Mehmet Fuat Sezgin‟in 1954‟te malzemesini toplamaya koyulup, 1961‟de yazmaya baĢladığı ve 2018‟de vefatına kadar sürdürdüğü çalıĢmasının semeresi, GAS adlı XVII ciltlik eseridir.
Sezgin söz konusu eseri, daha önce bahsettiğimiz gibi hocası Hellmut Ritter‟in Carl Brockelmann‟ın (1868-1956) iki cilt (Weimar 1898-1902) ile üç cilt zeylinden (Supplementband, Leiden 1937-1942) oluĢan Arap-Ġslam literatürüne dair bibliyografik çalıĢması olan Geschichte der arabischen Litteratur (GAL) adlı eserinin noksanlarının
56 tamamlanması gerektiğine dair sözleri üzerine yazmaya karar vermiĢtir.159
BaĢlangıçta Sezgin, bu eseri yalnızca Ġstanbul kütüphaneleri bazında tamamlamayı hedeflemiĢ ve bunun için Alman Ģarkiyatçı Osman Rescher‟dan (1883-1972) da gerekli malzeme konusunda destek almıĢtır. Ancak bir süre sonra önceki planından vaz geçerek daha geniĢ çapta bir çalıĢma yapmaya karar verdiği için yoluna tek baĢına devam etmek zorunda kalmıĢtır. Sezgin‟in bundan sonra da çalıĢmayla ilgili planları sürekli farklılık arz etmiĢ ve nihayetinde 1967‟de GAS‟ın ilk cildi Leiden‟da Brill yayınları tarafından neĢredilmiĢtir. Söz konusu ciltte, bulduğu bütün malzemeyi düzenlemiĢ, Brockelmann‟ın ifadelerini kontrol etmiĢ ve geliĢtirmiĢtir. Kitabında önce Brockelmann‟ın bulduğu el yazmalarını vermiĢ, ardından kendi ilavelerini eklemiĢ ve eserini Brockelmann‟ın metoduna göre yazmıĢtır. Ancak Sezgin bu ilk cildi yalnızca bir deneme olarak gördüğünü de ifade etmiĢ ve diğer ciltlerde plan ve form değiĢikliğinde bulunabileceğini belirtmiĢtir.160
Örneğin I. cildin önsözünde II. cildin Ģiir, nesir, filoloji, eğlence literatürü gibi konuları ihtiva edeceğini söylemesine rağmen, burada yalnızca Ģiir konusunu ele almıĢ; üçüncü cildin ise tercümeler, felsefe ve doğa bilimini ihtiva edeceğini ifade etmesine karĢın, söz konusu ciltte tıp, eczacılık, zooloji ve veterinerlik konularını iĢlemiĢtir. Tercümeler, felsefe ve doğa bilimi konuları her ne kadar XVII cildin içinde muhtevi olmuĢ olsa da yayımlanan hiçbir cildin müstakil konusu olmamıĢtır. Ayrıca Sezgin sadece muhteva bakımından değiĢiklikler yapmamıĢ, format ve metot bakımından da bir bibliyografiğe yazılan zeyl niteliğini taĢıyan bu eseri, zamanla müstakil bir çalıĢma haline getirmiĢ ve içinde önemli analizlerin de bulunduğu bir Arap-Ġslam bilimler tarihine dönüĢtürmüĢtür.
Bununla beraber Sezgin, çalıĢmalarını kendi maddi imkanlarıyla yürütmüĢ, UNESCO tarafından beklenen yardımı da tek baĢına böyle bir eseri yazamayacağı
159
Sezgin, GAS, I/Önsöz; a. mlf., Bilim Tarihi Sohbetleri, s. 69-71.
57 gerekçesiyle alamamıĢtır.161
Oysa Sezgin, bu çalıĢmanın bir fert iĢi olduğunu savunmuĢ ve „bir aklın bu iĢin baĢtan sona harmonisini sağlaması‟162
gerektiğini vurgulamıĢtır. Kral Faysal Ödülü‟ne layık görülünce de aldığı destekle, Frankfurtta Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften adlı enstitüsünü kurmuĢ163 ve eserinin X. ila XVII. ciltlerini bu kuruluĢ bünyesinde sürdürmüĢ ve yayımlamıĢtır.
Sezgin‟in 60 ülkenin kütüphanelerini gezip, 400.000 yazma eseri tarama imkanı bularak164, temelde yazmaların tarihini tanıttığı eserinin muhtevası ise genel olarak ilgili ciltle alakalı bir önsözle baĢlar. Ardından Sezgin söz konusu ciltte ele aldığı konuyla alakalı bir giriĢ sunar. Burada mevzuyla müteallik tahliller ve değerlendirmeleri zikreder. Ve nihayetinde ilgili bilim insanları, eserleri ve bunlarla ilgili yapılmıĢ çalıĢmalarından bahsedip, eserleri günümüze ulaĢmıĢsa bulundukları kütüphanelere de iĢaret eder. GAS‟ın genel muhtevası böyle olup, her bir cildin kendine ait özellikleri de elbette mevcuttur. Müstakil olarak her bir cildin konuları ise kısaca Ģöyledir:
I-IX Brill Yayınları (1967-1984):
I. Cilt (1967): Kur’an ilimleri, Hadis, Tarih, Fıkıh, Kelam, Tasavvuf II. Cilt (1975): ġiir
III. Cilt (1970): Tıp, Eczacılık, Zooloji, Veterinerlik IV. Cilt (1971): Simya, Kimya, Botanik, Ziraat V. Cilt (1974): Matematik
VI. Cilt (1978): Astronomi
VII. Cilt (1979): Astroloji, Meteoroloji VIII. Cilt (1982): Leksikografi
161 Sezgin, GAS, I/Önsöz; a. mlf., Bilim Tarihi Sohbetleri, s. 72. Bu eserin yazımı konusundaki
müzakereler devam ederken, o kadar ileri gidilmiĢ ki bu iĢi „bir Türk‟ün, bir Müslüman‟ın yapabileceğini düĢünmüyoruz‟ gibi ifadeler dahi kullanılmıĢ, bkz. s. 73.
162 Sezgin, age., s. 73. 163
Bkz. http://www.ibtav.org/sayfa/1/ozgecmisi, eriĢim 28.03.20.
58 IX. Cilt (1984): Gramer
X-XVII Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften an der Johann Wolfgang Goethe-Universität Yayınları (2000- 2015):
X. Cilt (2000): Matematik Coğrafya ve Haritacılık XI. Cilt (2000): Matematik Coğrafya ve Haritacılık XII. Cilt (2000): Matematik Coğrafya ve Haritacılık XIII. Cilt (2007): Matematik Coğrafya ve Haritacılık XIV. Cilt (2010): BeĢeri Coğrafya
XV. Cilt: (2010): BeĢeri Coğrafya XVI. Cilt: (2015): Edebiyat Literatürü XVII. Cilt: (2015): Edebiyat Literatürü
Sezgin‟in iĢbu eseri; hem Doğu‟da hem de Batı‟da bazı yankılar yapmıĢ ve hakkında tercüme, istidrâk, değerlendirme gibi çalıĢmalar ortaya çıkmıĢtır. GAS, Arapçaya Tarîhu‟t-Turâsi‟l-Arabî165
, Türkçeye ise Arap-Ġslam Bilimleri Tarihi166 ismiyle tercüme edilmeye devam etmektedir.167 Bununla beraber mezkur eser hakkında Mulâhazât ve Ġstidrâkât alâ Kitâbi Târîhu‟t-Turâsi‟l-Arabî lî Fuâd Sezgîn168
ile Ġstidrâkât alâ Tarîhi‟t-Turâsi‟l-Arabî169
adı altında çalıĢmalar da yapılmıĢtır. Batı‟da GAS, Susanne Billig – Die Karte des Piri Re‟is170 ile Thomas Bauer - Warum es kein
165 Sezgin, Tarîhu‟t-Turâsi‟l-Arabî, X, trc. Câmiatu‟l-Ġmâm Muhammed b. Su‟ûdi‟l-Ġslamiyye,
Câmiatu‟l-Ġmâm Muhammed b. Su‟ûdi‟l-Ġslamiyye Yay., Riyad 1991.
166
Sezgin, Arap-Ġslam Bilimleri Tarihi, Prof. Dr. Fuat Sezgin Ġslam Bilim Tarihi AraĢtırma Vakfı Yay., Ġstanbul 2015.
167 Enstitü GAS‟ın Matematik Coğrafya ciltlerini Ġngilizce‟ye tercüme etmiĢtir. Ayrıca GAS, Farsça ile
Urduca‟ya da tercüme edilmektedir. Bkz. Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, s. 84.
168 Ekrem Ziyâ „Umerî, “Mulâhazât ve Ġstidrâkât alâ Kitâbi Târîhu‟t-Turâsi‟l-Arabî lî Fuâd Sezgîn”,
Dirâsetu‟t-târihiyye me‟a Te‟lîka fî Menheci‟l-Bahs ve Tahkîki‟l-Mahtûtât, el-Memleketu‟l- „Arabiyyeti‟s-Su‟ûdiyye el-Câmiati‟l-Ġslâmiyye Yay., Medine 1983, ss. 233-248.
169 Hikmet BeĢir Yasin v.dğr., Ġstidrâkât alâ Tarîhi‟t-Turâsi‟l-Arabî, I-VIII, Dâru‟l-Ġbni‟l-Cevzî, Cidde
2001.
170
Susanne Billig, Die Karte des Piri Re‟is. Das vergessene Wissen der Araber und die Entdeckung
59 islamisches Mittelalter gab171 gibi eserlere ilham kaynağı olmuĢtur. Türkiye‟de 2019‟un „Fuat Sezgin Yılı‟ Ģeklinde belirlenmesinden dolayı yapılan çalıĢmalar vesilesiyle de GAS, daha fazla tanınmaya baĢlanmıĢtır.