Öğretmenlerin sınıfa girdiklerinde, disiplin kurmak için zaman yitirmek yerine, öğretmek istemeleri doğaldır. Genç ve deneyimsiz öğretmenlerin çoğu kendilerini yeterli ve becerikli bulduklarından, sınıfta disiplin sorunu ile karşılaşmayı pek beklemezler. Deneyimli öğretmenlerin çoğu ise disiplin kurmaları gerektiğinde, bu olayın sevimsiz olduğunu öğrenmişlerdir. Onlar da uğraşmak değil öğretmek, öğrencilerin öğrendiklerini görmekten duyulan zevk ve gururu tatmak isterler (Gordon, 1998: 14).
Bu coşkuyla, sınıfa adımını atan sınıf öğretmeni sınıf ortamında çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaktadır.
Öğretmen doyumunda sınıf yaşantısının öneminin, öğretmenlerin daha yüksek
düzeydeki ihtiyaçların doyumlarından en önemlisi olduğunu göstermektedir ( Lindergrad. 1996: 54. Aktaran: Dworkin, 2001). Yapılan araştırmalar; öğretmenin sınıf içinde çok az kaynakla çok fazla kötü davranışla baş etmek zorunda olduğunu, çok az saygı gördüğünü vurgulamakla birlikte, sınıf ortamında hırsızlıkların ve fiziksel saldırıların kurbanı olarak görüldüğünü belirtmektedir (Dworkin, 2001: 71). Sınıfta öğretmen tükenmişliğinin nedenlerini, öğretmenlerde strese re tükenmişliğe neden olun öğrenmeyle ilgili 10 yanlış
inanç başlığı altında inceleyen bir çalışmaya göre (Prashnig, 1994) ; öğretmen sınıf içinde
kendi tükenmişliğine zemin hazırlamaktadır. Bu yanlış inançlar:
1. Öğrenciler, sıra ya da masaya dik bir şekilde yerleştiği zaman en iyi öğrenirler. 2. Öğrenciler, çok az ışıkta çalıştıkları ve okudukları zaman gözleri bozulur ve iyi aydınlatılan alanda en iyi öğrenirler.
3. Öğrenciler, tamamen sessiz bir ortamda daha iyi bir öğrenmeyi gerçekleştirirler. 4. Öğrenciler, zor konuları en canlı oldukları sabahın erken saatlerinde öğrenirler. 5. Yerinde sessizce oturmayan öğrenciler, öğrenmek için hazır değildir.
7. Etkili öğretim, öğretilen konuyu tüm öğrenciler anlayıncaya kadar ayrıntılı adım adım, mantıklı, sıralı açıklamalar gerektirir.
8. Sınıflarda yemek yemeye izin verilmemelidir.
9. Genellikle büyük öğrenciler, öğretmenin stiline daha kolay adapte olurlar.
Sınıfta tükenmişliği yaşayan öğretmenin, bu veriler ışığında iş doyumsuzluğuna yakalanma ihtimali çok yüksektir.
2.2. Öğretmen Doyumuyla İlgili Olan Faktörler
İnsan kaynakları yönetim anlayışı, asıl malzemesi insan olan eğitim kurumlarında etkili biçimde uygulama alanı bulacaktır. Eğitim örgütlerinde üç önemli insan kaynağı; yönetici, öğretmen ve öğrenci olarak sıralanır. Öğrenci, işlenen kaynak; öğretmen, işleyen çok değerli bir kaynak; yönetici, örgüt işleyiş süreçlerini kontrol eden bir kaynaktır (Çelik, 2002: 23).
Okullarda bilginin transferi için öğretmenin rolü çok önemlidir (Michaelova, 2002). Bu durum öğretmenin kendisini odak noktası olarak görmesine yol açmaktadır.
2.2.1. Temel Faktörler
Öğretmenler için temel doyum, sınıf etkinliklerinden gelebilir:
• Öğretmen, öğrencileriyle günlük etkileşimlerinde öğretim faaliyetleri sonucu öğrencilerin bir şeyler öğrenip öğrenmediğini hissettiği an, bilgilendirme işlemine başlamaktadır. Yapılan birkaç çalışmada bu faktörler öğretimde diğer mesleklerdeki etkili olduğu kadar doyumla ilgilidir.
• Mesleki özerklik tam sağlanması da öğretmen doyumunu etkileyebilir:
Mesleki özerklik tam sağlanmadığı zaman sınıfın öğretim ve uygulama kalitesi düşebilir, hâlbuki mesleki otonomisiyle etkili olan bir öğretmen, gelişmiş bir kariyer seçimiyle mesleğinin çekiciliğini artıracaktır.
Temel faktörler, öğretim mesleğine giriş için bireylerin motivasyonunda anahtar bir rol oynar, bu yüzden en iyi öğretmenler mesleğe yeni başlayan öğretmenlerdir; çünkü onlar genç insanlarla çalışma isteği ve öğretim heyecanı taşımaktadır.
81 Çok az sayıda öğretmen dış faktörlerden dolayı (maaş, kariyer….gibi) işine yeterince motive olamamaktadır (Choy ve diğ., 1993: 126).
Sosyal bir sistem olan okulda işin kendisi faktörü, bir bağlılığı içerir ve Herzberg’in bu teorisi öğretimde oldukça basit bir modeli içerfmektedir (Fraser, Draper ve Taylor, 1998).
Herzberg’in çift etmenli teorisi (1966), başlangıçta mühendis ve muhasebecilerin yerleştirilmesinde kullanılmasına rağmen, öğretmen doyumunu açıklama konusunda çok önemli bir etkiye sahiptir (Fraser, Draper ve Taylor, 1998).
2.2.2. Dış Faktörler
Dış faktörlerden bir çeşidi öğretmen doyumuyla ilgilidir. Bunlar, ücret (maaş), yöneticilerden algılanan destek, okul güvenliği ve okul kaynaklarının kullanılabilirliği gibi (Bobbitt ve diğ., 1994; Choy ve diğ., 1993).
Bunlar ve diğer öğretmen iş çevresinin karakteristikleri gösteriyor ki, düşük ve zayıf çalışma koşulları öğretim mesleğinin cesaretini kırmaktadır. Bu şekilde cesareti kırılan öğretmenler, işlerinde yeterli destek alamadıkları zaman sınıflarında motive olamamakta ve çalışma koşullarından doyum alamamaktadırlar. Bunun sonucu öğretmenler okullarını değiştirebilir veya mesleğinden ayrılabilirler.
Carlopio ve Gardner (1992) çalışanlar üzerinde yaptıkları bir araştırmada, çalışanların çalıştıkları ortamın onlar üzerinde büyük etkisinin olduğunu belirlemişlerdir. Çalışanların tutumlarının, doyum ve çevresel perspektifleri içeren bir yapı sergilediği ortaya çıkmıştır.
Ücret açısından, özellikle maaşların ya da ders ücretlerinin gecikmesinin, öğretmen doyumu ve morali üzerinde zarar verici bir etkisi vardır (Rojas, Valerio ve Demas, 2005).
Dış faktörlerin tek başına doğrudan etkili olmadığı, temel faktörlerle etkileşimli olduğu zaman etkilerinin daha belirgin olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.
Öğretmen doyumuyla ilgili olan faktörleri Sargent ve Hannum (2003), üç başlık altında incelemiştir:
1. Toplumsal- Sosyal Faktörler: Daha büyük ekonomik ve sosyal kaynaklara sahip toplumlardaki öğretmenler işlerinden daha fazla doyum alırlar. Kırsal alanda görev yapan
öğretmenler, kültürel ya da eğitimsel geçiş için giriş eksikliğiyle yüz yüze kalabilirler. Bu öğretmenler kendilerini izole edilmiş hissedebilirler.
2. Okul Çevresi: Daha iyi ekonomik kaynaklara sahip, daha büyük, mesleki gelişim için daha çok olanakları olan ve öğretmen işbirliğine destekli okul iklimine sahip olan okullardaki öğretmenler işlerinden daha fazla doyum alırlar. Bu nedenle okullardaki sosyo- ekonomik ve örgütsel kaynaklar, öğretmen doyumuyla bağdaştırılabilir.
3. Öğretmen Özgeçmişi: Genç öğretmenler, erkek öğretmenler ve daha büyük kitleye hitap eden öğretmenler, sosyal olarak benzer yerel toplumlardaki öğretmenlerden daha az doyumludur. Amerika’da öğretmenlerin kendilerine atfettikleri birkaç özgeçmiş özelliği doyum düzeyiyle ilgili olabilir. Bu çerçevede demografik faktörler önemli gözükmektedir. Yapılan araştırmalara göre genç öğretmenlerin mesleklerini terk etme olasılıkları daha yaşlı öğretmenlere göre daha fazladır (Ingersoll, 2001). Ayrıca bayan öğretmenlerin erkek öğretmenlerden daha fazla doyumlu oldukları bulunmuştur (Chapman ve Lowther, 1982; Ma ve MacMillan, 1999). Öğretmen iş doyumunda, eğitim sisteminin etkililiğini önemli ölçüde etkileyen düşük öğretmen motivasyonu ve düşük öğretmen iş doyumunun belirleyicileri, öğretmen moralinde gerileme ve öğretmenin mesleğini bırakma davranışında artış olarak belirlenmiştir (Kusereka, 2006).
Yönetsel destek, öğrenci davranışı ve kontrol edilme hissi öğretmen doyumuyla ilgilidir. Araştırmalar gösteriyor ki, daha fazla özerkliğe sahip olan öğretmenler daha az özerkliğe sahip olan öğretmenlerden daha çok doyuma sahiptirler (National Center for Educational Statistics, 1997. Aktaran: Thompson, 2003).
Bir başka görüşe göre (Michaelova, 2002: 9) öğretmen doyumunun belirleyicileri olarak 5 gösterge belirlenmiştir. Bunlar:
1. Sınıf Çevresini ve Okul Olanaklarını Tanımlayan Değerler: Sınıfın büyüklüğü ve yapısı, öğrencilerin ilk performansı, kitapların elde edilebilirliği ve hazır bulunuşu, elektrik, sıralar, masalar, tahta, diğer gereçler, şehre yakınlık.
2. Öğretmenin Kendi Özelliklerini Tanımlayan Değerler: Cinsiyet, aile durumu, iş deneyimi, nitelik(vasıf).
83 3. Öğretmenin Sözleşme Şartlarını Tanımlayan Değerler: Kamu ya da özel sektör çalışanı, iş perspektifleri, öğretim dışında ekstra bir iş.
4. İnsan İlişkileri, Öğretmen Denetimini ve Sorumluluklarını Tanımlayan Değerler: Meslektaşlarla değiş-tokuş, müdürle görüşmeler, Okul müfettişlerinin ve ebeveynlerin kontrolü.
5. Ülkenin özel farklılıklarını yakalamaya çalışan ilçe modelleri.
Tablo 4: ÖĞRETMEN DOYUMUYLA İLGİLİ OLAN FAKTÖRLER
Kaynak: HAMMOND, O.W. and ON IKAMA, D.L. (1996). At Risk Teachers. Pacific Resources for