Hâl Ekleri

Adlar cümle içinde bağımsız değillerdir. Cümlenin ad, edat, fiil gibi öteki ögeleri

ile sürekli bir bağlantı içindedirler. Adlar, cümlenin örgüsünü oluşturan bu bağlantıyı

kurabilmek için, ilişkinin türüne göre çeşitli durumlara girerler. Adların girdikleri bu

hâllere ad durumuları denir. Ad durumları, adların adlarla veya fiillerle olan geçici

ilişkilerini sağlayan ve cümlenin anlam örgüsünü kuran birer gramer kategorisidir.

Ancak, durum gösteren ekler yapım ekleri gibi eklendikleri adların anlamlarını

değiştirip yeni anlamda adlar oluşturmazlar. Yalnızca, cümle ögeleri arasında çeşitli

yönlerden geçici anlam ilişkileri, geçici anlam bağlantıları kurarlar (Korkmaz,

2014:282).

Metinde kullanılan hâl ekleri şöyledir:

2.1.3.1. Yalın Hâl

Yalın hâl isimlerin başka unsurlara bağlı olmayan şekilleridir. Yalın hâldeki bir

isim, karşıladığı nesne ve kendisine tabi olan isim dışında hiçbir münasebet ifade etmez.

Türkçe’de yalın hâl eksizdir. Kelimelerin kök ve gövdelerinden başka, çokluk ve iyelik

eki almış şekiller de yalın halde bulunurlar (Buran, 1996: 37). Töre Bitigi metninde

tespit ettiğimiz yalın haldeki isimlerin bazıları şunlardır:

törä ‘kanun, hüküm’ (149/B)

bitik ‘belge, doküman’ (150/A)

teŋri ‘tanrı’ (151/A)

orunč ‘rüşvet’ (151/A)

yarġu ‘mahkeme, hukuk’ (151/A)

yarġučï ‘yargıç’ (185/A)

2.1.3.2. İlgi Hâli Eki: +nIn, +nUn, +In, Un

İlgi hâli ismin bir isimle ilgisi olduğunu, kendisinden sonra gelen bir isme tabi

bulunduğunu gösterir. İlgi hâli eki Kıpçak Türkçesinde +nIn, +nUn, +In, +Un

şeklindedir. Ekin adlardan sonra +nIn, +nUn, zamirlerden sonra ise daha çok +In, Un

biçimleri yaygındır. Bu eki alan isim ve zamirlere baktığımız zaman cümle içerisinde

aitlik ve belirtme görevi üstlendiklerini görüyoruz.

Töre Bitigi’nde ekin kullanıldığı örneklerden bazıları şunlardır:

anïŋ ‘onun’ (154/B)

teŋriniŋ ‘Tanrının’ (176/A)

ülüšnüŋ ‘ulusun’ (159/B)

atanïŋ ‘babanın’ (203/B)

ḫartlarnïŋ ‘yaşlılarının’ (177/B)

küčünüŋ ‘gücünün’ (205/A)

martnïŋ ‘martın, Mart ayının’ (160/B)

seniŋ ‘senin’ (162/A)

suvnuŋ ‘suyun’ (165/A)

Teklik birinci ve çokluk birinci şahıs zamirlerinden sonra ek +Im, +Um şeklinde

gelir:

bizim ‘bizim’ (205/B)

menim ‘benim’ (209/A)

2.1.3.3. Belirtme Hâli Eki: +nI, +n +I

Cümlede içerisinde fiilin doğrudan doğruya etkilediği isimler yükleme/belirtme

hâlinde bulunur. Karşıladığı hareket doğrudan doğruya bir isme etki eden geçişli

fiillerdir (Ergin, 2011:231). Ben ve sen zamirlerinden sonra da +I ekinin kullanıldığını

görüyoruz. Bu hâl ekinin metin içerisindeki işlevine baktığımız zaman ise ismi geçişli

fiile belirtme durumuyla bağladığını görmekteyiz. Metinde ekin kullanıldığı

kelimelerden bazıları şunlardır:

seni ‘seni’ (165/B)

meni ‘beni’ (165/B)

oġlanï ‘oğlanı’ (204/A)

bizni ‘bizi’ (149/B)

eminlikni ‘eminliği’(152/B)

išni ‘işi’ (152/A)

kimni ‘kimi’ (156/B)

kišini ‘kişiyi’ (178/B)

munï ‘bunu’ (167/A)

teŋrini ‘Tanrı’yı’ (169/A)

anasïn ‘annesini’ (172/A)

2.1.3.4. Yönelme Hâli Eki: +GA, +KA, +A

Yönelme hâli, varlığın, hareketin varacağı noktayı belirtir. Fiilin hareketinin

yöneldiği ve kendisine yaklaşılan nesne, cümlede yönelme halinde bulunur. Bir başka

anlatımla, adı yönelme, yaklaşma işleviyle fiile bağlayan durumdur. Dolayısıyla fiildeki

hareket yönelme durumundaki ada doğrudur (Buran, 1996,134). Kıpçak Türkçesi

metinlerinin genelinde olduğu gibi Töre Bitigi metninde de yönelme hâli eki olarak

+GA, +KA, +A kullanılmıştır. Ünlü ve tonsuz seslerle biten isimlerden sonra +GA

kullanılmıştır. Tonlu ünsüzlerden sonra da +KA kullanılmıştır. İyelik eki almış

adlardan sonra ise +A kullanılmıştır. Ek ismi fiile yer yön ilgisiyle bağlar, ismi isme

bağladığı durumlarda mevcuttur. Metin içerisinde ekin kullanıldığı isimlerden bazıları

şunlardır:

yulduzga ‘yıldıza’ (149/B)

sizgä ‘size’ (150/A)

yïlga ‘yıla’ (194/A)

yolga ‘yola’ (196/B)

sabanga ‘sabana’ (194/A)

buyruᵡka ‘buyruğa’ (195/A)

ḫardašïma ‘kardeşime’ (150/A)

2.1.3.5. Bulunma Hâli Eki: +DA, +tA

Bulunma hâli, genellikle fiildeki işin ve hareketin yerini bildiren ismin hâl ekidir.

Ancak, buradaki yer kavramı, yalnızca somut bir ad kavramı değildir. Fiildeki harekete

sahne olan her türlü somut ve soyut kavramları karşılayan adlar bulunma durumuna

girebilir. Dolayısıyla bu durum, eklendiği ad ile fiil arasındaki bağlantı özelliği

açısından, bulunma ve yer gösterme kavramına koşut olarak zaman, iş, süreklilik, içinde

olma, tarz bildirme, karşılaştırma, gösterme, vasıta, amaç, sebep vb. ifadeleri de içine

alır. Metin içerisinde kullanılan bulunma hâli eklerinden yola çıkarak ekin işlevlerini

şöyle açıklayabiliriz: bu eki alan ad cümlede yer tamlayıcısı görevini üstlenir, ek adı

hareketin zamanını bildirme ifadesiyle fiile bağlar, adı fiile ‘içinde olma’ anlatımıyla

bağlar. Töre bitiği metninde bulunma hâl eki olarak +DA kullanılmıştır. Ek ünlü ve

ünsüzlerle uyuma girer. Metin içerisinde kullanılan bulunma hâl ekinin yer aldığı

isimlerden bazıları şunlardır:

burungi yïllarda ‘önceki yıllarda’ (149)

arabada ‘arabada’ (149/A)

vaḫtta ‘zamanda, vakitte’ (151/A)

törädä ‘kanunda, hükümde’ (152/A)

dünyâda ‘dünyada’ (153/A)

yarġuda ‘mahkemede’ (155/B)

yüräkimizdä ‘kalbimizde’ (159/B)

Mïsïrda ‘Mısır’da’ (160/A)

kündä ‘günde’ (163/A)

k‘risdânliktä ‘hristiyanlıkta’ (164/B)

2.1.3.6. Çıkma (Ayrılma) Hâli Eki: +DAn, +tAn

Çıkma hâli, işin, ve hareketin çıkma veya başlama noktasını gösterir. Genellikle

fiilin gösterdiği hareketin kendisinden uzaklaştığı veya çıktığı isim, cümlede çıkma

hâlinde bulunur (Buran, 1996:202).

Çıkma durumu eki, genellikle yer tamlayıcısı oluşturarak veya zarf görevi

yüklenerek adı fiile bağlayan bir ektir. Ancak, bazen de adı ada bağlar. Töre Bitigi

metninde çıkma durumu hâli eki olarak +DAn ve +tAn kullanılmıştır. Ek ünlü ve ünsüz

uyumlarına girebilmektedir. Ekin metin içerisindeki işlevlerine baktığımız zaman ise

ekin eklendiği adı fiile sebep sonuç ilişkisiyle bağladığını, fiilin hareketinin nereden

başladığını gösterdiğini, bir bütünü bildirdiğini görüyoruz. Metin içerisinde çıkma hâli

ekini alan isimlerden bazıları şunlardır:

teŋridän ‘Tanrıdan’ (164/A)

ölüdän ‘ölüden’ (165/A)

atamïzdan ‘babamızdan’ (166/A)

kendindän ‘kendinden’ (166/A)

andan ‘ondan’ (167/A)

bašïndan ‘başından’ (168/A)

artïndan ‘sonrasından, arkasından’ (169/A)

belindän ‘belinden, sırtından’ (170/A)

tillärindän ‘dillerinden’ (171/A)

köktän ‘kökten’ (172/A)

2.1.3.7. Vasıta Hâli Eki: bile, +n

Vasıta hâli eki adın belirttiği varlık ve nesnenin fiildeki oluş ve kılışta ‘vasıta’

olarak kullanıldığı veya ‘birliktelik’ ifade ettiğini gösterme durumudur. Töre Bitigi

metninde ‘bile’ ve +n vasıta halini ifade etmekte kullanılmıştır. Metin içerisinde bile

edatının kullanıldığı adlara baktığımız zaman cümle içerisinde zaman veya benzerlik

ifade ettiğini görmekteyiz. Aynı şekilde çok işlek olarak kullanılmasa da metin

içerisinde vasıta hal eki olarak kullanılan +n zaman zarfı görevinde kullanılmıştır.

ol säbäp bilä ‘o sebeple’ (150/A)

eski Törä bilä ‘eski kanunla’ (151/A)

ansïzïn ‘ansızın’ (165/B)

közü bilä ‘gözüyle’ (172/B)

2.1.3.8. Eşitlik Hâli Eki: +çA

Kelime gruplarında ve cümlede fiilin nasıl ve ne şekilde olduğunu veya

yapıldığını, fiilin oluş veya yapılış tarzını ifade etmek için isim eşitlik haline girer

(Ergin, 2011:239). Ek adla fiil arasında bir eşitlik ilişkisi oluşturur. Bunun yanında

eklendiği ada benzetme ve küçültme anlamları da katabilmektedir. Eski Türkçede çok

işlek olan bu ek Töre Bitigi metninde eklenmiş olduğu adlarla kaynaşmıştır. Bu

durumda ek bir yapım eki olarak da değerlendirilebilir. Metin içerisinde ekin

kullanıldığı adlardan bazıları şunlardır:

munča ‘bunca’ (165/B)

barča ‘olduğu kadar’ (165/A)

anča ‘onca, o kadar’ (166/A)

nečä ‘ne kadar’ (170/A)

2.1.3.9. Yön Gösterme Hâli Eki: +GArI, +rA

Eski Türkçe döneminden beri kullanıla gelen yön gösterme hâli eki Töre Bitigi

metninde de kullanılmıştır. Ekler eklendikleri kelimelerle zaman içerisinde kaynaşarak

yeni bir kelime meydana getirmiştir. Metin içerisinde ekin kullanıldığı kelimeler

şunlardır:

soŋra ‘sonra’ (165/A)

ilgäri ‘ileri’ (206/A)

Belgede Töre bitigi (İnceleme-metin) / Töre bitigi (Examination - text) (sayfa 43-49)