Azmi Milli T.A.ġ.‟nin en önemli üretimi elektrik ve tahıl öğütmedir. Bunların haricinde halkın gıdasının bozulmaması için 1937 yılında buzhane yaptırarak faaliyete geçirmiĢtir255. 1936 yılında görüĢülmüĢ olan soğuk hava deposu, 1937 yılında faaliyete geçmiĢtir. Ġdare Meclisi‟nin 1937 yılındaki bilanço toplantısında hissedarlara açıkladığı faaliyetler arasında buzhane de vardır. Rapora göre, et, yağ, peynir gibi sıcaktan bozulacak maddeleri saklamak, buz yapmak üzere un fabrikasının bodrum katında küçük mikyasta bir buz makinesi ile frigofrik256 depo tesis edilmiĢtir257. Toplam 103 m² geniĢliğinde üç adet soğuk hava deposu yapılmıĢtır258.
238 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. ; S. Hüsnü, Cevelan, s.31. ; Hilmi, Aksaray Tarihçesi, s.36. Adana‟da Azmi Milli T.A.ġ. ile alıĢveriĢ yapan belgelerde kayıtlı kuruluĢ ve iĢyerleri Ģunlardır: Ceyhan Ziraat Bankası, Zekeriya Bakır ve Oğlu Mahmut Bakır Toptan ve Perakende Bakkaliye ve Mağazası, ġehir Bisküvi Fabrikası, Rıza Alkan, Bozılı Salih gibi esnaflardır.
239 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. ; S. Hüsnü, Cevelan, s.31. ; Hilmi, Aksaray Tarihçesi, s.36. Uncu Selim, Tarsus‟ta Fırıncı Kamil, Kirikos Karaca, Selim Cut, Baklavacı Yusuf gibi esnaflar Mersin‟deki bilinen müĢterilerdir.
240 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. ; Hilmi, Aksaray Tarihçesi, s.36. 241 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. ; Hilmi, Aksaray Tarihçesi, s.36.
242 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. Alım-satım iĢlerini Develi Ziraat Bankası organize etmiĢtir. 243 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. Unlar Kemah‟ta esnaf Mustafa Kara‟ya satılmıĢtır.
244 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. Alım-satım iĢlerini Diyarbakır Ziraat Bankası organize etmiĢtir. Ergani‟ye vagonlarla un gönderilmiĢtir.
245 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. Unlar Ereğli Kömür ĠĢletmesi‟ne satılmıĢtır. 246 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. Unlar Ġplik Fabrikası‟na satılmıĢtır.
247 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. Cemal Kahya oğlu ismine un gönderilmiĢtir.
248 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. Askeri fabrikalar haricinde Payas‟ta Arif Bayhan isimli kiĢiyle ticaret yapılmıĢtır. 30‟lu yıllara ait faturalardan anlaĢıldığına göre vagonlarla un teslim edilmiĢtir.
249 Azmi Milli T.A.ġ.1935 Raporu, s.3. 250 Azmi Milli T.A.ġ.1935 Raporu, s.3. 251 Azmi Milli T.A.ġ.1935 Raporu, s.3.
252 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi. 253 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi.
254 Ġstanbul-Sirkeci, Köprülü han No:37-38‟de faaliyet gösteren Akağa zade Abdullah, Mustafa Arif ve Nemci Biraderler Zahir, afyon, tiftik, yapağı komisyoncusu isimli bu iĢyeri ile ticari faaliyetlerin baĢında un çuvalı geliyordu. Çuvalların üzerine Azmi Milli markası basılıyor ve Aksaray‟a gönderiliyordu. Aksaray Belediyesi
Azmi Milli Özel ArĢivi.
255 Azmi Milli T.A.ġ. Muhasebe Müdürü M. Hazım ġiĢman‟nın 8.1.1964 tarihli raporu
256 Belirli bir ısıda ĢoklanmıĢ emtianın bir yerden baĢka bir yere taĢınması için özel olarak yalıtım malzemesiyle hazırlanmıĢ, konteyner, yarı romörk vb. soğutucu bir ünite takılarak, sevk edilen malın ısısının muhafazasını sağlamak amacıyla üretilen araç türü.
257 Azmi Milli T.A.ġ.1937 Raporu, s.3. 258 Azmi Milli T.A.ġ.1994 Raporu, s.37.
1946 yılındaki rapordan anlaĢıldığına göre soğuk hava iĢletmesi arızadan dolayı zarar etmiĢtir259. Yine aynı raporda, arızanın giderilmesi için Ġstanbul‟dan ustanın beklendiği anlaĢılmaktadır260.
Üretilen buzlar yaklaĢık bir metre uzunluğundadır ve Ģekil olarak külçe altına benzemektedir261. 1957‟de 3.454262 adet, 1958‟de 3.580263 adet, 1959‟da 3244264 adet, 1960‟da 2.926265adet, 1961‟de 2.757266adet, 1962‟de ise 3.954267 adet kalıp buz imal edilmiĢtir. 1980‟li yıllardan sonra buzdolabı yaygınlaĢınca bu soğuk hava depoları sembolik hale gelmiĢtir268.
31.05.1939 tarihindeki Aksaray Kaymakamı Namık Karayel imzalı bir belgeye göre, mezbahaneden buzhaneye giren ve buradan kasaplara giden etlerin bulunduğu kamyonun temizliğine dikkat edilmediğinden, Ģoförler ikaz edilmiĢ olmasına rağmen yeterli hassasiyet gösterilmediğinden, bol su ile yıkanılması hususunda yeniden Ģirket yetkililerinin dikkati çekilmiĢtir269.
Azmi Milli T.A.ġ., soğuk hava deposunda saklanan etlerden dolayı Kasap Hıfzı ile mahkemelik olmuĢtur. Kasap Hıfzı, depodaki etlerinin bozulduğunu, Ģirket yetkilileri de etlerin zamanında alınmadığın iddia etmiĢtir270.
4.KARA DEĞĠRMEN ĠġLETMESĠ
1937 yılında özellikle köylünün buğdayını kırmak için iki taĢlı kara değirmen iĢletmesi fabrikanın alt katında faaliyet geçmiĢtir271.
259 Azmi Milli T.A.ġ.1946 Raporu, s.5. 260 Azmi Milli T.A.ġ.1946 Raporu, s.5.
261 Uzun yıllar Azmi Milli T.A.ġ.‟nin avukatlığını yapan YaĢar Ünsal ile yapılan görüĢme. 262 Azmi Milli T.A.ġ.1958 Raporu, s.6.
263 Azmi Milli T.A.ġ.1958 Raporu, s.6. 264 Azmi Milli T.A.ġ.1959 Raporu, s.6.
265 Azmi Milli T.A.ġ.1960 Raporu, s.6. bu z üretimindeki azalmayı elektrik kesintisine bağlamaktadırlar. 266 Azmi Milli T.A.ġ.1961 Raporu, s.6. bu z üretimindeki azalmayı havaların serin gitmesine bağlamaktadırlar. 267 Azmi Milli T.A.ġ.1962 Raporu, s.7.
268 Azmi Milli T.A.ġ.1994 Raporu, s.37. 269 Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi.
270 ġirket yetkilileri 2.1.1939 tarihinde yaptıkları açıklamada kendilerini Ģöyle savunmuĢlardır:
Şehrin bir, azami iki gün zarfında sarf edeceği et miktarı nazarı dikkate alınarak şirketimiz elli koyun istiap edecek vüsatte yaptırdığı buzhanenin burudet derecesinde birkaç gün muhafaza edecek şekilde ayar edilmiştir. Buzhanesi olan diğer şehirlerde kasapların etleri bir, iki nihayetinde üç gün beklettirilmektedir. Kasap Hıfzı, memurumuzun mükerrer ihtarına rağmen günlerce kaldırmadığı etler belediye doktorunun raporunda sarahaten işaret edildiği üzere iyi temizlenmeden, ciğerleri içinde olarak konulduğu için bozulmuştur. Tesisatımızda hiçbir bozukluk olmadığı için bir mesuliyet kabul edemeyiz. On gün et bekletmeye de mecburiyetimiz olmamakla beraber iyice temizlenerek konulacak olan bir eti buzhanemizin on gün ve daha fazla müddetle bozulmadan muhafaza edeceği bit tecrübe ispata ve aksi sabit olduğu takdirde hasıl olan zararı tazmine hazırız. Aksaray Belediyesi Azmi Milli Özel ArĢivi.
1945‟te 7.344 TL272, 1946‟da 10.612 TL273 kar etmiĢtir. Sonraki raporlarda kara değirmen iĢletmesinin durumunu kar ile değil, kırılan buğday miktarıyla açıklamıĢlardır. 1958‟de 1.633.049 kg274, 1959‟da 1.487.877 kg275, 1960‟da 1.120.825 kg276, 1961‟de 462.533 kg277, 1962‟de 477 tondur278. 1963‟ten sonra kara değirmen iĢletmesinin kapatılacağı 1962 raporundan anlaĢılmaktadır279.