Fiilden Ad Türeten Ekler

Addan ad türeten eklerde olduğu gibi, fiilden ad türeten ekler de ya fiil kök ve

gövdelerine yahut da ad kök ve gövdelerinden oluşturulmuş fiil gövdelerine getirilen

eklerdir. Bu ekler fiil köklerine, isimden yapılmış fiil gövdelerine ve fiilden yapılmış fiil

gövdelerine eklenir. Yani, fiilden isim yapma ekleri isimden fiil yapma eklerinden ve

fiilden fiil yapma eklerinden sonra gelebilirler. Töre Bitigi metninde kullanılan fiilden

ad yapan yapım ekleri şunlardır:

2.7.2.1. –A+

Gabain bu ekin Eski Türkçe döneminden beri var olduğunu ve zarf türettiğini

söylemiştir (Gabain, 2007:51). Ek Töre Bitigi metninde çok fazla işlek olmayan bu ek

zarf türettiği gibi farklı nitelikte adlarda türetebilmektedir:

yänä ‘yine, tekrar’ (151/A) [yän- ‘dönmek’]

yala ‘iftira’ (162/B) [yal- ‘töhmet altında bırakmak, suçlamak’ ]

2.7.2.2. –AGAn+

Daha çok tek heceli geçişsiz fiil köklerine gelen, eklendiği fiildeki hareketi sürekli

olarak yapanı, çokça yapanı gösteren ve abartma görevinde sıfatlar türeten birleşik bir

ektir.

susagan ‘konuşmayan, susan’ (181/B) [sus- ‘susmak’]

2.7.2.3. -Aḫ+

Farklı işlevleri bulanan fiilden ad türetme eklerinden bir tanesidir. Ek Töre Bitigi

metninde alet ve çeşitli türlerde isimler yapmaktadır.

oraḫ ‘orak’ (188/A) [or- ‘biçmek’]

ḫonaḫ ‘konak’ (203/B) [ ḫon ‘konmak’ -aḫ]

2.7.2.4. –AnAK+

İşlek olmayan bir ektir. Sadece bir örnekte rastlanılmıştır. Bu örnekte görüldüğü

üzere somut olmayan fiillerden somut isimler elde edilmiştir.

tegänäk ‘değnek’ (181/A) [teg- ‘değmek’ -änäk]

2.7.2.5. –ç+

Bu ek eskiden beri görülen ve bugün birçok örneği bulunan bir ektir. Bunun da

fonksiyonunda bir aşırılık ifadesi vardır. Yaptığı isimler yapanı veya yapılanı veya

hareket halini gösterir (Ergin, 2011:191).

išanč ‘İnanç’ (197/B) [ išan- ‘inanmak’ -ç]

suḫlanč ‘özlem’ 180/B [suḫlan- ‘özlemek’ -ç]

küsänč ‘istek, arzu’ (180/B) [ küsän- ‘istemek’ -ç]

2.7.2.6. –(I-U)v, -(I-U)K+

Kıpçak Türkçesinde bu ek oldukça çeşitlilik arz eder. Ekin, birden fazla heceli

kelimelerin sonunda –g+, -ġ+ kullanıldığı durumlar olduğu gibi sızıcılaşarak –v+ şeklini

aldığı, aynı zamanda dar olan ünlüsünün de yuvarlaklaştığına dair örnekler bir hayli

fazladır. Bu durumun Codex Cumanicus’ta ve Gregoryan Kıpçak Türkçesi metinlerinde

yoğunlaştığı görülmektedir (Güner, 2013:135). Ek fiile bağlı somut ve soyut adlar

türetmiştir.

bilik ‘bilgi, ilim’ (174/A) [bil ‘bilmek’ -(i)k]

bitik ‘belge, doküman’ (188/B) [biti ‘yazmak’ -k]

yazuv ‘yazı’ (149/B) [yaz’yazmak’-(u)v]

2.7.2.7. –GA+, -ḫA+

Fiil kök ve gövdelerinden sınırlı sayıda sıfat ve adlar türetmiş olan bir ektir. İşlev

bakımından fiilin gösterdiği işten etkileneni ya da bir işin sonucu olanı gösteren

türetmeler yapmıştır.

ḫïsḫa ‘kısa’ (150/A) [kıs’Kısmak’-ka]

2.7.2.8. –GI+, -KI+, -vU+

Eski Türkçede sıfat-fiil eki olarak da kullanılan eklerden biridir. Kıpçak

Türkçesinde fiilden ad türeten işlek eklerdendir. Ekin ünsüz uyumuna tamamen uyduğu

görülür ancak ünlüsünün ünlü uyumuna tam olarak uyduğunu söylemek mümkün

değildir (Karamanlıoğlu, 1994:38).

küzgü ‘ayna’(161/B)

yarġu ‘hüküm,adalet’ (204/B) [yar ‘karar vermek’ -ġu]

soŋġu ‘sunu’ (162/A)

2.7.2.9. –GIç+

Eski Türkçe döneminden beri görülen, fakat işlek olmayan bir ektir. Yapan, olan

veya yapılan nesneleri karşılayan isimler yapar (Ergin, 2011:190). Töre Bitigi metninde

bir örnekte rastlanılmıştır. Bu örnekte ekin eşya ismi yaptığını görüyoruz.

olturġuč ‘sandalye’ (186/B) [oltur ‘oturmak’ -ġuč]

2.7.2.10. –I+, -U+

Eski Türkçe döneminde kullanılan fiilden isim yapan yapım eki –G+’nin düşmesi

sonucu bu ekten önceki ünlüler bu ekin işlevini yürütmeye devam etmiştir.

ḫorḫu ‘korku’ (161/B) [ ḫorḫ ‘korkmak’ -u]

ḫuyu ‘kuyu’ (190/B) [ ḫuy ‘dökmek’-u]

2.7.2.11. –ICI+

Her türlü fiil kök ve gövdelerine getirilerek ad ve sıfat türeten çok işlek bir ektir.

Bu ekin kullanıldığı örneklere baktığımız zaman, ekin kelimeye meslek adı

kazandırdığını görüyoruz.

alïčï ‘alıcı’ (193/B) [al-‘almak’ - ïčï]

baḫïčï-baḫučï ‘bakıcı’ (199/A) [ baḫ- ‘bakmak’-ičï]

čalučï ‘müzisyen’ (199/A) [ čal- ‘çalmak’-učï]

öldürüči ‘katil’ (152/B) [öldür-‘öldürmek’ -üči]

2.7.2.12. -Iḫ+, IK+

Geçişli geçişsiz tek ve çok heceli fiillere gelerek sıfat ve ad türeten çok işlek bir

ektir. Bu ekte yapılmış olan türetmelerin özellikle sıfat olmalarında, yapılmış bitmiş bir

işi nitelik olarak üzerinde taşıma özelliği vardır. Ek ünlüyle biten kelimelerden sonra -

ḫ+,-K+; ünsüzle biten kelimelerden sonra ise bir yardımcı ünlü ile beraber -ḫ+,-K+

eklerinden birini alır. Kıpçak Türkçesi metinlerin de bu ek –IK+ şeklindeyken özellikle

Gregoryan Kıpçak Türkçesi metinlerinde ek sızıcılaşarak -ḫ+ şeklini alır. Bu ek

metinlerde soyut ve somut adlar ile sıfatlar türetmede kullanılmıştır.

ačïḫ ‘açık’ (181/B) [ ač-‘açmak’-ïḫ]

aḫsaḫ ‘aksak’ (166/A) [ aḫsa-‘aksamak’-ḫ]

eksik ‘eksik’ (178/B) [eksi-‘eksilmek’-k]

yapuḫ ‘yapı’ (181/B) [yap-‘yapmak’-uḫ]

yïraḫ ‘uzak’ (191/B) [yıra-‘öteye gitmek’- ḫ]

yarïḫ ‘aydınlık, parlak’ (152/B) [yarı-‘parlamak’- ḫ]

2.7.2.13. –Im+

Geçişli ve geçişsiz tek bazen de çift heceli fiillerden ad türeten işlek bir ektir. Bu

ek ünlü ile biten fiillere yalnız –m olarak, ünsüz ile bitenlere, araya –I-/-U- bağlantı

ünlüsü alarak eklenir. Ek hareketin sonucunu bildirmekle beraber bazen ölçü ifade eden

isimler yapmıştır.

ölüm ‘ölüm’ (156/A) [öl-‘ölmek’-üm]

yarïm ‘yarım’(166/B) [yar-‘bölmek’-ϊm]

2.7.2.14. –mA+

Muharrem Ergin, bu ekin –mak, -mek gibi işleklik sahası bütün fiil kök ve

gövdelerini içine alan bir ektir. –mak, -mek’in hareket isimleri yapmasına karşılık –ma,

-me’nin fonksiyonu iş isimleri yapmaktır görüşündedir (Ergin, 2011:186). Töre Bitigi

metninde türettiği adın hareket adı ve somut olduğunu görmekteyiz.

2.7.2.15. –mAK+, -mAḫ+

Töre Bitigi metninde isim fiil eki olarak da kullanılan bir ektir. Kullanıldığı

kelimelerde genellikle fiilin bildirdiği hareketi gösteren kelimeler türetmiştir.

yalbarmaḫ ‘dilek,rica’ (152/A) [yalbar-‘dilemek’-maḫ]

ḫorḫmaḫ ‘korku’ (173/A) [ ḫorḫ-‘korkmak’- maḫ]

2.7.2.16. –(I-U)n+

Ünlü harfle biten fiillerden sonra –n+ olarak ekleniyor. Ünsüz harflerle biten

fiillerden sonra ise fiil ile –n+ eki arasına bir yardımcı ünlü almaktadır. Metin içerisinde

kullanılan örneğe baktığımız zaman bu ek, fiilin bildirdiği işin sonucu olma görevini

üstlenmiş adlar türetmiştir.

san ‘sayı’ (151/B) [sa-‘saymak’-n]

2.7.2.17. –(I-U)ş+

Töre Bitigi metninde sık kullanılan fiilden isim yapma yapım eklerinden biridir.

Eklendiği fiilleri anlam açısından değiştirmemektedir. Ortaya çıkarılan işin şeklini

gösteren adlar veya sıfatlar türetebilmektedir.

keliš ‘geliş’ (158/A) [kel-‘gelmek’-iš]

batïš ‘batış’ (165/A) [bat-‘batmak’-ïš]

boluš ‘yardım’ (168/A) [bol-‘olmak’-uš]

2.7.2.18. –(I,U)t+

Çok sık olmasa da Töre Bitigi metninde kullanılan bir diğer fiilden isim yapan

yapım eklerinden biride –(I,U)t+’dir. Bu ek eklendiği fiili soyut isim haline

getirmektedir.

ögüt ‘öğüt’ (174/A) [ög-‘övmek’-üt]

2.7.2.19. –vUçI+

Her türlü fiil kök ve gövdelerine getirilerek ad ve sıfat türeten çok işlek olmayan

bir ektir. Bu ekin ünlü uyumuna aykırı bir yapısı vardır.

saḫlavučï ‘saklayıcı’ (155/B) [saḫla- ‘saklamak’ -vučï]

aldavučï ‘aldatıcı’ (157/B) [ alda- ‘aldatmak’ - vučï]

Belgede Töre bitigi (İnceleme-metin) / Töre bitigi (Examination - text) (sayfa 70-75)