Öneriler

Bu çalışmanın bulgularına dayanarak çocukları engelli olsun ya da olmasın çeşitli zorluk durumlarıyla karşılaşan annelerin yılmazlığını arttırmaya ve ileri araştırmalara yönelik çeşitli önerilerde bulunulabilir.

Annelerde Yılmazlığın Geliştirilmesiyle İlgili Öneriler

Araştırma bulguları, annelerin yılmazlıklarının arttırılması için sosyal destekler ve başa çıkma yolları açısından bazı temel önlemler alınması gerektiğini göstermektedir.

1. Anne-babaların zorluklarla etkili bir şekilde başa çıkmalarını sağlayan ve problem çözme becerileri kazandırmayı hedef alan eğitim programları yoluyla anne-babaların yılmazlıkları desteklenebilir. Bu programlarda anne-babalar, kaçınmacı yaklaşımlar yerine uyuma ve problem durumun çözümüne yönelik aktif başa çıkma çabalarını kullanmaları, sosyal destekleri arayıp bulmaları ve bu desteklerden gereksinimlerini karşılayacak şekilde yararlanmaları yönünde desteklenebilirler.

2. Anne-babaların yılmaz olma becerisi, bireysel özelliklerine bağlı olduğu kadar bulundukları sosyal çevrelerdeki risklere ve desteklere de bağlıdır. Engelli çocuğa sahip annelerin ihtiyaç duydukları kaynaklara ulaşmaları sağlanabilir ve toplumla bütünleşmelerini sağlayacak programlar ve politikalar geliştirilebilir.

175

3. Alınan sosyal desteğin miktarından çok mevcut desteklerin anne-babaların gereksinimlerini karşılayacak işlevsel destekler olmaları sağlanmalıdır.

4. Engelli çocuğu olan anne-babaların hangi yılmaz özelliklere sahip oldukları tespit edilerek güçlü yanları daha da geliştirilebilir. Ailelerle çalışan uzmanlar, olumsuz sonuçlar doğuran risk faktörlerini azaltıp ailenin güçlü yönlerini yapılandırarak ailenin sağlıklı bir şekilde işlevlerini yerine getirmesini sağlayabilirler.

Araştırmanın Sınırlılıkları ve İleri Araştırmalara İlişkin Öneriler

Bu çalışma, ulusal ve uluslar arası alan yazında farklı özelliklere sahip çocukları olan annelerde, problem odaklı başa çıkma, sosyal desteğin niceliği ve niteliği ile yılmazlık değişkenlerini birlikte bir model kapsamında test eden ilk çalışmadır. Ancak her çalışmada olduğu gibi bu çalışmanın da bazı sınırlılıkları vardır.

1. Bilindiği gibi öz-bildirim ölçekleri sosyal istenirlik yönünde yanıt verme eğilimini arttırmaktadır. Bu nedenle, araştırmada sadece anne bildirimlerine dayalı ölçme araçları aracılığıyla bilgi toplanması araştırmanın birinci sınırlılığı olarak ifade edilebilir. Bu yüzden ilerideki araştırmalarda öz-bildirim ölçeklerinin yanı sıra görüşme ve gözlem tekniklerinden de yararlanılarak elde edilen bulguların güvenirliği arttırılabilir.

2. Yol analizinde test edilen modeller dışında yılmazlığın dışsal bağımsız değişken ve problem odaklı başa çıkma ile sosyal desteğin her iki boyutunun da içsel bağımlı değişken olduğu modeller de test edilmelidir.

Böylece “Anneler sosyal desteklere ve problem odaklı başa çıkma stratejilerine sahip oldukları için mi yılmaz olmaktadırlar yoksa yılmaz oldukları için mi sosyal desteklere başvurmakta ve problem odaklı başa çıkma stratejilerini daha fazla kullanmaktadırlar” sorusuna yanıt bulunabilir.

3. Bu çalışmada, engelli olmayan çocuklu annelerin yanı sıra kaynaştırma ortamlarında, eğitim uygulama okullarında ve özel özel eğitim okullarında eğitim alan zihinsel engelli çocukların anneleri araştırma konusu olmuştur. İleri araştırmalarda, farklı eğitim ortamlarında (kaynaştırma, özel

176

sınıf, özel özel eğitim okulu, eğitim uygulama okulu) eğitim alan farklı engel gruplarında öğrencilerin annelerinin ayrı araştırma grupları olarak ele alınması alan yazın bilgilerimizi zenginleştirecektir.

4. Alan yazında annelerin yılmazlığıyla ilgili çok sayıda araştırma olmakla birlikte babaların yılmazlığıyla ilgili sınırlı sayıda araştırma bulunmaktadır. Bu eksiklik dikkate alınarak babalarda yılmazlık, risk ve koruyucu faktölerle birlikte incelenebilir.

5. Araştırmanın bir diğer sınırlılığı ise araştırma grubunda yer annelerin annelerin çocuklarının yaşlarının 4-26 arasında değişmesidir.

Bilindiği gibi çocukların içinde bulundukları gelişim dönemlerine göre annelerin karşılaştıkları zorluk durumları, başvurdukları sosyal destekler, başa çıkma yolları ve yılmazlık fatörleri de değişim göstermektedir. Bu nedenle, bundan sonraki araştırmalarda önerilen modelin yaş grupları bakımından daha homojen gruplarda ele alınması, bu gruplar ile boylamsal çalışmaların yürütülmesi annelerin bu değişkenlere ilişkin durumunu çocukların gelişimsel dönemlerine göre ortaya koyacaktır.

6. Bu çalışmada yılmazlığa etki eden değişkenler olarak sadece sosyal destek ve başa çıkma değişkenleri ele alınmıştır. İleride gerçekleştirilecek olan araştırmalarda yılmazlıkla ilgili olduğu düşünülen içsel kontrol odağı, öz-yetkinlik, öğrenilmiş güçlülük, benlik saygısı gibi başka değişkenler de incelenebilir. Ayrıca, tartışmada da değinildiği gibi McCubbin ve Patterson’un (1983) Çift ABCX Modeli, tüm elementleri ile birlikte ele alınarak, engelli ve engelli olmayan çocuklu anne-babalarda yapısal eşitlik modeli ile incelenebilir.

7. Yılmazlık bireysel, ailesel ve toplumsal düzeyde ortaya çıkan bir özelliktir. Türk toplumunda ya da toplumun risk altındaki çeşitli kesimlerinde (farklı sosyo-ekonomik düzeyler, farklı cinsel tercihler, ayrımcılığa maruz kalan etnisiteler, vb.) yılmazlık araştırmacılar için ilgi çekici bir alan olabilir

KAYNAKLAR

Abbott, D.A. and Meredith, W. H. (1986) Strengths of Parents with Retarded Children. Family Relations, 35 (3) , 371-375.

Ahern, N. R., Kiehl, E. M., Sole, M. L. and Byers, J. (2006). A Review of Instruments Measuring Resilience. Comprehensive Peidatric Nursing, 29, 103-125.

Akkök, F. (2003). Bayan Perşembeler. (2. basım). İstanbul: Özgür Yayınları.

Albanese, A.L., San Miguel, S.K. and Koegel, R.L. (1995). Social Support for Families. In R.L. Koegel and L.K. Koegel (Eds.), Teaching Children with Autism: Strategies for Initiating Positive Interactions and Improving Learning Opportunities (pp.95-104). Baltimore: Paul H.

Brookes Publishing Co. Inc.

Al-Yagon, M. (2007). Socioemotional and Behavioral Adjustment Among School Age Children with Learning Disabilities: The Moderating Role of Maternal Personal Resources. The Journal of Special Education, 40 (4), 205-211.

Armstrong, M. I., Birnie-Lefcovitch, S. and Ungar, M. T. (2005). Pathways Between Social Support, Family Well Being, Quality of Parenting, and Child Resilience: What We Know. Journal of Child and Family Studies, 14 (2), 269–281.

Avşar, F. (2007). Doğrulayıcı Faktör Analizi ve Beck Depresyon Envanteri Üzerine Bir Uygulama. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Bandura, A. (1982). Self-Efficacy Mechanism in Human Agency. American Psychologist, 32 (2), 122–147.

Bandura, A. (1986). Social Foundations of Thought and Action: A social Cognitive Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Baron, R. M., and Kenny, D. A. (1986). The Moderator Mediator Variable Distinction in Social Psychological Research: Conceptual, Strategic, and Statistical Considerations. Journal of Personality and Social Psychology, 51, 1173-1182.

Bauman, S. (2004). Parents of Children With Mental Retardation: Coping Mechanisms and Support Needs. Yayımlanmamış doktora tezi, The Faculty of the Graduate School of the University of Maryland, USA.

Bayat, M. (2007). Evidence of Resilience in Families of Children with Autism.

Journal of Intellectual Disability Research, 51 (9), 702-714.

Beck, A.T., Ward, C.H., Mendelson, M, Mock, J. and Erbaugh, J. (1961). An Inventory for Measuring Depression. Archives of General Psychiarty, 4, 561-571.

Beeble, M.L., Bybee, D., Sullivan, C.M. and Adams, A.E. (2009). Main, Mediating, and Moderating Effects of Social Support on the Well-Being of Survivors of Intimate Partner Violence Across 2 Years.

Journal of Consulting and Clinical Psychology, 77 (4), 718-729.

Benard, B. (2004). Resiliency What We Have Learned (5th Ed.). San Francisco: WestEd.

Benson, B.M., Gross, A.B., Messer, S.C., Kellum, G. and Passmore, L.A.

(1991). Social Support Networks Among Families of Children with Craniofacial Anomalies. Health Psychology, 10 (4), 252-258.

Bilal, E.M. ve Dağ, İ. (2005). Eğitilebilir Zihinsel Engelli Olan ve Olmayan Çocukların Annelerinde Stres, Stresle Başa Çıkma ve Kontrol

Odağının Karşılaştırılması. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 12 (2) 56-68.

Bissonnette, M. (1998). Optimism, Hardiness, and Resiliency: A Review of the Literature Prepared for the Child and Family Partnership Project.

Retrieved on April 2008 at EBSCO HOST database.

Black, C. and Ford-Gilboe, M. (2004). Adolescent Mothers: Resilience, Family Health Work and Health Promoting Practices. Journal of Advanced Nursing, 48 (4), 351-360.

Blankfeld, D.F. and Holahan, C.J. (1999). Social support, Coping, and Psychological Adjustment Among Caregivers of Head-injured Patients. Psychology and Health, 14, 609-624.

Boehmer, S., Luszczynska, A. and Schwarzer, R. (2007). Coping and Quality of Life After Tumor Surgery: Personal and Social Resources Promote Different Domains of Quality of Life. Anxiety, Stres, and Coping, 20 (1), 61-75.

Bollen, K. A. (1989). Structural Equations with Latent Variables. New York:

Wiley.

Boss, P. (2006). Loss, Trauma and Resilience: Rherapeutic Work with Ambiguous Loss. USA: W. W. Norton & Company.

Bowen, G.L., Orthner, D.K. and Zimmerman, L.I. (1993). Family Adjustment of Single Parents in the U.S. Army: An Empirical Analysis of Wrok Stressors and Adaptive Resources. United States Army Research Institute for the Behavioral and Social Sciences, Virginia.

Bower, A., Chant, D. and Chantwin, S. (1998). Hardiness in Families with and without a Child with Down Syndrome. Down Syndrome Research and Practic. 5 (2). 71-77.

Britner, P. A., Morog, M.C., Pianta, R.C. and Marvin, R. S. (2003). Stress and Coping: A comparasion of Self-report Measures of Functioning in Families of Young Children with Cerebral Palsy or no Medical Diagnosis. Journal of Child nad Family Studies, 12 (3), 335-348.

Brodsky, A.E. (2002). The Role of Religion in the Lives of Resilient, Urban, African-American, Single Mothers. Journal of Community Psychology, 28 (2), 199-219.

Brown, W. K. and Rhodes, W. A. (1991). Factors That Promote Invulnerability and Resiliency ın at-risk Children. In W. A. Rhodes &

W. K. Brown (Eds.), Why Some Children Succeed Despite the Odd.

(171-177). USA: Praeger.

Byrne, B. M. (2001). Structural Equation Modeling with AMOS: Basic Concepts, Applications, and Programming. Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates, Inc.

Campbell-Sillsa, L., Cohana, S.L. and Stein, M.B. (2006). Relationship of Resilience to Personality, Coping, and Psychiatric Symptoms in Young Adults. Behaviour Research and Therapy 44, 585–599.

Carels, R.A., Blumenthal, J.A. and Sherwood, A. (1998).Effect of Satisfaction with Social Support on Blood Pressure in Normotensive and Borderline Hypertensive Men and Women. International Journal of Behavioral Medicine, 5 (1), 76-85.

Carpenter, B. N., and Scott, S. M. (1992). Interpersonal aspects of coping. In B. N. Carpenter (Ed.), Personal coping: Theory, research, and

application (pp. 93– 109). Westport, CT: Praeger Publishers.

Carver, C. S. (1998). Resilience and Thriving: Issues, Models, and Linkages.

J Soc Issues, 54, 245–266.

Cederblad, M. (1996). The Children of the Lundby Study as Adults: A Salutogenic Perspective. European Child and Adolescent Psychiatry, 5, 38-43.

Chang, E.C. (1997). Irrational Beliefs and Negative Life Stress: Testing a Diathesis-stress Model of Depressive Symptoms. Notes and Shorter Communications, 22 (1), 115-117.

Christle, C.A., Harley, D.A., Nelson, C.M. and Jones, K. (n.d.). Promoting Resilience in Children: What Parents Can Do. Retrieved on March 2007, at URL: http://cecp.air.org/familybriefs/docs/Resiliency1.pdf.

Cohen, S. and Willis, T. A. (1985). Stres, Social support and the Buffering Hypothesis. Psychological Bulletin, 98 (4), 310-357.

Cohen, S. (1992). This Week’s Citation Classic. Current Centents, 28, 16.

Cohen, O, Slonim, I., Finzi, R. and Leichtentritt, R. D. (2002). Family Resilience: Israeli Mothers’ Perspectives. The American Journal of Family Therapy, 30, 173-187.

Coleman, M. and Ganong, L. (2002). Resilience and Families Family Relations, 51 (2), 101-102. Retrieved on March 2007 at EBSCO HOST database.

Coriell, M. and Cohen, S. (1995). Concordance in the Face of a Stressful Event: When Do Members of a Dyad Agree That One Person Supported the Other? Journal of Personality and Social Psychology, 69(2), 289-299.

Cornille, T. A., Boroto, D. R., Barnes, M. F. and Hall, P. K. (1996). Dealing with Family Distress in Schools. Families in Society, 77, 435- 445.

Crinic, K.A., Greenberg, M.T., Ragozin, A.S., Robinson, N.M. and Basham, R.B. (1983). Effects of Stress and Social Support on Mothers and Premature and Full-term Infants. Child Development, 54, 209-217.

Darling, C., Olmstead, S.B. and Tiggleman, C. (2009). Persons with AIDS and Their Support Persons: Stress and Life Satisfaction. Stress and Health, 26 (1), 33 – 44.

Dayıoğlu, B. (2008). Resilience In University Entrance Examination Applicants: The Role Of Learned Resourcefulness, Percieved Social Support and Gender. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

DeLongis, A. and Holtzman, S. (2005). Coping in Context: The Role of Stress, Social Support, and Personality in Coping Journal of Personality 73 (6), 1-24.

Doğan, M. (2001). İşitme Engelli Çocuğa Sahip Ebeveynlerin Çeşitli Psikolojik Değişkenler Açısından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamaış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Dolbier, C. and Steinhardt, M. (2008). Evaluation of a Resilience Intervention to Enhance Coping Strategies and Protective Factors and Decrease Symptomatology. Journal of American College Health, 56 (4).

Dougall, A.L., Hyman, K.B., Hayward, M.C., McFeeley, S. and Baum, A.

(2001). Optimism and Traumatic Stress: The Importance of Social Support and Coping. Journal of Applied Social Psychology, 31 (2), 223-245.

Duchovic, C.A., Gerkensmeyer, J.E. and Wu, J. (2009). Factors Associated With Parental Distress. Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing, 22 (1), 40-48.

Dumont, M. and Provost, M.A. (1999). Resilience in Adolescents: Protective Role of Social Support, Coping Strategies, Self-esteem and Social Activities on Experience of Stress and Depression. Journal of Youth and Adolescence, 28 (3), 343-363.

Dunbar, M., Ford, G. and Hunt, K. (1998) Why is the Receipt of Social Support Associated with Increased Psychological Distress? An Examination of Three Hypotheses. Psychology & Health, 13 (3), 527-544.

Dunst, C. J. ve Trivette, C. M. (1986). Mediating Influences of Social Support:

Personal, Family, and Child Outcomes. American Journal of Mental Deficiency, 90 (4), 403-417.

Duygun, T. (2001). Zihinsel Engelli ve Sağlıklı Çocuk Annelerinde Stres Belirtileri, Stresle Algılanan Sosyal Desteğin Tükenmişlik Düzeyine Olan Etkisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Duygun, T. ve Sezgin, N. (2003). Zihinsel Engelli ve Sağlıklı Çocuk Annelerinde Stres Belirtileri, Stresle Başa Çıkma Tarzları ve Algılanan Sosyal Desteğin Tükenmişlik Düzeyine Olan Etkisi. Türk Psikoloji Dergisi, 18 (52), 37-52.

Dyson, L. L. (1993). Responce to the Presence of a Child with Disabilities:

Parental Stress and Family Functioning Over Time. American Journal on Mental Retardation, 98 (2), 207-218.

Echterling, L. G., Presbury, J. and McKee, J. E. (2005). Crisis Interventıon:

Promoting Resilience and Resolution in Troubled Times. USA:

Pearson Merril Prentice Hall.

Elçi, Ö. (2004). Predictive Values of Social Support, Coping Styles and Stres Level in Posttraumatic Growth and Burnout Levels Among the Parents of Children With Autism. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi.

Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Elder, G.H., Van Nguyen, T. And Caspi, A. (1985). Linking Family Hardship to Children’s Lives. Child Development, 56, 361-375.

Eminağaoğlu, N. (2006). Güç Koşullarda Yaşayan Sokak Çocuklarında Dayanıklılık (Sağlamlık). Yayımlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.

Eshleman, J. R. and Bulcroft, R. A. (2006). The Family. USA: Pearson Education, Inc.

Esmek, M. (2007). Psikiyatri Servisinde Yatan Şizofren Hastaların Yakınlarının Sosyal Destek ve Stresle Başa Etme Düzeylerinin Belirlenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimler Enstitüsü, Konya.

Ferrari, M. (1986). Perceptions of Social Support by Parents of Chronically Ill versus healthy children. CHC, 15 (1), 26-31.

Folkman, S. and Lazarus, R.S. (1985). If It Changes It Must Be a Process:

Study of Emotion and Coping During the Three Stages of a College Examination. Journal of Personality and Social Psychology, 48 (1), 150-170.

Friedrich, W. N., Cohen, D. S. and Wilturner, L. T. (1988). Specific Beliefs as Moderator Variables in Maternal Coping with Mental Retardation.

Children’s Health Care, 17 (1), 40-44.

Gardner, J. and Harmon, T. (2002). Exploring Resilience from a Parent’s Perspective: A Qualitative Study of Six Resilient Mothers of Children with an Intellectual Disability. Australian Social Work, 55 (1), 60-68.

Garmezy, N. (1983). Stressors of Childhood. In N. Garmezy & M. Rutter (Eds.), Stress, Coping, and Development in Children (pp. 43-84). New York: McGraw-Hill.

Garmezy, N., Masten, A. S., and Tellegen, A. (1984). The Study of Stress and Competence in Children: A Building Block for Developmental Psychopathology. Child Development, 55, 97-111.

Garwick, A.E. and Millar, H.E.C. (1996). Promoting Resilience in Youth with Chronic Conditions and Their Families. Retrieved on March 2007 at EBSCO HOST database.

Garwick, A. W., Kohrman, C. H., Titus, J. C., Wolman, C. and Blum, R. W.

(1999). Variations in Families’ Explanations of Childhood Chronic Conditions: A Cross-cultural Perspective. In H. I. McCubbin, E. A.

Thompsaon, A. I. Thompson & J. A. Futrell (Eds.), The Dynamics of Resilient Families (165-202). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Gefen, D., Straub, D. W., and Boudreau, M. (2000). Structural Equation Modeling and Regression: Guidelines for Research Practice.

Retrieved August 10, 2009, from

http://www.cis.gsu.edu/~dstraub/Papers/Resume/Gefenetal2000.pdf

Giles, D.C. (2002). Advanced Research Methods in Psychology. London:

Routledge.

Gizir, C. A. (2004). Akademik Sağlamlılık: Yoksulluk İçindeki Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Akademik Başarılarına Katkıda Bulunan Koruyucu Faktörlerin İncelenmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Gold, J. I., Treadwell, M., Weissman, L. and Vichinsky, E . (2008). An Expanded Transactional Stress and Coping Model for Siblings of Children with Sickle Cell Disease: Family Functioning and Sibling Coping, Self-efficacy and Perceived Social Support. Child: care, health and development, 34 (4), 491-502.

Gordon Rouse, K.A., Longo, M. and Trickett, M.(2007). Fostering Resilience in Children Bulletin 875-9. Retrieved on March 2007, at URL:

http://ohioline.osu.edu/b875/b875_1.html

Gölalmış-Erhan, G. (2005). Zihinsel Engelli Çocuğu Olan Annelerin Umutsuzluk, Karamsarlık, Sosyal Destek Algılarının ve Gelecek Planlarının İncelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Grant, G. and Ramcharan, P. (2001). Views and Experiences of People with Intellectual Disabilities and Their families. The Family Perspective.

Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 14, 364-380.

Greeff, A. P., Vansteenwengen,M. and Ide (2006). Resiliency in Families with a Member with a Psychological Disorder. The American Journal of Family Therapy, 34, 285-300.

Greeff, A.P. and Du Toit, C. (2009). Resilience in Remarried Families. The Amarican Journal of Family Therapy, 37, 114-126.

Greenberg, M. T., Lengua, L. J. and Calderon, R. (1997). The Nexus of Culture and Sensory Loss. In S. A. Wolchik & I. N. Sandler (Eds.), Handbook of Children’s Coping: Linking Theory and Intervention (pp.301-331). USA: Plenum Press.