Kayseri mihrablarının incelendiği bu çalışmada günümüze orijinal olarak gelebilmiş mihrablar ayrıntılı olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Mihrabların çoğu aslını muhafaza etmektedir. Bazı mihrablar ise; ait oldukları dönemin planını korumakta, tezyinatı yapıldığı dönemin özelliklerinden oldukça uzak kalmaktadır.
İncelediğimiz mihrablar 12.yy.’dan 19.yy.’a kadar olan geniş bir zaman dilimini kapsamaktadır. Bu dönem içerisinde ortaya konulan eserlerin mihrablarında farklı sanat anlayışları görülmektedir. İncelediğimiz örneklerin en eski tarihlisi 12.yy. ortalarına ait olduğu belirtilen Battal Mescidi mihrabıdır. Mihrab çift nişli planıyla erken dönem özelliğini göstermektedir.
Kayseri’nin Selçuklu hakimiyeti altına girmesiyle
birlikte yapıların mihrablarında büyük gelişmeler
görülmektedir. Bu dönemde yapıların mihrablarına ayrı bir özen gösterilmiş, mimariye bağlı olarak mihrabın boyutları da şekillenmiştir. Kayseri’deki Selçuklu dönemi mihrablarında ana malzeme düzgün yonu kesme taştır. Bunun yanında çini mozaik malzeme de mihrablarda alçı ile birlikte kullanılmıştır. Bu dönemde çokgen plandaki nişlerin üzeri mukarnaslı kavsara ile örtülmüştür. Kavsarayı genelikle sivri bir kemer kuşatır. Niş
köşelerinde sütunceler yer almaktadır. Kenar bordürleri ise iki, üç ve dört bordürden oluşmaktadır. Bordürler üzerindeki süslemeler genelde alçak kabartma olarak işlenmiştir. Süsleme kompozisyonlarında geometri hakim durumdadır. Geometrik kompozisyonları, geometrik örgülü geometrik geçmeler, çokgenlerin değişik formları ve çok kollu yıldızlar oluşturur. Bu özellikleri, 1238 tarihli Hunad Hatun Camii, 1249 tarihli Hacı Kılıç Camii ve 1260-1270 tarihli Hunad Hatun Türbesi mihrablarında görmek mümkündür. 13.yy.’ın sonlarına tarihlendirilen Külük Camii’nin çini mozaik mihrabı üzerinde, geometrik, bitkisel ve yazılı süslemeleri birlikte görmekteyiz.
İncelediğimiz Eretna dönemi mihrablarında sadelik ön
plandadır. Mihrablarda inşa malzemesi olarak taş
kullanılmıştır. Dikdörtgen plana sahip mihrab nişlerinin üzeri mukarnaslı kavsara ile örtülmüştür. Mihrab nişi içerisinde pencere uygulamaları görülür. 1327 tarihli Emir Şahab Türbesi, 1366 tarihli Babuk Bey Zaviyesi eyvan mihrabında, 14.yy. Sırçalı Kümbet’te ve 14.yy.’a tarihlenen Ali Cafer Türbesi mihrab nişlerinin içerisinde pencere uygulamaları yer alır. Mihrabın kenarlarındaki bordürler üzerinde tezyinat yer almamaktadır.
plandadır. Çokgen nişin üzeri kavsara ile örtülmüştür. Kenar bordürleri ise profilli silmelerle hareketlendirilmiştir. 15.yy.’ın son çeyreğine tarihlenen Kale (Fatih) Camii, 1555 tarihli İsa Kümbet Camii, 16.yy.’da yapılan Hatıroğlu Camii, 1586 tarihli Kurşunlu (Hacı Ahmed Paşa) Camii mihrabı bu özellikleri taşırlar. 18.yy.’dan itibaren mimaride görülen batı etkisi mihrab planlarında da kendini göstermektedir. Mihrab nişlerinin
planları yarım daire şeklindedir ve içe doğru
kademelenmektedir. Nişlerin üzeri de yarım kubbe ile örtülmeye başlanmıştır. Aynı değişiklikler süslemede de kendini göstermektedir. Özellikle kalemişi ile uygulama alanı bulan bu tarzı, 1797 tarihli Kalemkırdı Camii ve Lala Muslihiddin Kümbedi mihrabında görmekteyiz. 1905 tarihli Seyyid Gazi Cami mihrabının planı, bu dönem özelliğini en iyi gösteren örnektir.
Bir bütün olarak ele alındığında Kayseri mihrabları Selçuklu döneminde en üst düzeye ulaşmış Eretna döneminde sadeleşmiş Osmanlı klasik döneminde sadelik sürdürülmüş ve 18.yy.’dan itibaren yeni bir kimlik kazanmıştır.
Araştırma kapsamında ele aldığımız otuziki mihrabda Kayseri mihrablarının değişim ve gelişimi ortaya konmaya çalışılmıştır. Şüphesiz bu çalışma hatasız değildir; ancak mihrabların kayıt altına alınması açısından bu yolda atılmış ilk adımdır. Maalesef günümüzde mihrablar doğa şartlarına ve
insanların yaptıkları tahribat neticesinde yeterince korunamamaktadır. Temennimiz bu eserlerin bir an önce koruma altına alınması ve eserlere gerekli önemin verilmesidir.
BİBLİYOĞRAFYA
Aksu, Mustafa, Kayseri Vakıfları, Kayseri 1998.
Akşit, Ahmet, Türkiye Selçukluları Devrinde
Kayseri Şehri,(E.Ü.S.B.E.
Basılmamış Doktora Tezi),
Kayseri 1996.
Akyurt, Yusuf, Resimli Türk Abideleri
Kayseriyye Şehri ve Civarı,
C:16, TTK Ktp. Nu.610,
(Basılmamış).
Arık, Rüçhan, Batılılaşma Dönemi Anadolu
Tasvir Sanatı, Ankara1988.
Arseven, C. Esad, “Kandil”, Sanat Ansiklopedisi, C:1, İstanbul 1943, s.412.
___________, “Mihrab”, Sanat Ansiklopedisi,
C:3, İstanbul 1967, s.1347.
Aslanapa, Oktay, Edirne’de Osmanlı Devri
Abideleri, İstanbul 1949.
___________, “Mihrab”, İslam Ansiklopedisi,
C:8, İstanbul 1960, s.301-304.
___________, Osmanlı Devri Mimarisi,
___________, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi,
İstanbul 1991.
___________, Türk Sanatı El Kitabı, İstanbul
1995.
___________, Osmanlı Mimarisi, Ankara
1996.
___________, Türk Cumhuriyetleri Mimarlık
Abideleri, Ankara 1996.
___________, Türk Sanatı, İstanbul 1997.
Ayvazoğlu, Beşir, Aşk Estetiği, İstanbul 1997.
Bakırcı, Naci, İç Anadolu Bölgesindeki
Mevlevi Mezar Taşlarında Görülen Dekoratif Sanatlar ve Semboller, (S.Ü. S. B. E.,
Basılmamış Doktora Tezi.),
Konya 1999.
Bakırer, Ömür, Onüç ve Ondördüncü
Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Ankara 1976.
Bozkurt, Nebi, “Kandil”, Türk Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, C:24, İstanbul 2001, s.299-301.
Can, Yılmaz, İslamın Kutsal Mabedleri
(Kabe, Mesci-i Haram ve Mescid-i Nebi), Samsun 1999.
Carel, J. Dury, Art Of Islam, New York 1970.
Cirtil, Saim, Eretna Beyliği Mimari Eserleri,
(S.Ü.S.B.E.Basılmamış Doktora Tezi), Konya 2002.
Creswell, K.A.C., Early Muslim Architecture,C:1,
Oxford 1932.
Çakmak, Şakir, Erken Dönem Osmanlı
Mimarisinde Taçkapılar (1300-1500), Ankara 2001.
Çam, Nusret, İslam’da Sanat Sanatta İslam,
Ankara1997.
Çayırdağ, Mehmet, Kayseri Tarihi Araştırmaları,
Kayseri 2001.
___________, “Ahmed Nazif Efendi’nin Mirat-ı
Kayseriyesi”, Erciyes, Sayı:124, Kayseri 1998, s.4-16.
___________, “Mimar Sinan’ın Kayseri’deki
Eserleri”,I.K.K.S.H.K.T, Kayseri 1987, s.76-80.
Dayıgil, Feyzullah, “İstanbul Çinilerinde Lale”,
Vakıflar Dergisi, Sayı:1, Ankara
___________, “İstanbul Çinilerinde Lale II”,
Vakıflar Dergisi, Sayı:2, Ankara
1942, s.223-227.
Demiriz, Yıldız, Osmanlı Mimarisinde Süsleme
I Erken Devir (1300-1453),
İstanbul 1979.
___________, İslam Sanatında Geometrik
Süsleme, İstanbul 2000.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-TürkçeAnsiklopedik
Lügat (Eski ve Yeni Harflerle),
Ankara 1986.
Diez, Ernest, “Mihrab”, İslam Ansiklopedisi,
C:8, İstanbul 1960, s.295-301.
___________, “Mukarnas”,İslamAnsiklopedisi,
C:8, İstanbul 1960, s.564-566.
Eldem, Halil Edhem, Kayseri Şehri, (Haz. Kemal
Göde), Ankara 1982.
Eravşar, Osman, Seyahatnamelerde Kayseri,
Kayseri 2000.
___________, Ortaçağda Kayseri Kent
Dokusunun Gelişimi,(S.Ü.S.B.E.
Erdemir, Yaşar, Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi,
Beyşehir 1999.
Erkiletlioğlu, Halit, Osmanlılar Zamanında
Kayseri, Kayseri 1996.
___________, Kayseri Kitabeleri, Kayseri
2001.
Eskici, Bekir, Ankara Mihrabları, Ankara,
2001.
Evliya Çelebi, Seyahatname, C:3-4, (Üçdal
Neşriyat),İstanbul 1965.
Eyice, Semavi, “Mescid”, İslam Ansiklopedisi,
C:8, İstanbul 1960, s.30-31.
___________, “Beyazıd II Camii ve Külliyesi”
Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C:6, İstanbul
1992, s.40-49.
Gabriel, Albert, Kayseri Türk Anıtları, (Çev.
Ahmet Akif Tütenk.), Ankara 1954.
Göde, Kemal, Kayseri’de Bulunan
Eretnaoğulları Yapıları” Erciyes, Sayı:56, Kayseri 1982, s.29-31.
___________, “Eretnalılar Döneminde Kayseri (1327-1381) ”, II. Kayseri ve
Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirleri, Kayseri 1998, s.149-
154.
Grabar, Oleg, İslam Sanatının Oluşumu, (Çev.
Nuran Yavuz), İstanbul 1998.
Grube, Ernst J., The World Of Islam, London
1966.
Gündüz, Ahmet, XVIII. Yüzyılın Son
Çeyreğinde Kayseri (1775- 1800),(E.Ü.S.B.E. Basılmamış Doktora Tezi), Kayseri 1998
Güven, Ahmed Emin, “Seyahatname’de Kayseri”,
Erciyes, C: 25, Sayı: 295,
Kayseri 2002, s.11-16.
Halman, Talat, “Lale Devri Coşkuları”, Kültür
Sanat, Sayı:34, Ankara 1997, s.5-
10.
Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, (Çev. S.Tuğ), C:2, İstanbul 1980.
Işık, Mustafa, Kayseri’de Mimari Eserlerde
Geçen Ayet ve Hadisler, Ankara
Kalfazade, S.,-Ertuğrul, Ö., “Kandil ve KandilinMotif Olarak Anadolu’daki KullanımıÜzerine”,
Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:2, Sayı:5, İstanbul
1989, s.23-34.
Karabulut A. R. - Yıldız, R., Gülzar-ı Manevi ve İbrahim
Tennuri, Ankara 1978.
Karagöz, Mehmet, XVIII. Asrın Başlarında
Kayseri (1700-1730),
(E.Ü.S.B.E. Basılmamış Doktora Tezi),Kayseri 1993.
Karakaş, Muhammet, XVIII. Yüzyılın İkinci
Yarısında Kayseri (1750-1775),
(E.Ü.S.B.E.. BasılmamışDoktora Tezi), Kayseri 1997,
Karamağaralı, Beyhan, Ahlat Mezar Taşları, Ankara
1992.
Keskin, Mustafa, “Vakıf ve Kayseri’de Paşa
Vakıfları”, III.Kayseri ve Yöresi
Tarih Sempozyumu Bildirileri,
Kayseri 2000, s.315-323. Kocabaşoğlu, U., - Uluğtekin, M., Salnamelerde Kayseri,