Sulla‘dan Agustus‘a Vergi Tahsildarları

Publicanus ortaklıkları, Sulla‘nın diktatörlüğü zamanında 1600 şövalyenin (equistri) sahip oldukları hakların elinden alınarak, malvarlıklarına el konulması üzerine büyük bir darbe almıştır. Bu dönem ortaklıkları vergilerin toplanması işinde çok fazla etkin olamamışlardır. Örneğin Sulla, M.Ö. 84 yılında Asya Eyaleti‘nden M.Ö 88–84 yıllarının toplam beş yıllık öşür bedeli olarak muazzam büyüklükte (20,000 talent tutarında) bir meblağ talep ettiğinde, söz konusu tutar, Sulla‘nın 44 bölge olarak taksim ettiği Asya Eyaleti‘nden, orantılı olarak doğrudan toplamıştır (Plut. Luc. 4; App. Mith.

62; Cic. pro Flac. 32, Strabo 13.1.27; 13.1.35; 14.2.3).³¹² Gerçekte Mithradates‘i destekledikleri için böylesine ağır bir tazminat ödemekle yükümlü kılınan Asya halkı, zaman zaman publicanus‘lardan ya kendi paylarına düşen miktarı ödeyebilmek amacıyla para ya da para toplama işini organize etme konusunda yardımlarını talep etmişlerdir. Cicero‘ya göre (Quint. Fr. 1.1.33) böylesi bir yardımdan sonra düzenli öşür ödemelerini tahsil etmeye devam eden publicanus‘lara Asyalılar daha ılımlı yaklaşmışlardır. Sulla‘ya ödeme yapmak amacıyla borçlanan şehirlerin borçları, aşırı

310 Frank, 1975, a.g.e., s. 255.

311 Frank, 1975, a.g.e., s.256.

312 Frank, 1975, a.g.e., s. 342.

faizler nedeniyle hızlıca çoğalmış, borçlular temerrüde düşmüş, böylece ipotek alacaklısı olan publicanus‘ların malvarlığında artışlara yol açmıştır.³¹³ Asya Eyaleti‘nde daha fazla istikrarın gerekli olduğunu gören M.Ö. 74 yılı döneminde görev yapan consul, Licinius Lucullus, Faizlerin 14 yıl içinde altı kat arttığını tespit etmesi üzerine, M.Ö. 70‘de bu artışın etkisini azaltmaya yönelik tedbirler gibi Asya Eyalet Şehir‘lerine zorla yüklenen vergiler nedeniyle zor duruma düşen halkın lehine tedbirler getirmeye çalışmıştır.³¹⁴ Bu doğrultuda ilk olarak aylık %1 oranından fazla faiz yürütülemeyeceğini, ikinci olarak faizin anaparayı aştığı durumlarda faizin istenemeyeceğini, faize faiz yürütülemeyeceğini, üçüncü, son ve önemli hüküm olarak alacaklıların ancak borçluların gelirlerinin dörte birine el koyabileceklerini hükme bağlanmıştır. (Plut. Luc. 20,3). Lucullus‘un bu tür önlemleri sonucu tüm borçlar ödenmiş, rehin alınan araziler sahiplerine iade edilmiştir.³¹⁵ Ancak publicanus‘ların kazançlarını azaltan bu davranışı kendi sonunu hızlandırmıştır. Çıkarlarına dokunduğu equites sınıfının Roma‘da, yürüttüğü politikalar Asya komutanlığını Pompeius‘a kaptırmasına, birliklerinin büyük ölçüde yok olmasına yol açmıştır.³¹⁶

M.Ö. 67 yılında Akdeniz‘de korsan faaliyetlerinin son haddine ulaşmış, korsanlar nerdeyse bütün Akdeniz‘e hâkim olmuş, Roma‘yı birçok açıdan tehdit eder boyuta ulaşmıştı. Bu duruma bir son vermek için alınan önlemlerden, M.Ö. 67 yılı başlarında hazırlanan ―Lex Gabinia (Gabinius Yasası)‖ Roma senatosu tarafından onaylanmıştır (Plutarkhos, Pompeius, 25. 2; 26. 1–4; Cassius Dio, 36. 23, 4). Anılan yılda Pompeius, Roma tarafından Lex Gabinia‘nın verdiği geniş yetkilerle (denizlerde 3 yıl denizde 80 km kadar olan Ege ve Akdeniz‘in iç bölgelerinde ise kayıtsız şartsız hükmetme yetkisi) Kilikya‘daki korsanları cezalandırmakla görevlendirilmiştir.

Mithridates ve Tigranes‘e karşı yapılmakta olan savaşın idaresiyle Kilikya, Bithynia ve

313 Frank, 1975, a.g.e., s. 343.

314 Freeman, s. 404.

315 Frank, 1975, a.g.e., s. 343.

316 Freeman, s. 404.

Asia eyaletleri valilikleri de onun yetki alanı içerisine alınmıştır.³¹⁷ Pompeius‘un, Lex Gabinia yasasının verdiği yetkilerle korsanlara karşı mücadelesi sırasında equites‘ler bu mücadeleye yardım edecek kadar güçlüydüler ve bu yardımlarının karşılığını, Pompeius‘un Akdeniz korsanlarına karşı yürüttüğü mücadelenin başarıyla sonuçlanması üzerine fazlasıyla görmüşlerdir. Özellikle Mitridates‘ten alınan bölgelerin eyalet olarak düzenlemesi publicanus‘lara daha fazla faaliyet alanı kazandırmıştır. Yeni eklenen eyaletler Asya‘nın üç katı kadar gelir getirmiştir. Asya eyaletine ilişkin iltizam sözleşmelerini kötü uygulamasından alınan dersle, bu yeni eyaletlerden Syria, Kilikya ve Bithynia eyaletlerine ilişkin iltizam sözleşmeleri farklı düzenlemiştir. Sciptura ve portoria vergileri bu yeni eyaletlerde, başka eyaletlerde olduğu gibi Romalı publicanus‘lara ihale ile bırakılmamış, vergiyi tahsil etme yetkisi doğrudan bu eyaletlere bırakılmıştır. Ancak böylesine bir göreve alışkın olmadıkları için bazıları yerel iltizam sözleşmelerini bu alanda oldukça deneyimli olan Romalı publicanus‘lara satmışlardır.³¹⁸ M.Ö. 49‘deki iç savaşa kadar zenginleşmiş olan publicanus‘ların, Caesar Dönemi ile faaliyet alanları oldukça daralmıştır. Caesar, Asya eyaletinin öşür tahsil işini bunların faaliyet alanı içerisinden çıkartmıştır.³¹⁹ Cumhuriyet‘in çöküşe geçmesiyle birlikte, politik ve ekonomik olarak sahip oldukları güçlerini yitirmeye başlamış olan equites sınıfı, dolayısıyla bu sınıfa mensup olan publicanus‘lar, ayrıca yetkilerini daraltan çeşitli yasal düzenlemelere de maruz kalmışlardır. Bütün bu gelişmeler publicanus‘ların faaliyet alanlarını cazip ve kârlı bir iş olmaktan çıkartmıştır. İlk İmparatorluk Dönemi‘nde büyük ölçekli societates publicanorum‘ları gerektiren vergi ve harç tahsilâtı işi doğrudan imparator temsilcileri tarafından üstlenilmiştir. Çünkü her ne kadar iltizam sistemi, devleti vergi toplamanın güçlüklerinden, tahsil giderlerinden kurtarıyor ve hazineye, tutarı önceden belirlenmiş gelir sağlamayı garanti ediyorsa da publicanus‘ların elde ettiği vergi toplama hakkı çerçevesinde, ödediğinden çok daha fazlasını toplamak amacıyla hareket etmeleri vergi mükelleflerini sıkıntıya sokmuş

317 Piganiol, André. (1930), La Conquête Romaine, Paris: Librairie Félix Alcan‘dan aktaran Mehmet Kurt, Roma Cumhuriyeti Yönetiminde Kilikya Bölgesi ve Yerel Güçler, Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt:

XI, Sayı 1, 2009, s.124; Oğuz, a.g.e., s. 21.

318 Frank, 1975, a.g.e., s. 344.

319 Frank, 1975, a.g.e., s. 342.

vergi kaynaklarını tehlikeye atmıştır. Esasen daha önce publicanus‘larca gerçekleştirilen birçok fonksiyonu devlet üstlenmiştir. İmparator Augustus, Galya‘nın, Asya ve nihayet tüm imparator eyaletlerinin vergi tahsilât sözleşmelerinin idaresini, kurduğu bürokrasinin parçası olan procurator Augusti‘ye devretmiştir. Vergilerin imparator tarafından atanan, devlet hizmetinde görevli özel memurlar tarafından toplanması, Cumhuriyet Dönemi‘nden beri devletin vergileri toplamak için aracı olarak kullandığı kamusal nitelikteki ortaklıkların (societas) önemlerini azaltmıştır. Bu dönemde büyük ölçekli publicanus faaliyetleri yerini daha küçük ölçekli ve sınırlı faaliyetlere bırakmıştır.³²⁰ Devletin aracıları kaldırarak vergiyi toplaması, vergi mükelleflerinin rahatlamasına sebep olmuştur. Sonraki Iulus Claudius Sülâlesi İmparatorları³²¹ zamanında, publicanus‘ların faaliyet alanları giderek daha da daralmıştır. M.S 2.

yüzyılda imparator Traianus (M.S 98–117) ve Hadrianus (M.S. 117–138) döneminde, vicesima hereditatium yani %5‘lik veraset vergisi gibi az sayıda vergi geliri iltizam yöntemiyle toplanmıştır. Devlet desteğinden yoksun kalan societas publicanorum‘lar M.S 2. yy‘da tamamen ortadan kaybolmuşlardır.³²²