Stresi Oluşturan Nedenler

Stresli durumlar, denetlenebilirlik, tahmin edebilme, benlik olgusu çerçevesinin zorlanması, baskı ve kişisel çatışma, engellenme durumu, sert uyarma ve farklılaşma vb. çeşitli nitelikleri kapsamaktadır. Bu nitelikler, stres oluşturan durumların stresli şekilde algılanmasının sebepleridir. Bireyler arasında bu nitelikler bakımından kişisel değişiklikler vardır. Bir durumun ne denli stres içerdiği kişinin kendi yorumlamasına göre farklılık gösterebilmektedir.

 Kontrol edilebilirlik: Bir durum ne denli denetlenemez sanılırsa stresli sanılması

da denli fazla olur. Kontrolü zor durumlar, sevilen bir kişinin ölümü, işten kovulma veya ciddi bir rahatsızlık vb. olaylardır. Kontrolü zor durumların stres oluşturmasının sebebi, meydana gelmesinin önüne geçilmesidir. Kişinin, durumu denetleyebileceği yönündeki itikadı, denetlemeyi yapamasa dahi durumun stresini düşürmektedir. Örnek olarak, deney içerikli bir incelemede iki deney grubu fazla ve beğenilmeyen bir ses ile karşılaşırlar. Birinci gruptaki deneklere bir düğme ile gürültüyü sonlandırma olanağı sunulmuş, fakat gerek olmadıkça bunu gerçekleştirmemeye mecbur edilmişlerdir. İkinci gruptaki deneklere gürültüyü denetleme olanağı sunulmuştur. Kontrol düğmesi bulunan bu gruptakilerden hiç kimse düğmeyi kullanmamışlardır. Gürültü her iki grupta da aynı şiddette tutulmuştur. Sonuç olarak, gürültüyü kontrol etme imkânı sunulmayan grubun, bu

34

imkana sahip olan gruptan daha çok rahatsızlık duyduğu saptanmıştır (Atkinson vd. 1996).

Kişilerde stres etmeni olarak en çok ortaya koyan neden mobbingtir. Mobbing, bir topluluk içerisinde din, dil, renk, mezhep, giyim, yaşantılar vb. konulardan dolayı patron veya yöneticilerin, kişiyi, kendine benzetme duygusu, toplumsal normlara benzetme, kendi toplum örf ve adetine benzetme gibi kurallar çerçevesinde kişiyi bir kalıba sokma hevesi, giyim ve kuşamının, gece hayatının kendisi gibi olma arzusu içindeki davranışlarıdır. Örneğin, alkol tüketen bir personelin, işe gelirken mini etek giyen bir personelin ya da dini duyguları zayıf olan personelin göze batması gibi durumlarda kişiyi tek tip bir kalıp içine sokma düşüncesiyle işine müdahale, giyimine müdahale, kadro derecesini yükseltmeme ve toplumdan ayrıştırma gibi durumlar söz konusu olmaktadır.

 Tahmin edilebilmesi: Strese sebebiyet veren durumun meydana gelmesini

kestirebilmek, stresin yoğunluğunu düşürür. Nitekim, negatif bir durumdan önce verilen uyaran işaretler, hazırlanma aşamasını başlatmaya olanak tanır. Kestirilemeyen bir durumda hazırlık yapmak ve rahatlama adına güven içeren bir zaman olmaz ve durum çok stresli bir hal alır. Örnek olarak, deprem felaketi güvenlik işareti bulunmayan bir tabiat olayıdır (Atkinson vd. 1996). Stresin tahmin edilebilir olması, kişinin, duygu durumunu kontrol etmesiyle birlikte, kaygı ve endişe durumundan uzaklaşması olaylardan olumsuz etkilenmesini engellemektedir.

 Sınırların zorlanması, baskı: Kimi olayların kontrolü sağlanabilir ve tahmin

edilmesi zor olmalarına karşın, gene de stres hissedilebilmektedir. Nitekim bu olaylar ya da olaylar bireyin kabiliyetlerinin sınırlarına ulaşır ve benlik olgusunu güç duruma sokar. Finallerinin olduğu dönem buna iyi bir örnektir. Birçok öğrenci final zamanında her zamankinden daha çok çalışırlar. Bu zihinsel ve fiziksel güçlük kimileri açısından stresli olur. Bununla birlikte kimi öğrenciler, imtihanlar ile sınanan bilgilerinin ve zihinsel sığalarının sınırlarını keşfederler. İmtihanlarda başarı sağlayan öğrenciler arasında dahi, önemli imtihanlarda başarısızlık ihtimali kendilerinin iyi olduğu unsurundaki düşüncelerin ve belli bir meslek kazanma hükümlerini güç duruma sürükleyebilir. Amerikan Askeri Akademisi savaş okullarının bir incelemesi, askeri bir gelecek edinmek amacıyla yüksek seviyede

35

motive edilen ancak, imtihanlarda az performans sergileyenlerin mononukleosis (mononucleosis) rahatsızlığını ilerletme riski taşıdıklarını açıklamıştır (Atkinson vd. 1996).

Pozitif olaylar, sık sık tekrar uyum içinde olmayı zorunlu kılmasına ve bu sebeple de kimi zaman stres içermesine rağmen, birçok inceleme negatif olayların fiziki ve ruhsal sağlık üstünde pozitif olaylardan daha çok etkisinin bulunduğunu açıklamaktadır. Ayrıca bireylerin olaylardan etki görme durumlarında da çok değişiklikler olmaktadır. Bu değişikliklerden kimileri yaş ve kültürel geçmiş ile ilgilidir. Bunun yanında kimi bireyler sınav zamanı vb. büyük farklılıkları veya baskı olaylarında stres yaşamazlar. Bu olayları savaşım gerektiren olaylar gibi görür ve bu olaylar sayesinde kuvvetlenirler (Atkinson vd. 1996).

Stres birey üzerinde az da olsa olumlu etkiye sahiptir. Stres durumunda olaylara yeni bir bakış açısı kazanılır.

 İçsel çatışma: Bilinç ile veya bilinçsiz gerçekleşebilen çözülemeyen çatışmalar

strese sebebiyet verebilir (Atkinson vd. 1996). Çatışmalar eş zamanlı olarak birbirleri ile uyum göstermeyen veya birbirlerini frenleyen hedefler arasından seçmek gerekeceğinde oluşur.

1976’da Lazarus, birey, hayatında devamlı çatışmadan meydana gelen gözdağı ve frenlemeler ile baş etmektedir. Kişiler, iç ve dış isteklerin tatminini hissetmek amacıyla uygun ve toplumca onaylanır yöntemleri kullanmaları ile ilgili kabiliyetlerinde önemli derecede değişiklikler gösterirler. Çatışma, her daim ruhsal stres adına, sebebiyet oluşturan bir konudur. Elde edilmesi güç iki farklı yönelimin olması kişiye gözdağı verir veya frenler. Gözdağı, frenleme ve çatışma psikopatoloji açısından sebepsel olaylardır (Lazarus 1976).

 Engellenme: Engellenme kavramı stresin içinde konu edinilen önemli bir

durumdur. Engellenme, kişinin çok arzuladığı bir hedefine varamadığı veya bu hedefe varmanın ertelendiği zamanlarda engellemeden bahsedilmektedir. Engellenme sebepleri farklıdır. Kişinin hedefine varması amacıyla sahip olduğu kişisel kaynaklar eksik kalabileceği gibi, çevreden gelebilecek bir engel de hedefine varmada engel oluşturabilir (Lazarus 1976).

36

Bireyin, bir şeyi çok isteyip tüm uğraş ve çabalarına karşı, bilinçli ya da bilinçsiz oluşan, kişiden kaynaklı olmayan durumlardır. Bazen de kişi olumsuz düşünme şekliyle olayların gidişatını değiştirebilir.

 Tehdit: Bireyin yaşayabileceği olası zarar halidir. Zarar, kişinin istemediği bir

neticedir. Zarar, fiziki veya ruhsal bir özellik taşıyabilir. Örnek olarak, yaralanma durumu ve rahatsızlık fiziki; kişilik saygısının yitirilmesi ruhsal bir zarardır. Yaşanabilecek zararın aşırı olduğu doğrultusundaki yorumlamalar, stresin yoğunluğunu yükseltmektedir (Lazarus 1976).

 Değişme: Kişinin hayatta farklılığa sebep olacak tüm durum veya olaylar, stres

kaynağıdır (Aydın 2005; Atkinson vd. 1996).

Değişim olgusu, kişisel, sosyal, teknolojik gibi hayatın çoğu alansında pozitif veya negatif şekilde oluşur. Değişim kavramı, yeni gelişmeleri de barındırdığından insanlık için faydalı bir durumdur (Aydın 2005).

Değişim, kişinin istemesiyle, var olan durumunda rahatsızlık duyup değişime ihtiyacının olduğunu bilinçli bir şekilde fark edip bunun için çabalayıp gereli adımları atmasıdır. Değişim genellikle içsel bir dürtü sonucu meydana gelir.