Bu araştırmada farklı ölçeklerdeki kentlerde semt pazar yerlerinin seçim kriterleri ile pazar yerlerinin kuruluşu için arazi edinimi ve yönetimi sorunları hem genel, hem Sincan İlçesi örneği çerçevesinde karşılaştırmalı olarak irdelenmiştir. İnceleme sonuçlarına göre farklı belediyelerin mevzuat ve özellikle pazar yerleri yönetmelik hükümleri çerçevesinde birbirinden farklı uygulamaları yaptıkları ve hatta aynı ilin ilçeleri arasında pazar yerlerinin kuruluş yerleri için aranan kriterler ve arazi edinim yöntemleri arasında benzer veya uygulama bütünlüğünün olmadığı tespit edilmiştir.
Ülkesel ölçekteki uygulamaların yasal düzenlemelerden kaynaklanan eksiklikleri bulunmakta olup, özellikle arazi edinimi ve yönetimine ilişkin eksikliklerin geçmişten günümüze kadar yargı kararları ile büyük ölçüde çözümlendiği gözlenmektedir. Bu çalışmada semt pazarlarını düzenleyen 5957 Sayılı Kanun ve yönetmelik incelenerek, kentlerde pazar yeri seçim kriteri hem genel, hem de örnek olay çerçevesinde değerlendirilmiştir.
Eski çağlardan bu yana insanlar toplayabildikleri kısıtlı ürünleri değiş tokuş yaptıkları mekan olan pazar yerleri değişerek günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. Halen hemen her ölçekteki kentlerde semt pazarları tesis edilmekte ve özellikle dar gelirli halkın başlıca alışveriş mekanı olma özelliğini korumaktadırlar. Pazar yerleri yaşayan mekânlar olarak genel olarak dar ve orta gelirli halkın yürüme mesafesi içinde yer alması gerekli görülmektedir. Belirtilen husus ve belirli bir nüfus büyüklüğü ile alışveriş kültürü esas alınarak pazar yerleri tesis edilmektedir. Günümüzün kentlerinde araç yoğunluğu ve ulaşım olanakları ile değişen alışveriş kültürü esas alındığı zaman, modern kentlerin planlaması anlayışına göre pazar yerlerinin yakın çevresinde toplu taşıma olanakları ve otoparklar ile ulaşım kolaylığının ön planda tutulması zorunlu görülmektedir. Aynı zamanda pazara malzeme getiren esnafın araçları ile mallarının giriş-çıkış ve taşınmasını kolaylaştırıcı önlemler ile trafik sıkışıklığına neden olunmaması temel yer seçim hedefleri arasında yer almalıdır.
İnceleme sonuçlarına göre kentlerde semt pazar yeri olarak ayrılan mekanların tespitinde; tüketici piyasasının büyüklüğü (nüfus ve kişi başına harcama tutarları gibi),
45
ulaşım imkânları, semt pazarı sayısı, pazar yerlerinin birbirlerine yakınlığı, semt pazarının çevre, altyapı ve trafiğe getireceği yükler, can ve mal güvenliği ile riskler gibi bazı ölçütlerin esas alındığı saptanmıştır. Pazar yerlerinin imar planları içindeki konumu ve işlevleri, pazar yeri için arazinin imar uygulamaları, kamulaştırma ve bağış gibi yollarla edinilmesi ve etkileri de irdelenmiştir. Arazi edinimi aşamasından sonra pazar yerinin kuruluşu, komisyonun çalışmaları, belediyelerin semt pazarlarındaki yetki ve sorumlulukları, Sincan İlçesi semt pazarları örneği çerçevesinde incelenmiş ve pazar yerlerinin yönetimi alanındaki temel sorunlar tanımlanmış ve çözüm önerileri ortaya konulmuştur. Belirtilen kriterle yönünden örnek olay olarak seçilen ilçedeki mevcut pazar yerlerinin değerlendirilmesi sonucunda; genel olarak tesis edilen pazar yerlerinin çeşitli nedenlerle tam olarak sayılan ölçütlere uyum sağlayamadığı ortaya çıkmıştır.
Araştırması yapılan Sincan İlçesi’nin 11 semt pazar yerinden imar planlarında dördü pazar alanı, üçü park alanı, iki belediye hizmet alanı, iki sağlık tesis alanı, bir kültür merkezi ve bir adedi ise meydan olarak görünmektedir. İncelenen ilçede pazar yerlerinin imar planında fiili kullanım amaçlarına uygun biçimde işlevlendirilmediği görülmekte olup, ilçede mevcut semt pazarlarının imar mevzuatına uygun biçime kavuşturulması çalışmalarının ivedi olarak tamamlanması gerekmektedir. İlçede semt pazarlarının yüzölçümlerinin 1.200 m2 ile 14.234 m2 arasında değiştiği ve ilçedeki toplam 11 pazar yerinin kamu arazilerinin devir ve imar uygulaması yoluyla edinildiği saptanmıştır.
Pazar yeri olarak ayrılan nispeten geniş parsellerin haftada sadece bir gün etkin biçimde kullanılması ve kalan zaman içinde taşınmazın etkin olarak semt halkının yararlanmalarına sunulamaması, taşınmazların etkin ve verimli kullanımı bakımından sorunlu bulunmaktadır.
Kamu kaynağı harcanarak yapılan semt pazarlarının elektrik, su, temizlik, wc, otopark, elektrik, güvenlik, denetim, bakım-onarım gibi ortak hizmetleri belediyelerce yerine getirilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Belediyeler bir yandan pazar yerleri için arazi edinme ve pazar yerlerinin inşaat işlerini yapmak ve diğer yandan da işletmecilik faaliyetlerini gerçekleştirmek zorundadırlar. Belirtilen hizmetlerden özellikle işletme faaliyetlerinin finansmanının karşılanabilmesi açısından 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanununa göre pazar yerlerinde esnafa yer tahsisinden belirli bir ücret alınması
46
gerekmekte olup, Ancak yönetmeliğe göre yer tahsis ücretin alınması yasal olmamaktadır. Yönetmelikte yapılacak yeni düzenleme ile yer tahsis bedellerinin tespitinin ve tespit esaslarının fonksiyonel biçimde düzenlenmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Esasen esnafın ödemesi gereken ücretin; işlem hacmi, semt halkının ekonomik durumu, pazar yerlerinin işleme giderleri ve geleceğe yönelik yatırımlar için fon ayrılmasına imkan verecek ölçüde ücretin tespit usullerinin yeniden belirlenmesi ve uygulanması zorunlu görülmektedir. Pazar satış yerlerinin devrinin ancak ağır hastalık durumunda çalışamaz duruma gelme ve vefat durumunda yasal mirasçılarına yapılması pazarcılık iş kolunu bırakacak esnafın yasal olmayan devirlere zorlamaktadır. İlgili Bakanlık tarafından yapılan yönetmelik hükümleri çerçevesinde devir ile ilgili özel düzenleme yapılması gerekliliği bulunmaktadır.
Belediye meclisi kararı ile her yıl belirlediği işgaliye ücretleri; sebze ve meyve, balık ile tuhafiye olarak üç ayrı grup halinde 11 semt pazarında tüketici piyasasının büyüklüğü esas alınarak farklılaştırılmıştır. Semt pazarlarında yapılan görüşmelerin sonuçlarına göre pazarcı esnafının cirosunu etkileyen en önemli unsurların başında, satış tezgâhlarının konumu (köşe başı, pazar giriş çıkışında olma gibi) gelmekte, ancak pazarlarda işgaliye ücretinin tespiti ve ödenmesinde bu husus hiç dikkate alınmamaktadır. İncelenen ilçede sadece pazarlanan ürünlerin özellikleri ve pazar yerlerine göre uygulanan ücret tarifesini değişim gösterdiği ortaya konulmuştur. Her ne kadar işgaliye ücretleri belirlenirken tüketici piyasası yoğunluğu pazarın büyüklüğü ve satılan ürün grubu dikkate alınsa bile semt pazarları içinde bulunan satış tezgâhlarının konum avantajı veya dezavantajı, tezgahta ürünlerin sunum biçimleri ve ürün karması gibi özelliklerin de işgaliye ücretlerinin tespit edilmesinin gerekli olduğu saptanmıştır.
Özellikle işgaliye ücretlerinin tespiti yöntemleri konusunda mutlaka semt pazarlarında yapılacak tüketici ve pazarcı anketleri ve ciro araştırmasına dayalı tarife geliştirme çalışmasının yapılması ve sonuçlarına göre uygulamaya geçilmesinin gerekli olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Kentin merkezi noktalarında genel olarak 2.000 - 30.000 m² arasında değişen yüzölçümlerine sahip pazar yerlerinin haftanın bir günü semt pazarı olarak kullanılarak altı gün atıl durumda bırakılmamalıdır. Pazar yerleri semtin ihtiyaçlarına ve halkın
47
talepleri doğrultusunda otopark olabileceği gibi çocuklara yönelik faaliyetlerin gerçekleştirildiği kültürel ve sportif etkinliklerin yapıldığı alanlar olarak da kullanılmalıdır. Candan (2013) tarafından da vurgulandığı gibi, pazar yerlerinin yaşamsal dönüşümleri de şekillendirecek çoklu işlevlerle tasarlanması, meydan özelliği taşıması, sosyal toplanma ve paylaşım odağı olarak kullanılması kentleşme oranı ve yapılaşma yoğunluğu dikkate alındığı zaman yaşamsal öneme sahip bulunmaktadır.
Kent ölçeğinde kamusal mekân olarak toplanma ve birlikteliği vurgulayan kentin paylaşım mekânları pazaryerleri mahalle meydanı ya da pazar yeri meydanı olarak çoklu işlevlerle donatılabilmesi zorunu görülmektedir. Pazar yerleri kent ölçeğinde, belirli merkezlerde yoğunlaşan kültür sanat etkinliklerinin, bölgenin özelliğine göre yerel ölçekte mahalle düzeylerine taşınmasına imkan verebilecek alanlar olarak değerlendirilebilir. Mahalle ölçeğinde yürütülecek sinema ve tiyatro gösterimleri, yaz günlerinde toplumun açık hava sineması özleminin giderilmesine hizmet edecektir.
Sergiler ve söyleşiler, sanatçı ve aydınları toplumun değişik kesimleri ile yerinde buluşturabilir. Kültürün ve sanatın yaratıcılığı, özgürlükçü bir yaşam hedefiyle bir sosyal proje olarak ele alınabilir. Pazar yerleri birer meydan olarak okuma ve üretim mekânları olarak tasarlanabilir, günlük gazetelerin okunduğu, kitap değişimlerinin yapıldığı, tartışıldığı ve hatta yerel ölçekte fikri üretim alanları olarak da işlev görebilecek mekanlar olarak tasarlanıp kullanıma açılabilir.
Özellikle düşük gelirli ilçelerde pazarcı esnafına yönelik eğitim ve sertifikasyon çalışmalarının yerel idarelerce yapılması, alışveriş kültürünün geliştirilmesine hizmet edecektir. Hatta semt pazarlarında yer tahsisi ve ücretlendirmede uygulanacak eğitim faaliyetlerine katılma zorunluluğunun getirilmesi yoluna da gidilebilir. Esasen Pazar yerlerinin rasyonel kullanımı, alışveriş yapan kişilerin tatmininin azami düzeye çıkarılması bakımından başta büyükşehir olmak üzere belediyelerce pazarcı esnafına yönelik eğitim programlarının geliştirilmesi ve sertifikalandırma uygulamasının olumlu etkilerinin olması beklenmektedir.
Gelir seviyesindeki artış ve kent içinde artan alışveriş merkezi yatırımlarının pazar yerlerine olan talebi azaltmasına paralel olarak semt pazarlarının işlevlerinin değiştirilmesi, açık-rekreasyon alanı niteliğine dönüştürülmesi beklenmektedir. Kentsel
48
gelişme ve yaşam kalitesindeki artışa bağlı olarak kent içinde satın alınacak konutun pazar yerine yakın olması ölçütünün önemini yitirmesi kaçınılmaz olacaktır. Bununla birlikte doğu kültüründe mal seçimi ve alışverişin batı dünyasından ayrılan özellikleri, gelenekselleşmiş pazar yerlerinin kentin uzak mekanları ve kent saçaklarında varlığını gelecek yıllarda da sürdürmesine yol açacağı düşünülmektedir. Ancak pazar yerlerinin kuruluşu aşamasından sonra bakımı ve temizliği, günlük gereksinimleri karşılamaya yönelik hizmetlerin sunulması, pazar yerlerinde konsept geliştirme (bütün ürünlerin pazarlanması veya gıda, giyecek gibi tek grup ürünün sunulması gibi), satılan malın miktar ve niteliğinin denetimi, işgaliye bedellerinin tespiti, tahakkuk ve tahsili, açılış ve kapanış gün ve saatlerinin tespiti ile büyük ölçekli tadilat ve onarım işlerinin yapılması gibi yönlerden belediyelerin yeni yaklaşımları geliştirmeleri ve pazar yerlerinin çok yönlü kullanımlarının sağlanması zorunlu görülmektedir.
49 KAYNAKLAR
Anonim, 2012. Pazar Yerleri Hakkında Yönetmelik, TC Resmi Gazete Tarih:
31/12/2012, Sayı: 28514 (4.Mükerrer), Ankara.
Anonim, 2012. sayılı Sebze ve Meyveler İle Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun, TC Resmi Gazete Tarih: 31/12/2012, Sayı: 28514 (4.Mükerrer), Ankara.
Anonim, 2013. Web Sitesi. http://www.tapu-kadastro.net/index.php/mevzuat/yargi-kararlari/317-danistay-kararlari-imar-uygulamalari Erişim Tarihi: 20.05.2013.
Anonim, 2013. Web Sitesi. http://www.sincan.bel.tr/ilcemiz.aspx. Erişim Tarihi:
20.05.2013.
Anonim, 2013. Web Sitesi. http://www.sincan.bel.tr/HaberDetay.aspx?HID=370.
Erişim Tarihi 20.05.2013.
Anonim, 2013. Web Sitesi. http://www.ankara.gov.tr/Portal.asp?X=sincan. Erişim Tarihi 20.05.2013.
Anonim, 2013. Web Sitesi. Türk Dil Kurumu Sözlüğü 2013, http://tdkterim.gov.tr/bts/
Erişim Tarihi 20.05.2013.
Aksoy, Y., 2009. Pazar Yerlerinin Şehir Planlaması Standart ve İlkeleri Yönünden İncelenmesi: İstanbul İli Bakırköy İlçesi Örneği. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:18,Sayı:2: s. 26,39 , Adana.
Candan, K., 2013 Web Sitesi. http://dimp.kardaizler.org/index.php/yazilar/153-sosyal-mimarl-k-yaz-lar-i-tezcan-karakus-candan.html. Erişim Tarihi: 18.05.2013.
Gözler, K., 2003. İdare Hukuku. Ekin Kitapevi Yayınları, Cilt II, s. 910, Bursa.
Koray, A., 2007.Web Sitesi. http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=22829.
Erişim Tarihi:18.05.2013.
Tuncel, H., 2003. Anadolu Şehirlerinde Semt Pazarları: Elazığ Örneği, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:13: s. 49,70, Elazığ.
Tuncel, H., 2009. Geleneksel Ticaret Mekânı Olarak Türkiye'de Haftalık Pazarlar, EJournal of New World Sciences Academy, Vol: 4, No: 2: s. 35,52, Elazığ Yıldız, F., 1999. İmar Bilgisi Planlama-Uygulama-Mevzuat Nobel Yayını, Ankara.