Bu bölümde araştırmaya katılan öğretmenlerin merhamet düzeylerinin cinsiyet, kıdem, branş ve algılanan anne-baba tutumları bağımsız değişkenlerine göre incelenmesiyle elde edilen bulgulara ve bu bulguların alanyazında yer alan diğer çalışmalarla karşılaştırılmasına ve tartışılmasına yer verilmiştir.
Öğretmenlerin cinsiyete göre merhamet düzeyleri
Araştırmada elde edilen bulgular, öğretmenlerin merhamet düzeylerinin cinsiyetlerine göre anlamlı olarak farklılaştığını göstermektedir. Kadın öğretmenlerin merhamet düzeyi puan ortalaması, erkek öğretmenlerin merhamet düzeyi puan ortalamasından daha yüksek bulunmuştur. Başka bir deyişle, kadın öğretmenlerin merhamet düzeyi erkek öğretmenlerden daha yüksektir.
Alanyazında da kadınların merhamet düzeyinin erkeklerden daha yüksek olduğuna dair bulgular mevcuttur. Vatandaş (2007), toplumsal cinsiyet ve cinsiyet rollerinin algılanışı üzerine çalışmasında, Türk toplumundaki cinsiyet öz nitelikleriyle ilgili olarak, merhametin kadın katılımcıların kadınlara ait olduğunu düşündükleri cinsiyet öz niteliklerinden birisi olduğu bulunmuştur. Benzer olarak merhametin erkek katılımcıların kadınlara ait olduğunu düşündükleri cinsiyet öz niteliklerinden biri olduğu görülmüştür. Hacıkeleşoğlu ve Kartopu (2017), üniversite öğrencilerinin merhamet düzeylerinde dindarlık eğilimlerine göre herhangi bir farklılık olup olmadığını inceleyen bir çalışma
46
yapmışlardır. Bu çalışmada kızların merhamet düzeylerinin erkeklere göre daha yüksek olduğu tespit edilmiştir.
Öğretmenlerin kıdeme göre merhamet düzeyleri
Araştırmada, merhamet düzeyinin “1-5” ve “6-10” kıdem yıllarında düşük olduğu, “11- 15”, “16-20” ve “21-25” kıdem yıllarında yükseldiği, “26 ve üzeri yıl” kıdem yıllarında düştüğü görülmektedir. Kısaca, öğretmenliğin ilk yıllarında düşük olan merhamet düzeyinin 10’lu yıllarda arttığı ancak 25 yıldan sonra düştüğü sonucuna ulaşılmıştır. Kıdemli öğretmenlerin, yaş ve tecrübe bakımından merhamet düzeylerinin yüksek olması beklenirken, aksine diğerlerine göre düşük bulunmuştur.
Alanyazında, öğretmenlerin kıdem düzeyleri ile merhamet düzeyleri arasındaki ilişkiyi inceleyen başka bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ancak, alanyazında yer alan, öğretmenlerin kıdem düzeyleri ile tükenmişlik ve duyarsızlaşma düzeylerini ilişkilendiren bir çalışmaya göre, 1-10 yıl ve 11-20 yıl kıdem düzeyine sahip öğretmenler, 21 yıl ve üzeri kıdem düzeyine sahip öğretmenlere nazaran daha fazla duygusal tükenme ve duyarsızlaşma yaşamaktadır. Ayrıca, 1-10 yıl kıdem düzeyine sahip öğretmenlerin, 11-20 yıl kıdeme düzeyine sahip öğretmenlere göre daha fazla duyarsızlaştığı görülmüştür (Ersoy Yılmaz, Yazıcı ve Yazıcı, 2014). Duyarsızlaşma ve tükenmişlik durumlarının, merhametsiz davranışlara yol açabileceği göz önünde bulundurularak, bahsedilen çalışmada yer alan bulguların, yapılan bu çalışmanın bulgularını destekler nitelikte olduğu söylenebilir.
Öğretmenlerin branşa göre merhamet düzeyleri
Araştırmadan edinilen bulgulara göre, öğretmenlerin branşlarına göre merhamet düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık bulunmaktadır. Edebiyat öğretmenleri, psikolojik danışmanlık ve rehberlik öğretmenleri, sosyal bilgiler dersleri öğretmenleri ve sınıf öğretmenlerinin merhamet düzeyleri erkek meslek lisesi alan dersleri öğretmenlerinden daha yüksektir. Alanyazında, öğretmenlerin branşlarına göre merhamet düzeylerini ele alan başka bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu araştırmadan elde edilen sonuçların öğretmenlerin aldıkları eğitimle bağlantılı olabileceği düşünülmektedir. Ayrıca, öğretmenlerin yetkin oldukları alanların konu içeriklerinden (teknik bilimler, uygulamalı bilimler, sosyal bilimler gibi) kaynaklanan farklılıklar, iletişim süreci ve ders içi sosyal paylaşım gibi etkenler öğretmenlerin merhamet düzeyleri üzerinde etkili olabilir.
47
Öğretmenlerin algılanan anne-baba tutumuna göre merhamet düzeyleri
Araştırmanın bulguları, öğretmenlerin annelerini algılamalarına göre merhamet düzeyleri arasında anlamlı bir fark olmadığını ortaya koymuştur. Ancak öğretmenlerin babalarını algılamalarına göre merhamet düzeyleri arasında anlamlı farklılıklar bulunmaktadır. Bulgulara göre, babasını duyarlı olarak algılayan öğretmenlerin merhamet düzeyi, duyarlı olarak algılamayanlara göre daha yüksektir. Babasını merhametli olarak algılayan öğretmenlerin merhamet düzeyi, merhametli olarak algılamayan öğretmenlerden daha yüksektir. Babasını destekleyici olarak algılayan öğretmenlerin merhamet düzeyi, destekleyici olarak algılamayan öğretmenlerden daha yüksektir. Babasını hoşgörüsüz olarak algılayan öğretmenler ile hoşgörüsüz olarak algılamayan öğretmenlerin merhamet düzeyleri arasındaki fark anlamlı değildir. Babasını otoriter olarak algılayan öğretmenlerin merhamet düzeyi, otoriter olarak algılamayan öğretmenlerin merhamet düzeyinden daha düşüktür. Babasını cezalandırıcı olarak algılayan öğretmenlerin merhamet düzeyi, cezalandırıcı olarak algılamayan öğretmenlerin merhamet düzeylerinden daha düşüktür. Alanyazındaki bulgular, anne-baba tutumlarının merhamet düzeyinde etkili olduğunu göstermektedir. Hacıkeleşoğlu ve Kartopu (2017), üniversite öğrencilerinin merhamet düzeylerinde dindarlık eğilimlerine göre herhangi bir farklılık olup olmadığını inceleyen bir çalışma yapmışlardır. Bu çalışmada, annesi demokratik bir tutum sergileyen bireylerin merhamet puan ortalamasının, annesi otoriter bir tutum sergileyen bireylere ve annesi ilgisiz bir tutum sergileyen bireylere göre daha yüksek olduğu bulunmuştur. İşgör (2017), üniversite öğrencilerinde bağlanma stilleri ve akademik başarının merhamet üzerindeki yordayıcı etkisi üzerine bir çalışma yapmıştır. Çalışmada algılanan ana-baba tutumu aşırı baskıcı-otoriter olan üniversite öğrencilerinin merhamet puanlarının aşırı koruyucu, ihmal eden, aşırı hoşgörülü, demokratik ana-baba tutumlarından birine sahip üniversite öğrencilerinden anlamlı derece daha düşük olduğu bulunmuştur. Otoriter ana-babaların, çocuk üzerindeki etkilerinden biri çocuğun kindar ve hırçın olması olabilir (Weilburger, 2008, s. 35). Dolayısıyla otoriter bir anne-babaya sahip bireylerin çevresindekilere yaklaşımında merhametin düşük olması beklenebilir. Yukarıda belirtilen bu araştırmaların bu çalışmayı desteklediği düşünülmektedir.
48
Öneriler
Bu bölümde araştırmada ulaşılan bulgulardan yola çıkılarak araştırmaya ve uygulamaya yönelik öneriler yer almaktadır:
1. Araştırmada öğretmenlerin merhamet düzeyleri cinsiyet, kıdem, branş ve algılanan anne-baba tutumlarına göre incelenmiştir. Öğretmenlerin merhamet düzeylerini etkileyen başka değişkenlerin varlığı, ne düzeyde etkiledikleri araştırılarak, ilgili alanyazına ve eğitim sistemine katkı sağlanabilir.
2. Araştırmada yalnızca bir meslek grubuna yer verilmiştir. Merhamet duygusunun toplumun genelindeki yansımalarını ve hangi etkenler ile şekillendiğini daha iyi anlayabilmek için, başka meslek gruplarından bireylerin katılımı ile farklı çalışmalar yapılması sağlanabilir.
3. Eğitim ve öğretim ortamlarında, merhamet duygusunun karşılıklı olarak paylaşılabileceğinden yola çıkılarak, araştırmanın kapsamı öğrenciler ve okul yönetimi çalışanlarını kapsayacak biçimde geliştirilebilir.
4. Öğretmenlerin öğrencilerini ders ortamlarının sağladığından daha fazla tanıması sağlanarak, öğrencilere duydukları merhametin artırılabileceği düşünülmektedir. Bu sebeple okullarda, tüm branşlardan öğretmenlerin ve öğrencilerin işbirliği içinde katıldıkları sosyal etkinlikler ve değerler eğitimi kapsamında öğretmenlerin ve öğrencilerin aktif olarak yer aldıkları merhamet konulu etkinlikler düzenlenebilir. 5. Öğretmen yetiştirme programlarına, hizmet öncesi ve hizmet içi eğitim
programlarına merhamet ile ilgili içerikler eklenerek, bu değerin geliştirilmesi sağlanabilir.
49
KAYNAKLAR
Akdeniz, S. (2014). Farklı merhamet düzeylerine sahip üniversite öğrencilerinde
depresyon, anksiyete, stres ve duygusal zekanın incelenmesi. (Doktora tezi).
https://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.
Akdeniz, S., & Deniz, M.E. (2016). Merhamet Ölçeği’nin Türkçeye uyarlanması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. The Journal of Happiness & Well-Being, 4(1), 50-61.
http://www.journalofhappiness.net/frontend/articles/pdf/v04i01/5.pdf sayfasından
erişilmiştir.
Aktaş, H. (2004). İnsanda duygusal yaşantı. Ankara: Palme.
Altuntaş, H. (2011). Rahmetten şefkat ve merhamete. Diyanet Aylık Dergi, 244, 17-19. Arslanoğlu, İ. (2016). Bilimsel yöntem ve araştırma teknikleri. Ankara: Gazi.
Atalay, H. (2015). Merhamet, biraz merhamet. Psikeart Dergisi, 38, 6-11.
Ay, M. E. (2011). Bir merhamet mürebbisi: Hz. Muhammed (s.a.s.). Diyanet Aylık Dergi, 244, 8-12.
Aydın, M. Z. (2014). Merhamet. M. Z. Aydın (Ed.), Değer sandığı okulda değerler eğitimi
materyalleri: Merhamet (Şefkat) içinde (s.5-6). Ankara: Nobel.
Bedevi, A. (2000). Miskeveyh. M. M. Şerif (Ed.), Klasik İslam filozofları ve düşünceleri (K. Turhan, Çev.) içinde (s. 86-89). İstanbul: İnsan.
Biberci, F. (2010). 2-7 yaş arası çocuklarda sevgi ve merhamet değerlerinin hadisler
ışığında öğretimi. (Yüksek lisans tezi). https://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir. Bilgin, V. (2015). Bir insanlık sorunu: Merhametsizlik. Diyanet Aylık Dergi, 299, 11-15.
50
Biricik, D. (2012). Pozitif psikoloji. Tubitak Bilim ve Teknik Dergisi, 4/2012, 29.
http://media.wix.com/ugd/b6160f_d018502a927c419bbacb02a781174b90.pdf
sayfasından erişilmiştir.
Çapcıoğlu, İ. (2015). Ailede merhamet ve merhametsizliğin yansımaları. Diyanet Aylık
Dergi, 299, 31-33.
Dalai Lama (2002). Şefkatin gücü (N. Yener, Çev.). İstanbul: Okyanus.
Dutton, J., Frost, P., Lilius, J., & Worline, M. (2005). Explaining compassion organizing competence. Michigan Ross School of Business Working Paper
Series, 993, 1-106.
https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/41217/993.pdf?sequence= 1&isAllowed=y sayfasından erişilmiştir.
Eğrilmez, A. (2015). Merhamete yer yok. Psikeart Dergisi, 38, 36-39.
Ersoy Yılmaz, S., Yazıcı, N., & Yazıcı, H. (2014). Öğretmen ve yönetici öğretmenlerin tükenmişlik düzeylerinin incelenmesi. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 24, 135-157. Doi: http://dx.doi.org/10.11611/JMER357
Eryılmaz, A. (2014). Herkes için mutluluğun başucu kitabı- teoriden uygulamaya pozitif
psikoloji. Ankara: Pegem Akademi.
Gilbert, P. (2009). Introducing compassion-focused therapy. Advances in psychiatric
treatment, 15, 199-208. Doi: 10.1192/apt.bp.107.005264
Göknar, Ö. (2004). Bilinçli çocuk yetiştirme. Ankara: Arkadaş.
Gör, F. (2013). İlköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi öğretim programında merhamet
değeri. (Yüksek lisans tezi). https://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir.
Hacıkeleşoğlu,H., & Kartopu, S. (2017). Merhamet ve dindarlık: Üniversite öğrencileri üzerine ampirik bir araştırma. International Journal of Social Science, 59, 203-227. Hefferon, K., & Boniwell, I. (2014). Pozitif psikoloji – kuram, araştırma ve uygulamalar.
T. Doğan (Ed.), Pozitif psikolojiye giriş (C. Topuz, Çev.) içinde (s. 1-21). İstanbul: Nobel.
51
Hökelekli, H. (2011). Gökyüzünden yeryüzüne yayılan bir değer: Merhamet ve eğitimi.
Diyanet Aylık Dergi, 244, 13-16.
Hume, D. (2009). İnsan doğası üzerine bir inceleme (E. Baylan, Çev.). Ankara: BilgeSu. Immordino-Yang, M. H., McColl, A., Damasio, H., & Damasio, A. (2009). Neural
correlates of admiration and compassion. Proceedings of the National Academy of
Sciences of the United States of America, 106(19), 8021-8026. Retrieved from
http://www.pnas.org/content/106/19/8021.full.pdf
İşgör, İ. (2017). Merhametin öznel iyi oluş üzerindeki yordayıcı etkisinin incelenmesi.
Gaziantep University Journal of Social Sciences, 16(2), 425-436.
İşgör, İ. (2017). Üniversite öğrencilerinde bağlanma stilleri ve akademik başarının merhamet üzerindeki yordayıcı etkisi. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, 19(1), 82-99. Doi: 10.17556/erziefd.299182
Karaş, H. (2015). Kayıtsızlığa hücum ya da acıdan kaçış. Psikeart Dergisi, 38, 14-17. Küçükaydın, Z. (2015). Fen Bilimleri derslerinde merhamet eğitimi üzerine bir çalışma.
(Yüksek lisans tezi). https://tez.yok.gov.tr sayfasından erişilmiştir. Le Bon, G. (1997). Kitleler psikolojisi. İstanbul: Hayat.
Nietzsche, F. (2008). İyinin ve kötünün ötesinde. (A. Yarbaş, Çev.). İzmir: İlya. Osho (2007). Sevgi-aşkın en güzel çiçeği. (Sangeet, Çev.). İstanbul: Ganj. Öncü, Ş. (2015). Psikoterapistin merhameti. Psikeart Dergisi, 38, 30-33. Özbay, M. H., & Göka, Ş. (2004). Her halde insan. Ankara: Elips.
Peker, H. (2011). Merhamet eğitiminde model almanın önemi. Diyanet Aylık Dergi, 244, s. 20-22.
Pommier, E. A. (2010). The compassion scale. (Doctoral dissertation).
http://self-compassion.org/wpcontent/uploads/2015/02/POMMIEDISSERTATION- compassion.pdf sayfasından erişilmiştir.
Ponischil, K. (2014). Çocuklarda nezaket ve şefkat yetiştiriciliği.
http://depts.washington.edu/ccfwb/content/cultivating-kindness-and-compassion - children-0 sayfasından erişilmiştir.
52
Rousseau, J.J. (2003). İnsanlar arasındaki eşitsizliğin kaynağı ve temelleri üzerine.(H. Zengin, Çev.). İstanbul: Morpa Kültür.
Salazar, L.R. (2015). Exploring the relationship between compassion, closeness, trust, and social support in same-sex friendships. The Journal of Happiness & Well-Being,
3(1), 15-29.
http://self-compassion.org/wp-content/uploads/2016/06/Salazar 2015.pdf
sayfasından erişilmiştir.
Sayar, K. (2011). Şiddet ve merhametsizliğin kökenleri. Diyanet Aylık Dergi, 244, s. 23-24.
Seligman, M. (2007). Gerçek mutluluk (S. Kunt Akbaş, Çev.). Ankara: HYB. Schopenhauer, A. (2014). Merhamet (Z. Kocatürk, Çev.). İstanbul: Dergâh. Talay, Z. (2015). Merhamet yoksunu Nietzsche. Psikeart Dergisi, 38, 64-68. Tanyol, C. (1998). Schopenhauer’da ahlak felsefesi. İstanbul: Gendaş. Taşdelen, V. (2004). Kierkegaard’ta benlik ve varoluş. Ankara: Hece. Türk Dil Kurumu. (1998). Türkçe sözlük. Ankara: TDK.
Türkel, S. (2015). Hatırladım, biz insanız. Psikeart Dergisi, 38, 18-19.
Uysal, R. (2013). Duyarlık. A. Akın(Ed.), Güncel psikolojik kavramlar 1: Pozitif psikoloji
içinde (s. 251-259). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Vatandaş, C. (2007). Toplumsal cinsiyet ve cinsiyet rollerinin algılanışı. Sosyoloji
Konferansları, 0 (35), 29-56. http://dergipark.gov.tr/iusoskon/issue/9517/118909
sayfasından erişilmiştir.
Weilburger, L. S. (2008). Çocuk ve disiplin: Çocuğunuza davranış yöntemleri. İstanbul: Ekinoks.
Yılmaz, H. K. (2011). Merhamette rehber Hz. Peygamber (s.a.s.). Diyanet Aylık Dergi, 244, 4-7.
Yüksel, İ., & Adıgüzel, A. (2012). Değer eğitiminde karikatür kullanımı: ilköğretim öğrencilerinin şefkat ve merhamet değer algılarının belirlenmesi. The Journal of
53
EKLER
54
EK 1. Kişisel Bilgi Formu