Sosyal Destek

Sosyal destekler, stres yaratan durumun olumsuz sonuçlarını azaltabilecek ve uyumsal yeterliği geliştirebilecek hizmetlerin bireyler ve/veya kurumlar yoluyla sağlanmasıdır (Kaner, 2009b). Lazarus ve Folkman (1984, syf. 164) sosyal desteği, bireyin çevresinde kendisine duygusal, bilgi ve/veya maddi destek aldığı insanlara sahip olması şeklinde tanımlamıştır. Şahin’e (1999, syf. 86-98) göre ise sosyal destek zor bir durumla karşılaşan bireye aile üyelerinin, akrabalarının, arkadaşların ve toplumda var olan diğer ilişkilerin sağladığı duygusal, araçsal ya da bilgi yardımlarını ifade etmektedir.

Sosyal destekle ilgili tanımlar ilişkide bulunulan kişi sayısı, gerektiğinde bireye yardımda bulunacak kişi sayısı, bireyin önem verdiği, güvendiği ve sırlarını paylaşabildiği bir kişinin varlığı ve gereksinim duyulduğunda yardım alınabilecek kişilerin var olduğuna dair bireyin algıları olmak üzere dört başlık altında toplanabilmektedir (Şahin, 1999).

Sosyal destek bir süreç olarak da ele alınmaktadır; çünkü sosyal desteğe ne zaman ve nasıl başvurulacağı, stresli durumun hangi aşamada olduğuna ve beraberinde getirdiği taleplere göre değişiklik göstermektedir (Folkman ve Lazarus, 1985).

Sosyal destekler 1) gereksinimlerin destekleyici ilişkiler yoluyla karşılanmasını sağlayarak kriz durumuyla başa çıkmayı kolaylaştırmak 2) gereksinim duyduklarında uygun hizmetleri ve materyalleri sağlayarak bireylerin duygusal açıdan rahatlamalarını sağlamak 3) problem durumlar ortaya çıkmadan önce bireylere uygun başa çıkma yolları sunarak rehberlik yapmak 4) yapıcı geribildirimlerde bulunarak bireylerin performanslarını geliştirmelerine katkıda bulunmak 5) kriz durumu olsun ya da olmasın kişilerarası bağlantıları sağlayarak bireyleri stresin neden olduğu olumsuz sonuçlardan korumak 6) problem çözmede farklı alternatifler sunarak bireylerin yeterliliğini arttırmak 7) bireylerin fiziksel ve ruhsal sağlıkları üzerinde iyileştirici bir etkiye sahip olmak 8) sevgi, güvenlik, kendini ifade etme, tanınma, ait olma, vb. duygulara katkıda bulunmak olarak sıralanabilecek çeşitli işlevlere sahiptirler (Akt., Kaner, 2004).

Sosyal destek, psikolojik ve bedensel sağlık üzerinde olumlu etkilere sahiptir. Sağlık ve sosyal destek arasındaki ilişki, tampon ve temel etki modelleri (Cohen ve Willis, 1985) olmak üzere iki başlık altında toplanmaktadır:

Tampon modeline (buffering model) göre sosyal destekler, özellikle stres altında olunduğu zaman bireyleri olayların olumsuz etkilerinden korumaktadır. Birey, etrafında kendisine yardım edebilecek kaynakların bulunduğuna dair bir algıya sahip olduğunda stresli duruma ve kendi baş çıkma becerilerine göre yeni değerlendirmelerde bulunur.

Sosyal destekler, problemin ciddiyetine ilişkin olumsuz algıyı azaltır, strese yol açan problemi çözmeye yardımcı olur, stresin fiziksel ve psikolojik sağlık üzerindeki olumsuz etkilerini azaltarak ya da ortadan kalkmasını sağlayarak bir tampon görevi üstlenir (Cohen ve Willis, 1985).

Ana etki modeline (main effect model) göre stres durumu olsun ya da olmasın sosyal destekler, her durumda fiziksel ve ruhsal sağlığın korunması üzerinde olumlu etkilere sahiptir. Sosyal destekler, bireyin

hayatında olumlu deneyimler yaşamasını, kendine değer vermesini, bireyin yaşamında bir denge ve yordanabilirlik yaşamasını sağladığı için bireyin sağlığı üzerinde olumlu etkilere sahiptir (Cohen ve Willis, 1985).

Alan yazında, sosyal desteğin hem bireyi stresin olumsuz etkilerinden koruyan tampon etkisini (Abbott ve Meredith,1986; Bauman, 2004; ; Bilal ve Dağ, 2005; Britner ve diğerleri, 2003; Gardner ve Harmon, 2002; Gölalmış-Erhan, 2005; Heiman, 2002; Kaner, 2004; Kay, 2002;

Kazak, 1987; Li-Tsang, Yau ve Yuen, 2001; McCubbin ve diğerleri, 1982;

Özkan, 2002; Patterson, 1991, 1992) hem de ana etkisini (Beeble, Bybee, Sullivan ve Adams, 2009; Hashimoto, Kurita, Haratani, Fujii ve Ishibashi, 1999; Krespi, 1993; Skok, Harvey ve Reddihough, 2006) doğrulayan araştırmalar bulunmaktadır.

Sosyal destek sunan ve bu desteği alan kişiler arasındaki ilişki sistemi olarak ifade edilebilecek olan sosyal destek ağları söz konusu olduğunda, ağların üç temel özelliğinden bahsedilebilir. Bunlar ağların büyüklüğü, yoğunluğu ve sınırlarıdır. Ağın büyüklüğü sosyal destek veren kişilerin sayısını ifade etmektedir. Ağ ne kadar büyükse stres yaratan durumla başa çıkmak ve uyum sağlamak da o kadar kolay olmaktadır.

Ağın yoğunluğu, destek ağında yer alan bireylerin birbirlerini ne denli iyi tanıdığını ifade etmektedir. Ağ yoğunluğunun yüksek düzeyde olması, ağdaki bireylerin kendi aralarında çok sayıda bağlantıya sahip olduğu, üyelerin birbirine yakın olduğu ve kendilerini bir topluluğun parçası olarak hissettikleri anlamına gelmektedir. Sınırların yoğunluğu ise iki ya da daha fazla kişinin aynı ağ içinde yer almasıdır (Kazak ve Marvin, 1984).

Sosyal destek kaynakları üç düzeyde ortaya çıkmaktadır. Birinci düzeyde çekirdek aile üyeleri, yakın akraba ve arkadaşlar bulunmaktadır.

Bunlar en temel, en uzun süreli ve en yakın sosyal destek kaynaklarıdır.

İkinci düzeyde komşular, uzak akraba ve arkadaşlar ile belirli uzmanlar yer alır. Üçüncü düzeyde ise toplumsal kurumlar bulunur (Schilling, Gilchrist ve Schinke, 1984).

Alan yazındaki sosyal destek sınıflamaları göz önünde bulundurulduğunda sosyal desteklerin genel olarak duygusal-sosyal destek ve araçsal destek olmak üzere iki başlık altında toplandığı görülmektedir. Duygusal sosyal destek akrabalar, arkadaşlar, komşular,

dini ve sosyal gruplar, vb. toplulukları içeren sosyal ağları ifade etmekte ve saygı/değer desteği, duygusal destek, evlilik desteği, sosyal birliktelik ve sosyal bütünleşme desteği olarak sıralanabilecek desteklerden oluşmaktadır. Araçsal destek ise bilgi desteği, bakım desteği ve parasal destek sağlayarak engelli bireylerin gereksinimlerinin giderilmesinde kullanılmaktadır. Ailenin stres içeren durumlarla başa çıkmasında içsel (aile üyelerinin bireysel kaynakları, bir bütün olarak ailenin sahip olduğu özellikler) ve dışsal kaynaklar (formal ve informal destekler) önemli bir role sahiptir (Kaner, 2004).

Bazılarına göre de sosyal desteğin türleri güven desteği/duygusal desteği, bilgi desteği, araç desteği ve sosyal birliktelik desteği olmak üzere dört başlık altında ele alınmaktadır. Güven desteği bireyin kabul gördüğünü ve değer verildiğini bilmesidir. Bilgi desteği problem durumları tanımlama, anlama ve bunlarla başa çıkmada sağlanan destektir. Sosyal birliktelik ya da ait olma desteği, sosyal etkinliklere katılım yoluyla diğer insanlarla birlikte olarak rahatlamayı, problemlerden uzaklaşmayı ve olumlu duygular yaşamayı sağlar. Araçsal destek, maddi yardımı, materyal desteğini ve hizmetlerden yararlanmayı kapsar. Destek kaynakları genellikle birbirinden bağımsız değildir. Örneğin, sosyal birliktelik desteği geniş olanların araçsal desteğe ve güven desteğine ulaşma imkânları daha fazladır (Cohen ve Willis, 1985; Şahin, 1999).

Sosyal destek niceliksel ve niteliksel özellikleri açısından da ele alınmaktadır. Niceliksel özellikler bireyin içinde yer aldığı sosyal ağdaki ilişkinin süresi, yapısı, yoğunluğu ve ilişki sayısını ifade ederken niteliksel özellikler bireyin ilişkiyi ve desteği nasıl algıladığı ve bu desteklerden aldığı memnuniyeti ifade eder (Kaplan, Cassel ve Gore, 1997). Sırların paylaşılabileceği güven duyulan, birey için önemli biriyle kurulan yakın bağ sosyal desteğin niteliksel yönünü oluşturmaktadır (Cohen ve Willis, 1985).

Sosyal destek söz konusu olduğunda önemli olan, ilişki ağındaki kişi sayısının ne kadar çok olduğu değil, daha çok alınan desteğin ne kadar işlevsel olduğu ve verdiği memnuniyetin düzeyidir (Albanase, San Miguel, Koegel, 1995) Sosyal desteğin nitel ve nicel boyutlarının ele alındığı bir araştırmada sosyal ilişkilerin niteliksel özelliklerinin (sosyal desteğin işlevsel olması) bedensel ve psikolojik sağlık üzerinde daha etkili olduğu

görülmüştür (Vandervoort, 1999). Ayrıca, annelerin yılmazlığını etkileyen değişkenlerle ilgili olarak Kaner ve Bayraklı (2009b) tarafından yürütülen bir araştırmada yılmazlığı yordamada sosyal desteğin niceliğinin değil;

niteliğinin önemli olduğu ortaya çıkmıştır.

Sosyal destekler formal ve informal olarak da sınıflandırılmaktadır. Formal destekler hizmet veren kurumlar ile uzmanlar tarafından sunulan desteği ifade ederken, informal destekler aile üyeleri, akrabalar, komşular, arkadaşlar gibi yakın çevreden gelen destekleri temsil etmektedir (Benson, Gross, Messer, Kellum ve Passmore, 1991).

Hangi şekilde sınıflandırılsa sınıflandırılsın sosyal destek, stres ve iyi olma durumu arasında bir tampon ya da arabulucu niteliği taşıması açısından başa çıkmayla yakından ilgilidir. Başa çıkmanın, birey ve çevre arasında ortaya çıkan problemli durumun kontrol edilmesi amacıyla gösterilen bilişsel ve davranışsal çabaları olduğundan söz etmiştik.

Problem odaklı başa çıkmada probleme yol açan durum değiştirilmeye çalışılırken, duygu odaklı başa çıkmada problem durumun neden olduğu olumsuz duyguların düzenlenmesi sağlanır. Problem odaklı başa çıkma, sosyal destek aramayla yakından ilişkilidir. Bireyin sahip olduğu sosyal destek ağı, bir başa çıkma kaynağı olarak ele alınabilir (Folkman ve Lazarus, 1985). Schwarzer ve Knoll’a (2007) göre başa çıkma ve sosyal destek iki farklı yönde ilişki içindedir. Birinci ilişkide başvurulan başa çıkma yaklaşımı, sosyal desteğe daha fazla ya da daha az başvurulmasını sağlar. Bu işleviyle sosyal destek bir başa çıkma stratejisidir. Problem odaklı başa çıkma stratejilerine başvuran kişiler daha fazla sosyal destek alır. İkinci ilişkide ise sosyal destek başa çıkma stratejilerini zenginleştirerek etkili başa çıkma stratejileri geliştirilmesini olumlu etkiler.

İlgili Araştırmalar