Sultan Alparslan’ın 1072 yılında ölmesi üzerine vasiyeti gereği oğlu Melikşah 25 Kasım 1072 yılında başa geçti. Başa geçtiği yıllarda ülkedeki bazı iç meseleleri hallettikten sonra batı yönünde
316Eğilmez, Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan'ın Kafkasya Politikası, s. 1179-1180; Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları (Afşin, Atsiz, Artuk ve Aksungur), s. 10-11; Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Alp Arslan ve Zamanı), s. 20-21; Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilat ve Kültür),s. 55; Sevim, Anadolu'nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086'ya Kadar),s. 46; Tellioğlu, Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, s. 70; Brosset, Gürcistan Tarihi ( Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), s. 290-91
96
fetih hareketlerine yeniden başladı. Ancak Alparslan’ın Semerkand Beyi Ebu İshak İbrahim’in ölmesi sonucunda bölge de karışıklar meydana gelmişti. Bu karışıklıkların Selçuklu’ya yayılmasından korkan Sultan Kafkasya’dan yönünü doğuya çevirdi.
4.1. Sultan Melikşah’ın Gürcü Seferleri
Sultan Melikşah tahta geçtiği sıralarda Gürcü Kralı IV. Bagrat ölmüş yerine varisi olan oğlu II. Giorgi (1072-1089) başa geçmişti. Onun ilk zamanlarında bölgede bazı anlaşmazlıklar oldu. Özellikle bölgede sözü geçen Orbelyanlar Kral II. Giorgi’nin krallığını kabul etmediler. Eristav Liparit’in oğlu olan İvane ülke de iç karışıklıklar çıkarmaya çalıştı. Bunun sebebi ise Kral II. Giorgi eski ata toprağı olan Şamsvilde’yi İvane’ye verirken, Loçaben bölgesini oğlu Liparit’e verdi. Hakim olduğu toprakların azlığından yakınan İvane ayaklandı. II. Giorgi Sami-Çikhe, Meskh Beyleri ve Kahet Kralı Agsartan'ın da yardımını alarak, 1073 te Şamsvilde’yi kuşattı. İvane, güneydeki Somkhet dağlarına çekildi. Agsartan, Loçoben’ı de Liparit’ten aldı. II. Giorgi, İvane’yi yanına getirterek bağlılık sözü aldıktan sonra kendisine Klde-Karni Kalesi’yle Şamsvilde’yi ona verdi. Ancak İvane, II. Giorgi'yi kralı olarak görmemesinden dolayı yeniden ayaklandı. II. Giorgi’ye isyan eden Gag Kalesi muhafızlarını bastıran İvane, kaleyi Şeddadoğulları emiri Gence hakimi Fadlun’a sattı. Bununla da yetinmeyen İvane yanına oğlunu da alarak Sultan Melikşah’ın yanına giderek ona bağımlılıklarını bildirdi. Gürcü coğrafyasındaki durumdan bahsederek akınlar yapması için Sultan’ı tahrik etmeye çalıştı.318
Sultan Melikşah, bu kışkırtmalar sonucunda Gürcistan seferine çıktı. Yanında İvaneve oğlu Liparet’te vardı. İlk olarak Şamsvilde’yi muhasara edip ele geçirdikten sonra Kartli bölgesine girerek pek çok ganimet topladı. Sultan Melikşah bunun yanında geri dönüşünde Şeddadilerin elinde olan Gence ve çevresini alarak emirlerinden olan Savtegin'e verdi. Savtegin bölgeye çok sayıda Türkmen yerleştirdi. Ardından Savtegin, Şeddadi Emiri Fadlun'a kendisine bağlı kalmak şartıyla bölgesini geri iade etti. Emir Savtegin bölgede düzeni yeniden tahsis etmek için harekete geçti. Emir Fadlun ve Divin Emiri’nin kuvvetleriyle II. Giorgi'nin üzerine yürüdü. II. Giorgi ise boş durmuyordu. Kendi emrindeki kuvvetleri yanına alarak Emir Savtegin'in karşısına çıktı.
318Kırzıoğlu, Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, s. 76; Brosset, Gürcistan Tarihi ( Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), s. 303; Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, s. 110; Toksoy, Malazgirt Zaferinden Önce Doğu Anadolu'ya Yapılan Türk Akınları, s. 1153
97
Phartzkhis civarında meydana gelen savaşta Savtegin mağlup oldu. Bu savaş sonrasında II. Giorgi Klarceti, Şavşat, Javakheti, Ardahan’la beraber Abhazia’nın mühim mevkisinde olan Anafokya’yı geri aldı. II. Giorgi, bununla kalmayıp Karfinor, Vanand, Arsian kalelerinin yanında Kars ve çevresini de alarak buralarda yer alan Müslüman Türkleri çıkardı. 319
Savtegin’in Gürcülere karşı başarısızlığı sonrasında Sultan Melikşah bizzat Gürcü seferine çıktı. 1078/1079’da Melikşah, Samşvilde’yi muhasara ettikten sonra ele geçirdi. Bu bölgenin hakimi olan Liparit’in oğlu İvane’yi esir etti. Emir Savtegin’e yeni kuvvetler bırakarak geriye döndü. Aynı yıl içerisinde Emir Savtegin, Samşvilde’ye girerek buraları yeniden tahsis etmek istesede yine Phartzkhis civarında II. Giorgi’ye yenildi. Bu zafer sonrasında Gürcü Kralı II. Giorgi, Tao ve Bana’yı ele geçirdi.Sultan Melikşah artık bu meseleyle uğraşmak istemiyordu. Tam bir itaat sağlaması için ünlü komutanlarından Emir Ahmed'i Arran bölgesine gönderdi. Emir Ahmed aldığı talimata uyarak harekete geçti. Emir Ahmed’in gelmekte olduğunu öğrenen Kral II. Giorgi Kouel bölgesine gelerek savaşa hazırlandı. Burada yapılan savaşı Emir Ahmed kazandı. II. Giorgi’yi yenen Emir Ahmed Kars şehrini ele geçirdi. Ardından D. Roma adına Erzurum ve Oltu çevresini yöneten Grigor Bakuryan'dan bu bölgeleri almayı başardı. Bununla kalmayıp yaptığı düzenlemelerle fethettiği yerlerdeki hristiyan hakimiyetine son verdi.320
Emir Ahmed’in gelmesiyle beraber bölgede tekrardan Selçuklu hakimiyeti kurulmaya başlandı. Bir kez dahaII. Giorgi’yi bozguna uğratarak hazinesini, silahlarını ve tahtını zapt etti. Acara’ya çekilen kral oradan Abhazia’ya kaçmağa mecbur kaldı. Emir Ahmed, Gürcü seferinde çok fazla ganimet elde etmişti. Sultan Melikşah’ın gönderdiği Arran bölgesine geri dönmeye karar verdi. Bu dönüş esnasında kendilerine yurt ve ganimet arıyan Türkmen beylerinden İsa Böri ve Ebu Yakub’la karşılaştı. Kendilerine Gürcistan’a gitmelerini tavsiye etti. Bunun üzerine iki emir S. Jean Yontusu’nun yapıldığı gün olan 24 Haziran 1080 yılında Gürcistan’a geldiler. Bu iki kumandan Asis-For, Ardanuç, Şavşat, Kutaisi, Acara, Samtskhe, Arguat’iyi tamamen işgal ederek Türklerin buralara yayılmalarını sağladılar. Bu bölgelerde yaptıkları yağma hareketleri esnasında Ardanuç’ta
319 İbrahim Kafesoğlu, Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melikşah, Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yay., I. Baskı, İstanbul 1973, s. 107; Erdoğan Merçil, “Emir Savtegin”, Tarih İnceleme Dergisi, S. 6, İstanbul 1975, s. 73; Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, s. 110; Brosset, Gürcistan Tarihi ( Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), s. 303-304; Subaşı, XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hakimiyeti, s. 717; Karamanlı, Gürcistan, s. 312; Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu Ermeni İlişkileri, s. 19
320Kafesoğlu, Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melihşah, s. 107-108; Karamanlı, Gürcistan, s. 312; Brosset, Gürcistan Tarihi ( Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), s. 307; Bedirhan, Ortaçağ’da Selçuklularla-Gürcüler Arasında Siyasi Hakimiyet Mücadelesi, s. 169-170; Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, s. 111
98
yer alan manastırlarda nasibini almıştı. Yaz boyunca bu akın ve yağma hareketleri devam etti. Kışı Mo-kan’da geçiren Türkler daha sonra, yeni kuvvetlerle tekrar Gürcistan’a girdiler. Çoruh Nehri boylarından Doğu Karadeniz sahili boyunca akınlar yaparak bölgeyi ele geçirdiler. Akınlarla iyice köşeye sıkışan II. Giorgi, Melikşah’ın yanına gitmeye karar vererek 1088’de İsfehan’a vardı. Sultan Melikşah, II. Giorgi’yi huzurunu kabul etti. Sultan vergi vermek, kendine tâbi olmak ve aynı zamanda seferlerde maiyetinde bulunmak şartıyla onun ülkesini himaye edeceğini vaad etti. Ardından istilâların durdurulması için Arran’da bulunan mahiyetine ferman gönderdi. II. Giorgi o kadar yılmıştı ki, kendisine hediye edilen bölgeleri almayı düşünmek şöyle dursun, elinde bulunan Suceth ve Koukheth bölgelerini Türklere teslim etti. II. Giorgi Lih dağlarını geçerek Abhazia’ya gitti. Bu yaşananlar karşısında Klarceti bölgesi adeta akınlarla Türk yurdu haline gelmeye başladı. Ayrıca sürekli akınlara maruz kalan bölge de özellikle yaz aylarında ganimet elde etme girişimleri söz konusuydu. II. Giorgi bu akınlar karşısında hiçbir şey yapamaması ve kendisine verilen Kahet bölgesininde Sultan tarafından alınması halkı arasında itibarını azalttı. Bunun üzerine II. Giorgi ülke yönetimini 1089 yılında oğlu Davit’e321 bırakmak zorunda kaldı.322