Soru Sıfatları

Soru sıfatları, adların önüne gelerek varlıkları soru yoluyla belirten sıfatlardır.

nečik kiši öldürgäy ‘nasıl insan ölür’ (197/B)

ḫaysï törädä ‘hangi törede’ (198/B)

ne säbäptän ‘ne sebepten’ (200/A)

2.9.1.5 Belirtme Sıfatları

Belirtme sıfatları, nesnenin yerine işaret eden, ya sayısını gösteren ya nesneyi soru

şeklinde veya belirsiz şekilde ifade eden sıfatlara belirtme sıfatları denir (Ergin,

2011:247).

2.9.1.5.1. İşaret Sıfatları

Töre Bitigi’nde iki tane işaret sıfatı kullanılmıştır. Yakın mesafeyi ifade etmek

için bu, daha uzak bir mesafeyi ifade etmek için ol kullanılmıştır.

k‘apriẹl kečti bu dünyâdan ‘k‘apriel geçti bu bünyadan’ (149/A)

bu yulduz ‘bu yıldız’ (149/B)

bu Törä bitiki ‘bu kanun kitabı’ (149/B)

ol ulusta ‘o ulusta, millette’ (152/B)

ol yarġučï ‘o yargıç’ (153/B)

2.10. Zamirler

Zamirler adların yerlerini tutan, kişileri ve nesneleri temsil veya işaret ederek

karşılayan bir gramer teorisidir. Yalnız, zamirler adların yerini tuttukları hâlde, kendileri

ile adlar arasında önemli bazı ayrılıklar vardır. Bilindiği gibi adlar, yalnız başlarına bir

varlığa, bir nesneye ad olan sözlerdir. Zamirler, kişilerin ve nesnelerin yerini tutan

belirli kelimeler oldukları için sayılarıda çok sınırlıdır. Ne var ki, her adın yerini

tutabildikleri, her adı işaret ederek gösterebildikleri için kapsamları çok geniş ve

sınırsızdır. Bu özellikleriyle de şu veya bu nesneye bağlı olmadan bütün nesneleri

karşılayabilen, bütün nesnelerin ortak adları durumunda olan gramer ögeleridir.

Zamirleri adlardan ayıran bir baika yanı da genellikle kelime yapımına elverişli

olmamalarıdır. Zamirler de adlar gibi çekim, çokluk ve iyelik ekleri alarak çekime

girebilir ve tamlama kurabilirler (Korkmaz, 2014:387).

Kıpçakça gramerlerde zamirler bitişik (muttasıl) ve ayrı (munfasıl) zamirler

olarak iki kategoriye ayrılmışlardır. Bitişik zamir olarak daha çok şahıs zamirleriyle

dönüşlülük zamirleri, ayrı zamir olarak da ad çekim ekleri bahsinde değerlendirdiğimiz

iyelik ekleri yer almaktadır (Karamanlıoğlu 1994: 78)

2.10.1. Şahıs Zamirleri

Şahıs zamirleri varlıkları temsil yoluyla karşılayan kelimelerdir.

Teklik 1. Şahıs: men ‘ben’ (150/A, 167/A,170/B)

Teklik 3. Şahıs: ol ‘o’ (175/A, 180/A, 190/A)

Çokluk 1. Şahıs: biz ‘biz’ (198/A, 209/B, 209/B)

Çokluk 2. Şahıs: siz ‘siz’ (149/A, 167/A, 179/B)

Çokluk 3. Şahıs: alar ‘onlar’ (154/A, 160/A, 170/A)

2.10.2. Dönüşlülük Zamiri

Dönüşlülük zamirleri pekiştirilmiş bir tür şahıs zamirleridir.

Töre Bitigi metninde dönüşlülük zamiri olarak ‘kensi’ kelimesi kullanılmıştır.

kensi ‘kendi’ (158/A, 180/A, 181/B, 189/A)

2.10.3. İşaret Zamirleri

İşaret zamirleri, varlıkları işaret yoluyla karşılayan zamirlerdir. Bu zamirler

varlıkları bir yer içinde gösterirler ve onları yerlerine göre işaret ederler.

Töre Bitigi metninde varlıkları işaret yoluyla gösteren zamirler ve hâl ekli

biçimleri şunlardır:

bu ‘bu’ (150/A, 160/A, 166/A) yamanlïḫ artïptïr bu zamanda ‘zorlukları bu

zamanda arttırıp’ (151/A) , munda ‘bunda’ (181/B), muŋar ‘buna’ (188/B), munda

‘bunda’ (193/B), munča ‘bunca’ (194/B), munu ‘bunu’ (196/B), mundan ‘bundan’

(175/B).

bular ‘bunlar’ (170/A, 171/A, 171/A), bulardan ‘bunlardan’ (157/B), bulargan

‘bunlara’ (196/B), Bularnïŋ ‘bunların’ (166/B)

ol ‘o’ (166/A, 167/A, 168/A)tek ol alay etti, 3 kün ‘üç gün tek o alay etti’ (148/B)

, Andan ‘ondan’ (169/A), anï ‘onu’ (169/A), anïŋ ‘onun’ (169/A), anča ‘onca’ (171/A),

aŋar ’ona’ (171/A)

2.10.4. Soru Zamirleri

İsimlerin yerini soru şeklinde temsil eden, onların soru şeklindeki karşılıkları olan,

onları soru halinde ifade eden kelimelerdir.

kimlär ‘kimler’ (150/A, 171/A)

kim ‘kim’ (170/A)

ne ‘ne’ (170/B)

kanï ‘hani, nerede’ (209/B)

2.10.5. Belirsizlik Zamirleri

Belirsizlik zamirleri, kişileri ve nesneleri belirsiz olarak temsil eden zamirlerdir.

Belirsizlik zamirlerinin sayısı çok fazla değildir. Belirsizlik zamirlerine baktığımız

zaman birden fazla kelimenin bir araya gelmesiyle oluşmuş birleşik kelimeleride

görmekteyiz.

Töre Bitigi’nde kullanılan belirsiz zamirler şunlardır:

barča ‘bütün’ (150/A) Biyimiz K‘risdosnïŋ barča törälärniŋ tügällikidir

‘Hükümdarımız K’risdosnun bütün kanunlarının tamamıdır’

barčasï ‘ tamamı’ (152/B) Bu könülükü töräniŋ, ki aytïldï, barčasïna ‘Bu kanunun

isteğinin tamamını söyledi’

birinä ‘birine’ (152/A) ki biri birinä ant ičärlär. ‘biri birine yemin ederler’

kim ‘kim’ (161/A) ol türlü kim ki Teŋrigä inanïr ‘o türlü kim ki Tanrıya inanır’

2.11. Zarflar

Bir eylemin, bir sıfatın ya da başka bir zarfın anlamını zaman, yer, ölçü, nitelik,

soru kavramları bakımından etkileyen kelimelere zarf denir. Zarflar, sıfatların veya

başka zarfların anlamını değiştirmekte de kullanılırlar. Fakat asıl kullanılış sahaları

fiillerdir, en çok fiillerle birlikte kullanıldığı görülmektedir (Gülensoy, 2000:422).

Kıpçak Türkçesiyle yazılmış olan gramerlerde ise zarf olarak zikredilen kelimelerin

çoğu ad cinsinden olup bunların ad çekim ekleriyle de çekime girebilirler

(Karamanlıoğlu 1994:103).

Töre Bitigi metninde çok sayıda zarf kullanılmıştır. Bunlar içerisinde zarf-fiil

ekleriyle türetilmiş olanlar ayrıca incelendiği için bu başlık altında yeniden ele

alınmamıştır. Töre Bitigi’nde kullanılan zarfları işlevlerine göre şu şekilde

sıralayabiliriz:

2.11.1. Zaman Zarfları

Bir eylemin anlamını zaman kavramı ile sınırlandıran zarflardır. Metinde

kullanılan zaman zarflarından bazıları şunlardır:

kečä ‘gece’ (175/B)

kündüz ‘gündüz’ (175/B)

dayma ‘daima’ (173/A)

ertä ‘sabah’ (178/A)

emdi ‘şimdi’ (182/A)

ertäsindän ‘ertesi gün’ (207/A)

2.11.2.Yer-Yön Zarfları

Fiilin gerçekleştiği yeri ya da yönü gösteren zarflardır. Metinde kullanılan yer-yön

zarflarının bazıları şunlardır:

ilgäri ‘ileri’ (158/A)

ašaḫ ‘aşağı’ (160/A)

beri ‘beri’(164/A)

orta ‘orta’ (172/A)

yoġarï ‘yukarı’ (177/A)

2.11.3. Soru Zarfları

Soru zarfları, fiildeki oluş ve kılışı çeşitli yönlerden soru yoluyla belirten

zarflardır. Soru zarfları cümle içerisinde etkilediği unsurun türüne göre görev yaparlar.

Fiilleri etkileyerek cümlede soru sorma görevini etkileyen kelimeler soru zarfları

olmaktadırlar. Metin içerisinde yer alan soru zarflarından bazıları şunlardır:

ḫačan ‘ne zaman’ (151/A)

nečik ‘nasıl’ (151/A)

nečik buyururlar ‘nasıl buyururlar’ (151/A)

ne üčün ‘ne için’ (152/B)

2.11.4. Miktar Zarfları

Miktar zarfları, bir fiil, sıfat ya da zarftan sonra gelerek onları miktar olarak

derecelendiren zarflardır. Metin içerisinde kullanılan miktar zarfları şunlardır:

asrï yaḫšï ‘çok iyi’ (152/A)

bir kez ‘biz kez’ (152/B)

heč ‘hiç’ (152/A)

az-az yazïldï ‘azar azar yazıldı’ (158/A)

biraz šašïyïrlar ‘biraz şaşırırlar’ (160/B)

az kündän soŋra ‘az günden sonra’ (177/A)

2.11.5.Durum Zarfları

Durum zarfları fiilin bildirdiği iş, oluş, hareket, veya kılışın yapılış şeklini,

niteliğini ortaya koyan zarflardır. Bu bağlamda zarf çeşitleri içerisinde kapsamı en

geniş olan zarflardır (Güner 2013:294). Metin içerisinde kullanılan durum zarflarından

bazıları şunlardır:

boš ‘boş’ (150/A)

alay ‘öyle’ (153/A)

bulay ‘böyle’ (159/B)

utru ‘karşı’ (159/A)

yuvuḫ ‘yakın’ (180/A)

2.12.Edatlar

Bir kelimeden sonra gelerek, o kelimeyle ötekiler arasında bağlantı kuran

kelimeye edat (ilgeç) denir. Edatlar anlamı olmayan, yalnızca gramer vazifeleri bulunan

kelimelerdir.

2.12.1. Çekim Edatları

Adlardan sonra gelerek onları cümlenin diğer unsurlarıyla zaman, mekân, yön,

durum, benzerlik, başkalık gibi yönlerden ilişkili hâle getiren edatlardır. Adlardan sonra

geldikleri ve yine eklendiği adla başka bir ad arasında bağlantı kurdukları için bu edatlar

hâl eklerine çok benzerler. Çekim edatları Türkçede yapı bakımından fiil kökenli, ad

kökenli ve yabancı asıllı olmak üzere üç çeşittirler (Hacıeminoğlu 1992:1,2).

Metinde kullanılan çekim edatları şunlardır:

üčün ‘için’ (161/B) ata-ana borčlu bolmagay oġlanlar üčün Teŋriniŋ alnïna ‘analar

ve babalar borçlu olmayacak çocukları için Tanrıya’

artïḫ ‘artık’ (172/B) Bu 4 ištän artïḫ nemä yoḫtur haybatlï islär ‘Artık bu dört

işten daha büyük iş yoktur’

bašḫa ‘başka’ (159/A) buyruḫundan bašḫa bolmagay ‘emrinden başka

olmayacak’

beri ‘ileri’ (164/A) Adäm atamïzdan beri ki ölüptirlär ‘Adem atamızdan ileri

ölürler’

burun ‘önce’ (173/A) Kimlär ki bizdän burun ölüptürlär ‘Kimler bizden önce

ölürler’

2.12.2. Bağlama Edatları

Kelimelerden küçük dil birliklerini, kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri

şekil ve anlam bakımından birbirine bağlayan, onlar arasında irtibat kuran edatlara

bağlama edatları denir.

Gregoryan Kıpçak Türkçesi metinlerindeki bağlama edatları özellikle yabancı

asıllı olanlarının çoğu iki cümle arasında bağlayıcı veya cümle başı edatı durumundadır

(Karamanlıoğlu 1989: LXXXI).

Töre Bitiginin Avusturya nüshasında kullanılan bağlama edatları şunlardır:

ya ‘veya’ (185/B) yaman töräsiz ayttï esä ya yaman yarġu etti ‘kötü kanunsuz

söyledi, ya da kötü hüküm verdi’

zera ‘zira’ (194/B) zera törälär aytïrlar ‘zira kanunlar söylerler’

ančaḫ ‘ancak’ (168/B) Tek ančaḫ Teŋri boluštï ‘bir ancak Tanrı olur’

Belgede Töre bitigi (İnceleme-metin) / Töre bitigi (Examination - text) (sayfa 86-93)