BÖLÜM 1: MEDRESELERİN KURULUŞ VE GELİŞİM SEYRİNE GENEL BİR
1.7. Son Dönem Osmanlı Eğitim Sistemine Genel Bir Bakış
Osmanlı Devleti’nin son döneminde eğitim, reform arayışları sonucu Batılılaşma yönünde devamlı tekâmül göstermiştir. XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Avrupa karşısında askerî ve siyasî gerilemeyi durdurmak amacıyla askerî eğitim alanında başlatılan Batılılaşma, 1830’lu yılların sonunda sivil eğitimi de etkisi altına almıştır. Tanzimat dönemiyle birlikte ivme kazanan Batılılaşma hamleleri neticesinde medreselerin yanı sıra mektepler tesis edilmiş, böylelikle farklı dünya görüşlerine sahip insanlar yetiştiren iki sistem ortaya çıkmıştır. XIX. yüzyılda Batılı devletler ve dinî gruplar tarafından açılan misyoner okulları ise Osmanlı Devleti’nin eğitim sistemindeki bu çoklu yapıya yeni bir boyut kazandırmıştır.179
XVIII. yüzyıldan itibaren Avrupa karşısında duyulan geri kalınmışlık hissi, ilk etapta askerî alanda kendini göstermiştir. Bu bağlamda yenileşme hareketleri de askerî eğitimde başlamıştır. XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren askerî mühendishânelerin (Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun-1775), askerî tıp okullarının (Tıbhâne-i Âmire ve Cerrahâne-i Ma‘mûre-1827) ve harp okullarının (Mekteb-i Ulûm-i Harbiyye-1834) açılması bunun göstergesidir.180
178 Yazıcı, s. 581. 179 Öztürk, s. 565. 180 Öztürk, s. 566.
40
II. Mahmud döneminde modernleşmenin sivil eğitim alanında da başlamasına çalışılmıştır. Bu çalışmalara ilk sivil mektep hüviyetini taşıyan Mekteb-i Maârif-i Adliye’nin kurulması örnek verilebilir.181 Aynı zamanda bu dönemde Avrupa’ya öğrenci gönderilmiş ve devlet bürokrasisini yürütmek için okullar açılmıştır.182 Bunların yanında Avrupa’daki benzerleri örnek alınarak Harbiye, Tıbbiye (Dârü’l-Ulûm-i Hikemiye-i Osmaniye) ve Mızıka okulları (Mızıka-i Hümâyûn-1835) açılmıştır.183 Bu dönemde eğitim konusunda atılan en önemli adım ise erkek çocuklarının sıbyan mekteplerine devam etmesinin zorunlu hale getirilmesidir.184
Tanzimat dönemine eğitim reformları hızlanarak devam etmiştir. Tanzimat Fermanı’nda eğitim konusu yer almamasına rağmen bu alanda önemli adımlar atılmıştır. 1845 tarihinde eğitim reformlarını düzenlemek üzere Meclis-i Maârif-i Muvakkat isimli bir komisyon kurulmuş ve bu komisyon sıbyan mekteplerinin düzenlenmesi, rüşdiye okullarının geliştirilip yaygınlaştırılması, Dârü’l-fünûn açılması gibi konularda kararlar almıştır.185 Akabinde eğitimde büyük yetki ve sorumluluklara sahip olan Meclis-i Maârif-i Umûmiye (1846) kurulmuştur. Eğitime yeni bir örgütlenme modeli getiren bu meclis, millî eğitimden doğrudan doğruya sorumlu ve hükümete bağlı olarak oluşturulmuştur.186
1847’de ilk ortaokullar (rüşdiye), 1850’li yıllarda çağdaş eğitim veren ilkokullar (ibtidâi), 1874’te ilk lise (idâdî) ve ardından bir üniversite (dârü’l-fünûn) açılmıştır. Böylelikle Batı tipi üç aşamalı bir eğitim sistemi ortaya çıkmıştır. Bu sistemi açılan kız ortaokulları (inâs rüşdiyesi) ve erkek ve kız öğretmen okulları (Dârü’l-muallimîn-1848, Dârü’l-muallimât-1870) tamamlamıştır.187
181 Zeki Salih Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, M.E.B. Yay, İstanbul, 2004, s. 30.
182 Öztürk, s. 566-567.
183 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2003, s. 57.
184 Sakaoğlu, s. 59.
185 Ejder Okumuş, A. Cihan, M. Avcı, Osmanlı Devleti’nde Eğitim Hukuk ve Modernleşme,Özgü Yay., İstanbul, 2006, s. 306-307.
186 Necati Cemaloğlu, “Osmanlı Devleti’nde Yapılan Tanzimat Reformlarının Eğitim Sistemine Etkileri, Uygulamaları ve Sonuçları (1839-1876)”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2005, s. 157. 187 Öztürk, s. 567.
41
Tablo 9. Tanzimat Döneminde Eğitim Alanında Yapılan Yenilikler
Tarih Eğitim Alanında Yapılan Yenilik
1845 Abdulmecid’in eğitime önem verilmesi gerektiği hakkındaki fermanı 1845 Meclis-i Maârif-i Muvakkat ‘ın kuruluşu
1846 Mekatib-i Umûmiye Nezâreti’nin kuruluşu Rüşdiyelerin açılıp çoğalmaya başlaması
1847 Sıbyan mektebi hocaları için bir Talimat’ın yayımlanması 1848 Darü’l-muallimin-i Rüşdî’nin açılması
1851 Darü’l-muallimin’in İlk Nizamnamesi 1851 Encümen-i Danış’ın kuruluşu
1857 Maârif-i Umûmiye Nezâreti’nin kuruluşu 1857 Mekteb-i Osmanî’nin Paris’te açılması
1859 İlk kız rüşdiyesi olan Cevri Kalfa Rüşdiyesi’nin açılması 1859 Mekteb-i Mülkiye’nin açılışı (Siyasal Bilgiler Fakültesi) 1863 Dârü’l-fünûn’da halka açık derslerle öğretime başlanması
1863 Mithat Paşa’nın Niş’de Islâhhâne adıyla okullar açmaya başlaması 1863 Robert Koleji’nin açılışı
1867 Askerî Tıbbiye içinde Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’nin açılması 1868 Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Lisesi)’nin açılışı
1869 Kız rüşdiyelerinin açılışı
1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi’nin ilanı 1870 Dârü’l-fünûn’un açılması (Üniversite) 1870 Dârü’l-muallimât’ın açılması
1873 Dârü’ş-şafaka’nın açılması
1875 Taşrada Dârü’l-muallimlerin açılmaya başlaması Kaynak: Akyüz, s. 383-385; Cemaloğlu, s. 163-164.
Tanzimat sonrası Osmanlı eğitim sisteminin bir kolunu da yabancı devletlerin ve azınlıkların açtığı okullar oluşturur. Tanzimat döneminde İstanbul’daki Katolik mekteplerinin sayısı 40 dolaylarındadır. Protestan okulları ise hızla yayılmaya başlamıştır. 1910 yılına gelindiğinde Osmanlı topraklarında Protestan okulları olarak 395 anaokulu ve ilkokul, 29 orta dereceli okul, 6 kolej (yüksekokul) mevcuttur. Bu okulların en tanınmışı 1863’te açılan Robert Koleji’dir. Azınlıklar da pek çok okul açarak Osmanlı eğitim sisteminde yerlerini almıştı.188
42
II. Meşrutiyet döneminde ilk ve orta öğretimdeki büyüme devam etti. Okul öncesi eğitim kurumları açıldı. İlk kız lisesi (İnâs Sultânîsi) ve kız üniversitesi (İnâs Dârü’l-fünûnu) açıldı. Satı Bey, İsmail Hakkı gibi ünlü eğitimciler yetişti.189
Tanzimat döneminde bir yandan yeni anlayışlar çerçevesinde Batı tarzı mekteplerin kurulmasına hız verilirken, diğer yandan farklı bir eğitim anlayışı ve idareye sahip olan medreseler de varlıklarını devam ettirmişlerdir.190 II. Meşrutiyet dönemine gelindiğinde eğitimde gerçekleştirilen en önemli icraatlardan biri Tanzimat’tan beri modern okulların yanı başında kendi haline terk edilen medreseleri ıslah etme projesidir.191
189 Öztürk, “Osmanlılar”, DİA, XXXIII, s. 567-568. 190 Zengin, Tanzimat Dönemi, s. 181.
43