim Özaydın,

“Melikşâh”, DİA, C. 29, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2004, s. 55.; İbrahim Kafesoğlu, Selçuklular

Sultan İbrâhim Selçuklular ile bozulan ilişkileri düzeltmek için esir alınan Melikşâh’ın amcası Emîrü’l Ümerâ Osman’ı serbest bıraktı. Pek çok mal ve değerli hediyelerle birlikte bir elçilik heyeti göndererek barış yapmak istedi. Ayrıca İbrâhim, Melikşâh’ın kızı Gevher Hatun’u (Mehd-i Irak) oğlu Melik Mesûd’a isteyerek ilişkileri evlilik bağı ile kuvvetlendirmeyi amaçlamıştı.251 _{Bu evlilik, Sultan} Melikşâh’ın izni ile İsfahan’da 466 / 1073-1074 yılında gerçekleşti.

Bu evlilik, Büyük Selçuklu ve Gazneli arasındaki dostluğu pekiştirmiş idi. Melikşâh da devletin doğusundaki kargaşayı bir süreliğine Gazne ittifâkı ile önlemiş oluyordu.252

Melikşâh devrinde Gazneliler ile sağlanan bu iyi ilişkiler Tekiş isyanı sebebi ile yeniden bozuldu. Sultan Melikşâh, Gazne Sultanı İbrâhim’e bir mektup gönderdi:

“Kardeşimle neler yaptın, yani ona güya bir tür iyilik yapıp bana karşı isyan ettirdin. Ben, onu kuşatıp etkisiz bir konuma getirdim. Bu sebeple onun, senin memleketinden başka hiçbir yerden yiyecek alacak imkânı kalmamıştır. Eğer sen, ona yiyecek verilmesi hususunda engel olursan, yani ona yiyecek vermezsen o takdirde senden beklediğim gerçekleşir, yok eğer ona yiyecek verme hususunda yardım edersen aramızdaki antlaşmayı bozmuş olursun” diyerek onun Tekiş ile olan irtibatını

kesmeye çalıştı.

Bunun üzerine İbrâhim, Melikşâh’a haber göndererek özür diledi ve Tekiş ile aralarını düzeltmeleri hususunda yardımcı olacağını bildirdi. İbrâhim, Melikşâh’ın kuşatması altında bulunan Tekiş’e bir elçilik heyeti göndererek Melikşâh ile ilişkilerini düzeltme yoluna gitti.253 _.

251 _{İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Ötüken Yayınları,}

İstanbul 2014, s. 58.

252 _{Ergin Ayan, “Büyük Selçuklu Sultanlarının Siyasî Evlilikleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 173,}

İstanbul 2008, s. 120.

253 _{Bülent Kaçın, Selçuklu Hatunları Büyük Selçuklu Devleti Hanedan Üyelerinin Siyasî Evlilikleri,}

3.Sultan Muhammed Tapar Zamanı Büyük Selçuklu-Gazneli