Sorgulamaya Dayalı Öğretim Çeşitleri ve Modelleri

Sorgulama Ulusal Fen Eğitimi Standartlarında da tanımlandığı gibi hem bir öğretim stratejisi hem de bir öğrenme amacıdır (NRC,1996). Sorgulayıcı öğrenmeye dayalı öğretim yapılan sınıflardaki öğrenciler bilim adamlarının çalışma yöntemleri kullanmaktadır. Bilimadamları doğayı ve dünyayı anlamada sorgulamayı kullanılır çünkü sorgulama sonucunda doğadaki gözlenen olaylar ve olgulardan fikirler ve teoriler ortaya çıkmaktadır. Öğrencilerde bilim adamları gibi çevrelerindeki doğa ve dünya ile ilgili algılamalarını oluştururken sorgulamayı, kendilerinin ne gözlemlediklerini açıklamada yardım eden fikirlere ve teorilere ulaşmada kullanabilirler. Ayrıca bilim adamları gibi var olan bilgilerinden yola çıkarak yeni ve çelişen bilgileri karşılaştırarak kendi bilgilerini oluştururlar. Ancak ilköğretim okullarında daha düşük sınıf seviyelerinde öğrenciler tahminler yapma, olası tahminleri test etme ve bunları yorumlama becerilerine tam olarak sahip olmadıklarından bu seviyelerde sorulamaya dayalı öğretimde temel amaç bu becerilerin gelişmesini sağlamak olmalıdır (NRC, 2004).

Sorgulamaya dayalı öğretim, öğrencilerin seviyelerine ve bazı sorgulama becerilerini kazanma derecelerine göre çeşitli yaklaşımlar bir bütünlük içerisinde organize edildiğinde 3 şekilde sınıflandırılabilir (D’Avanzo ve McNeal, 1997’den aktaran Trautman ve diğer., 2002).

1. Güdümlü Sorgulama: Öğretmen, öğrencilerin araştıracakları soruları sağlar ve öğrencilerin sorularına hitap eden yöntemleri kullanmalarını önerir ve denetler.

2. Açık Uçlu Sorgulama: Öğretmen, öğrencilerin kendi sorularını ve sorgulama yaklaşımlarını seçmelerine yardımcı olur.

3. İşbirlikli Sorgulama: Öğretmen ve öğrenciler birlikte araştırıcıdır ve sorular ile sorgulama stratejilerini birlikte seçerler.

Sorgulayıcı öğrenme stratejilerinin anlaşılması için Collins hedef ve alt hedeflere nasıl ulaşacağını gösteren bir kuram geliştirmiştir. Collins’in kuramı 3 ana bölümden oluşmaktadır (Babadoğan, 1996’dan aktaran Karakoç, 2003).

1. Öğretmenin hedef ve alt hedefleri: Bu stratejiyi kullanan öğretmenin iki hedefi olabilir.

• Öğrettiği konuyu derinlemesine bir kapsamla sunarak öğrencinin kestirim gücünü arttırmak

• Öğrencinin kestirim gücünü test ederek konuyla ilgili kuram ve kuralları kazandırmak

2. Kuramın ikinci bölümü hedef ve alt hedefleri karşılamada kullanılan stratejiler: Collins (1987) tarafından sorgulayıcı öğrenme anlayışına sahip bir öğretmenin uygulayabileceği 10 strateji belirlenmiştir (Babadoğan, 1996’dan aktaran Karakoç, 2003).

1. Pozitif ve Negatif Örnekler Seçme 2. Sistematik Olarak Durumları Değiştirme 3. Karşı Örnekler Seçme

4. Sınanacak Durumlar Meydana Getirme 5. Sınanacak Durumları Biçimlendirme 6. Sınanacak Durumları Test Etme 7. Alternatif Yordamalarda Bulunma 8. Öğrencileri Çeldirerek Şaşırtma

9. Çelişkili Sonuçları Ayrıntılarıyla Analiz Etme

10. Öğrencileri Sorguya Çekerek Öğrendiklerini Pekiştirme ve Sahip Olmaları Gerekenleri Öğretme

3. Kuramın üçüncü bölümü hedef ve alt hedeflerin seçilmesi ve izlenmesi için oluşturulan kontrol yapılarının oluşturulması: Collins kuramında kontrol yapılarının oluşturulmasında üç özel öğe önermektedir.

• Önemli faktörlerden önce daha önemli faktörleri örnekleyen durumlar seçilmelidir.

• Soyut faktörleri somutlaştıran durumlar seçilmelidir.

• Daha az önemli veya daha az rastlanan durumlardan önce daha önemli ve daha sık rastlanan durumlar seçilmelidir.

Sorgulamaya dayalı öğretimde kullanılmak üzere çeşitli eğitimsel modeller tasarlanmıştır. Sorgulamaya dayalı öğretimde kullanılan modeller aşağıda verilmektedir (Carin ve Bass 2001’dan aktaran Tatar, 2006).

1. Klavuzlu keşfetme modeli 2. Öğrenme halkası modeli 3. 5E öğrenme modeli 4. Kavramsal değişim modeli

1. Klavuzlu Keşfetme Modeli

Klavuzlu keşfetme modeli, sorgulamaya dayalı öğretimin başlangıcında kullanılabilir. Bu model öğretmenin açıklamalı yöntemlerde ve öğrencilerin keşfetme yönteminde olduğu durumun ortasında olarak kabul edilmektedir. Klavuzlu keşfetme modelinde öğretmenin rolleri aşağıdaki gibidir (Tatar, 2006).

1. Araştırmaya başlamak için tanıtım soruları hazırlar. 2. Keşfetme materyallerini sağlar.

3. Keşfetme sorusunu akıllarında yapılandırmaları için yardım eder. 4. Çocukların keşfetme modellerini gözden geçirir.

5. Çocukların keşfetme bilgilerini dinler.

2. Öğrenme Halkası Modeli

Öğrenme halkası modeli üç basamaktan oluşmaktadır (Tatar, 2006). 1. Araştırma: Çocukların yeni bilgiyi keşfettiği aşamadır.

3. Kavram Uygulaması: Çocukların keşfettikleri ve öğretmenlerinden öğrendikleri bilgilerden yeni bilgi oluşturdukları aşamadır (Odom ve Kelly 1998’den aktaran Tatar, 2006).

Bu modelin aşamalarında araştırma evresi etkinlikleri genellikle laboratuvar etkinlikleridir ve öğrencilerin bilimsel kavramları anlamayı geliştirmelerinde gerekli olan verileri sağlamaktadır. Araştırma evresini öğretmenin yönlendirmesiyle oluşan kavram tanıtımı diğer bir ifadeyle kavram oluşturma aşaması izler. Bu aşamada öğrenciler verileri yorumlarken yönlendirilir böylece öğrenciler bilimsel kavramları yapılandırırlar. Kavramların tanıtımı aşamasını kavram uygulaması aşaması olan genişleme aşaması takip etmektedir. Bu aşama yeni kavramların uygulanmasını sağlamaktadır. Öğrencilerin bildikleri kavramlarla yeni oluşturdukları kavramlar arasında ilişki kurmaları beklenir. Öğrenme halkasındaki araştırma aşamasında laboratuvar uygulamalarını içerebilir ancak sadece bununla sınırlandırılmamalıdır. Çeşitli öğretim yöntemlerinin tasarlanmasına izin verecek öğretim ortamlarıda yaratılabilir. Bunlara örnek olarak gösteri, sınıf içi tartışmaları, öğrenci sunumları, alan uygıulamaları ve gezileri, resimli fen araçları uygulamaları, bilgisayarla fen öğretimi verilebilir (Gerber, Brovey ve Price, 2001).

Öğrenme halkası modeliyle ilgili yapılmış araştırmaların sonucunda öğretmenlerin öğretim davranışlarında uzun süreli değişikler oluşturduğunu göstermiştir. Bu çalışmalardan belirgin olarak elde edilen sonuç fen öğretmenlerinin % 93’ünün araştırmalardan sonra da kendi sınıflarında bu modeli uyguladıklarını belirtmeleridir (Gerber ve diğer., 2001).

3. 5E Öğrenme Modeli

Girme, keşfetme, açıklama, derinleştirme ve değerlendirme aşamalarından oluşan bu modelin aşamaları aşağıda açıklanmaktadır (Turgut ve diğer., 1997; Smerdan ve Burkam, 1999; Çepni, Akdeniz ve Keser, 2000’den aktaran Özmen, 2004).

1. Girme (enter/engage) aşaması

Bu aşamada öğrencilere olayın nedeni hakkında sorular sorulur. Bu basamakta anlatma, tanımlar verme, kavramları açıklama ya da öğrencilere göreceklerini ve öğreneceklerini söyleme söz konusu değildir. Burada önemli olan doğru cevabı bulmaları değil, değişik fikirler ileri sürmelerini, soru sormalarını teşvik etmektir.

2. Keşfetme (explore) aşaması

Öğrenciler birlikte çalışarak, deneyler yaparak, öğretmenin yönlendirebileceği bilgisayar, video ya da kütüphane ortamında çalışarak sorunu çözmek için veya olayı açıklamak için düşünceler üretirler. Bu düşünceler öğretmenin süzgecinden geçtikten sonra olayı çözümlemek için beceriler ve çözüm yollarına dönüştürülür. Bu aşama en fazla oranda öğrenci faaliyetini içeren aşamadır.

3. Açıklama (explain) aşaması

Öğretmenin, öğrencilerin yetersiz olan önceki düşüncelerini doğru olan yenileriyle değiştirmelerine yardımcı olduğu basamaktır. Bu aşama öğretmen merkezli olup, düz anlatım yönteminin yanısıra, film ya da video, bir gösteri ya da öğrencilerin yaptıklarını tanımlamalarını ve sonuçları açıklamalarını teşvik edici bir etkinlik gibi daha ilginç uygulamaları içerebilir. Öğretmen, öğrencilerin deneyimlerini bir araya getirmelerinde, sonuçlarını açıklamalarında ve yeni kavramlar oluşturmalarında onlara temel bilgi düzeyinde açıklamalarda bulunarak yardımcı olur.

4. Derinleşme (elaborate) aşaması

Öğrenciler birlikte ulaşmış oldukları bilgileri veya problem çözme yaklaşımını yeni olaylara ve problemlere uygularlar. Bu yolla zihinlerinde daha önce var olmayan yeni kavramları öğrenmiş olurlar. Öğretmen, yeni bilgileri ilgili olgulara uygulamalarında öğrencilerden daha çok doğruluk ve sorumluluk ister.

5. Değerlendirme (evaluate) aşaması

Bu dönem, öğrencilerden anlayışlarını sergilemelerinin beklendiği ya da düşünme tarzlarını ya da davranışlarını değiştirdikleri evredir. Bu aynı zamanda yeni kavram ve becerileri öğrenmede, öğrencilerin kendi gelişmelerini değerlendirdikleri evredir. Böylelikle bu son aşamada yeni edindikleri bilgilerini ve becerilerini değerlendirerek bir sonuca ulaşırlar.

4. Kavramsal Değişim Modeli

Kavramsal değişim modeli Daniel Neale (1987) tarafından gelişitirilmiş olup yedi basamaktan oluşmaktadır. Bu modelin basamakları aşağıdaki gibidir (Carin ve Bass, 2001’dan aktaran Tatar, 2006).

1. Tanıtım: Öğrenciyi güdülemek için dersin amacı, içeriği ve etkinlikler öğretmen tarafından sunulur.

2. Gözden Geçirme: Öğretmen öğrencilerinin varolan bilgilerini gözden geçirip kullanmaları için dersle ilgili tartışma ortamı oluşturur.

3. Gelişim: Öğretmen tarafından problem veya bilgi sunulur, fikirler geliştirilir ve öğrencilerin bilgileri, tartışmaları ve açıklamalarından bilgi sağlanır. Bu bilginin araştırılacak olan olgunun anlaşılması için gerekli şemaların oluşturulmasıyla başlar.

4. Araştırmalar ve Etkinlikler: Öğrencilerin fikirlerini test etmek için materyallerle çalışırlar. Bu aşamada geniş çaplı araştırma etkinlikleri yapılır.

5. Sunum: Öğrenciler sözlü ya da yazılı olarak aktivite sonuçlarını sunar. 6. Tartışma: Aktiviteden elde edilen sonuçlar tartışılır. Öğretmen öğrencilerinin yanlış ve eksik kavramlarını düzeltme yoluna gidebilir.

7. Özet: Sonuçlar ve bulgular diğer derslerle ilişkilendirilerek özetlenir.

2.4. Sorgulamaya Dayalı Sınıflarda Öğretim Ortamları ile Öğretmen ve Öğrenci