Serbest Zamanın Kavramsal Çerçevesi

BoĢ zaman kavramı, sosyal bilimlerdeki birçok ifadede olduğu gibi dünyanın farklı yerlerinde farklı tanımlara sahiptir. Bu durumun ana nedeni sosyal bilimlere has ifadelerin terminolojik uzlaĢıdan uzak olmalarıdır. Ancak net bir tanımlama için bilimsel disiplinlerin fikri otoritelerine bakmak gerekmektedir. AIEST (Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği)’ne göre serbest zaman; bireyin hayati ihtiyaçlarla beraber mesleki faaliyetler ile bunlara hazırlık için geçirdiği zamanın sonunda geriye kalan vakit miktarı olarak tanımlanmaktadır. Buradan da anlaĢılabileceği üzere boĢ zaman, insanların yeme-içme, barınma ve güvenlik ihtiyaçlarını karĢılamak için icra ettikleri iĢe ve bu iĢ için yapılan tüm hazırlık süreçlerine ek olarak uyku gibi hayati ihtiyaçlara harcanan süre toplandıktan sonra geriye kalan vakittir (Hacıoğlu, Gökdeniz ve Dinç, 2009: 18). Daha geniĢ bir biçimde ifade edilirse, kültürel hizmetler ile kamuya açık hizmetler kapsamında bulunan hobi ve meĢguliyetler bütününe katılım gerçekleĢtirerek, kiĢiliği geliĢtirmek amacıyla bu fırsatları özgürce kullanma hakkıdır. Bu tanımlama ile serbest zaman, manevi ve yaratıcı değerlerin kaynağı olarak nitelendirilmektedir. Ancak her boĢ zaman aktivitesinin kiĢilik geliĢimine katkı sağlayıp sağlayamayacağı hususunda net bir çalıĢma bulunmamaktadır. Bu durum, genel tanımlamanın eksikliğine iĢaret etmektedir.

“Serbest zaman” ifadesinin tanımlaması tarihsel süreç içerisinde farklılıklar göstermiĢtir. Kavramın tarihsel sürecinin ele alınacağı baĢlık altında bu değiĢiklikler incelenmiĢtir. Ancak konunun anlam bütünlüğünün teĢkil edilmesi açısından

zikredilen farklara kısaca değinmek gerekmektedir. Sanayi devrimi öncesinde net bir biçimde düzenlenmeyen serbest zaman içerisinde dini ritüeller, dinlenme ve eğlence faaliyetlerinin ayrımı yapılmamıĢtır. Ancak sanayi devrimi ile birlikte, özellikle günlük çalıĢma saatlerinin belirli standartlara göre sınırlandırılmasının ardından çalıĢan bireylerin çalıĢma dıĢında kendilerine ayıracakları vakitte bir artıĢ meydana gelmiĢtir (Mirzeoğlu, 2003: 8).

Günümüzde çalıĢma saati standardının birçok ülkede 8 saat ve bazılarında bundan daha düĢük olması geriye kalan vaktin miktarının ne derece arttığını göstermektedir. Son birkaç yüzyıl içerisinde artan boĢ zaman beraberinde psikolojik, toplumsal, kültürel ve ekonomik boyutta bazı problemleri de getirmiĢtir. Bu sorunların baĢında serbest zamanı değerlendirme safhasında bireyler arasında yaĢanan farklılıklar gelmektedir. Zamanın kaliteli değerlendirilebilmesinde kültürel, kiĢisel ve ekonomik birçok özelliğin etkisi bulunmaktadır. Batı toplumlarında yaĢayan bireylerin serbest zaman aktiviteleri ile doğu toplumlarındakilerin aktiviteleri farklılıklar arz etmektedir. Burada devreye kültür, ekonomi ve bunlarla Ģekillenen kiĢisel özellikler girmektedir. Ancak özellikle son çeyrek asırda teknolojik geliĢmelerin orantısız bir ivme ile hız kazanması ve küreselleĢme olgusu bu farkları da ortadan kaldırmaya baĢlamıĢtır (Küçük, 2015: 15).

Tüm argümanlar ıĢığında, serbest zaman kavramının tanımlanması safhasında tarih, kültür, toplumsal değerler, kiĢilik özellikleri gibi birçok dinamiğe dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda ele alındığında “çalıĢma zamanının dıĢında kalan vakit” tanımlaması yetersiz kalmaktadır. Zira bir insanın çalıĢma olarak gördüğü ve para kazandığı bir aktivite baĢka bir insan için rekreasyon faaliyeti olarak değerlendirilebilmektedir. Bunun yanı sıra serbest zaman tanımlanırken kullanılan kilit ifadelerden biri de “zorunluluktan kurtulmak”tır. Burada da, gönüllü olarak yapılan hizmet faaliyetleri, sosyal duyarlılık projeleri ve kiĢisel geliĢim için alınan eğitimlerde var olan “kısmi zorunluluk” devreye girmektedir (Torkildsen, 1999: 73; YetiĢ, 2008: 10).

Sonuç olarak serbest zaman kavramı insan hayatında, bireylerin seçme Ģansının bulunduğu, yaratıcı, içerisinde memnuniyet ilkesini barındıran ve kiĢisel doyumu artırıcı aktivitelerin yer aldığı bir alandır. Burada kastedilen aktiviteler

entelektüel, sosyal, manevi, estetik ve fiziksel öğelerin çok yönlü bir formudur (Küçük, 2015: 16).

Honer ve Swarbrooke serbest zamanı dört farklı kategori altında ele almıĢtır. Buna göre serbest zamanın ilk kategorisi “zaman olarak boş zaman” baĢlığı altında üç ana özellikle açıklanmaktadır (Küçük, 2015: 16). Bu özelliklerin ilki bireyin para karĢılığı çalıĢmadığı bir zaman diliminden söz ediliyor olmasıdır. Ġkinci özellik, diğer aktivitelerin sonunda arta kalan zamandan söz ediliyor olmasıdır. Son özellik ise karar ve seçim fırsatlarının varlığıdır. Ġkinci kategoride “aktivite olarak boş

zaman” tanımlaması bulunmaktadır. Bu tanımlamanın iki özelliği olup bunlardan ilki

zorunlu ihtiyaçların gerek olmadığı yoğun yahut pasif aktivite türleri olarak açıklanmıĢtır. Kategorinin ikinci özelliği içerisinde dört düzey barındırmaktadır. Bu düzeyler, pasif, aktif, duygusal ve yaratıcı ilgilenimlerdir. Üçüncü kategori “ruh hali

olarak boş zaman”dır. Bu kategorinin tanımında da üç ana özellik vardır. Bunlar,

sakin düĢünceye dalma durumu, rahatlatıcı düĢünceyi ortaya çıkaran ruh hali ve zorunluluktan sıyrılarak ulaĢılan ruh halidir (Horner ve Swarbrooke, 2005: 14; Argan, 2007: 14).

Honer ve Swarbrooke’un yaptığı kategorizasyonda dördüncü ve son baĢlık “bütünsel yayılımcı kavram olarak boş zaman”dır. Bu baĢlığa göre serbest zaman, bütünsel anlamda dinlenme, kiĢisel geliĢim ve eğlenme ile alakalıdır. Bunun yanısıra kültür ile bağı bulunan ruhsal bir yanı bulunmaktadır (Horner ve Swarbrooke, 2005: 14; Argan, 2007: 14-15).

Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği, Torkildsen ve Honer/Swarbrooke tarafından yapılan tanımlamalardan hareketle serbest zamanın özellikleri Ģu Ģekilde sıralanabilir (Horner ve Swarbrooke, 2005: 22; Torkildsen, 1999: 73; YetiĢ, 2008: 10):

Serbest zaman sorumluluk taşıyan bir görevdir,

İş hayatının sebep olduğu fiziksel yorgunluk ve stresi azaltarak dinlendirir,

Bireyi rutinden yani sıradanlıktan kurtarır; eğlendirme ve deşarj işlevi vardır,