Serbest Haç Planı

Bizans dini mimarisinin ilk dönemlerinden beri fazlaca kullanılan plan türlerinden bir diğeri de serbest haç planda yapılan kiliselerden oluşmaktadır. Bu planda yapılan kiliseler, genel itibari ile kare ya da kareye yakın dikdörtgen planlı naos bölümünden meydana gelmektedir. Orta bölümü dik eksenlerdeki haç kollarından oluşan bu planın çeşitleri ile kökeni hakkında farklı düşünceler ortaya çıkmaktadır. Bu plan tipinin kökeni ile ilgili araştırma yapan J. Strzygowski, W. Ramsay ve G. Bell, J. G. Davies araştırmacılar, kökenini İskendireye’deki katakomplara ve Helenistik doğuda Sidon, Palmyra’da haç planlı mezar odalarına bakmaktadırlar.

Serbest haç planının mezar odalarında aranmasının birçok anlamı vardır. Bu konuda çalışma yapan araştırmacılar, Hristiyanlık dininde insan vücudunun yeniden canlanacağı ve bu günde Kutsal Haç’ın insanları kötülüklerden muhafaza edeceği inancının etkili olduğunun üstünde durmaktadır (Pekak, 2008: 86).

Hristiyanlığın simgesi haline gelmiş olan haç, Hz. İsa’nın çarmıha gerilmesinden sonra dini ritüellerden, gündelik yaşama kadar her alana girmiş ve Dünya’da şeytana karşı önemli silah olarak ön görülmüştür. 28 Ekim 312 yılında Roma İmparatoru Konstantin’in Maxentus ile Milyian Köprüsü yakınlarında yaptığı savaşta, gökyüzünde ışıklı bir haç görmesi ve peşinden savaşı kazanması haçın önemini daha fazla arttırmıştır. İlk zamanlarda koruma ve kutsama özelliği ile ilişkilendirilerek mezar yapılarında tercih edilmiş haç planı, 4. yüzyılla birlikte martir

mezarları başta olmak üzere dini yapılarda da kullanılmaya başlanılmıştır (Mimiroğlu, 2015: 286).

Serbest haç planının martir yapılarında kullanıldığını gösteren bir diğer belge ise Nyssa’lı Aziz Gregorios’un İkonion Piskoposu Amphilokhios’a yazdığı mektuptur. Bu mektup ile birlikte yapılacak olan martir yapısının, sekizgen ve haç planının bileşiminden olacağı bildirilmektedir. Suriye’de Qal’at Saman’da sütun Azizi olan Simeon’un devasa Martyrium’u, Meletius tarafından M.S. 381 yılında Antakya-Kausiye’de Babylas Martyrium’u serbest haç planlı olarak inşa edilen önemli örnekler arasındadır (Mimiroğlu, 2015: 287).

Bizans mimarisinde serbest haç planlı olarak yapılan ilk yapı, İstanbul’da bulunan Havariler Kilisesi olarak kabul görmüştür. Havarilere ait olan kutsal emanetlerin saklanması için inşa ettirilen Havariler Kilisesi’ne bitişik şekilde yapılan mezar yapısına, İmporator Konstantin gömülmüştür. Havariler Kilisesi, daha sonraki yapılarda mezar, anı-mezar ve martir mezarı için önemli örnek teşkil etmiştir ( Evcim, 2015: 113). “T” şeklinde olan serbest haç planında naos bölümü, kuzey-güney ve batı haç kollarından meydana gelmektedir. Naos bölümünün doğu haç kolunda apsis bölümü yer almaktadır.

Tez kapsamı içerisinde incelenen yirmi sekiz yapıdan, yedi kilisenin serbest haç planında inşa edildiği tespit edilmiştir. Bunlar; Azize Nino Kilisesi (Kat. No: 11, Şek.18), Kanlıbağ Mevki 1 Nolu Kilise (Kat. No: 12, Şek.19), Kanlıbağ Mevki 2 Nolu Kilise (Kat. No: 13, Şek.20), Meskendir Vadisi Meskendir Kilisesi (Kat. No: 14, Şek.21), Cambazlı Kilisesi (Kat. No: 15, Şek.24), Balkan Deresi 1 Nolu Kilise (Kat. No: 16, Şek.25), Balkan Deresi 2 Nolu Kilise’dir (Kat. No: 17, Şek.26).

Bu plan dâhilinde yapılan kiliselerin naos bölümü, dikdörtgen planlı kuzey, güney, batı haç kollarından ve bu haç kollarının kesiştiği orta bölümden meydana geldiği görülmüştür. Üst örtüsünün kubbe olduğu ve kubbe geçişlerinin pandantif ile sağlandığı belgelenerek kayıt altına alınmıştır.

Serbest haç planda inşa edilen bu kiliselerden Azize Nino Kilisesi ile Cambazlı Kilisesi’nin girişinin güney cepheden sağlandığı tespit edilirken, diğer kiliseler de ise girişin batı cepheden olduğu yapılan çalışmalar ile kanıtlanmıştır.

Balkan Deresi 2 Nolu Kilise kubbesinin, bindirmeli pervaz şeklinde tasarlandığı belgelenmiştir (Fot. 291-292).

Sebest haç planlı yapılan kiliselerden; Azize Nino Kilisesi, Kanlıbağ Mevki 1 Nolu Kilise ve Kanlıbağ Mevki 2 Nolu Kilise’nin tek apsisli olduğu tespit edilmiştir. Bu kiliselerden Kanlıbağ Mevki 2 Nolu Kilise ile Balkan Deresi 1 Nolu Kilise’nin apsis bölümü günümüze ulaşamamıştır.

Cambazlı Kilisesi, Balkan Deresi 2 Nolu Kilise ve Meskendir Vadisi Meskendir Kilisesi’nin üç apsisli olduğu tespit edilmiştir. Bu kiliselerden Balkan Deresi 2 Nolu Kilisesi’nde yan apsisler niş şeklinde görülürken, diğer iki kilisede yan apsisler küçük apsis formunda tasarlanmıştır (Fot.248-224). Meskendir Vadisi Meskendir Kilisesi’nin her iki yan apsisin içerisinde duvara bitişik sunak masası yer alırken, Cambazlı Kilisesi’nin ise güney yan apsisinde sunak masasına rastlanılmıştır.

Meskendir Vadisi Meskendir Kilisesi, Balkan Deresi 1 Nolu Kilise ve Cambazlı Kilisesi’nde narteks bölümünün görüldüğü sonucuna ulaşılmıştır. Meskendir Vadisi Meskendir Kilisesi’ndeki narteks bölümü günümüze ulaşamamış olup Balkan Deresi 1 Nolu Kilise ile Cambazlı Kilisesi’nde yer alan narteks bölümü günümüze ulaşmıştır. Cambazlı Kilisesi’nin narteks bölümü kuzey-güney doğrultusunda iken (Fot. 242), Balkan Deresi 1 Nolu Kilise’de ise narteks bölümü doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı yapıldığı tespit edilmiştir (Fot. 270).

Meskendir Vadisi Meskendir Kilisesi ile Balkan Deresi 2 Nolu Kilisesi’nde apsis ile bemayı birbirinden ayıran templon duvarının olduğu belgelenmiştir (Fot. 225,294). Diğer kiliselerde bu tarz bir özelliğe rastlanılmamıştır. Meskendir Vadisi Meskendir Kilisesi’nin apsis içerisinde kaya oymadan yapılmış despot koltuğunun olduğu belgelenerek kayıt altına alınmıştır (Fot. 227). Azize Nino Kilisesi’nin apsis iç yüzeyinde daha sonraki dönemlerde moloz taş ile yapılmış bir duvar ve bu duvarın önünde de şırahane olarak kullanıldığı tahmin edilen birim mevcuttur. (Fot. 189).

Anadolu Bizans Mimarisin’de de çok yoğun örnekleri görülen serbest haç planlı yapılara, Kapadokya bölgesindeki Açık Saray 2 Nolu Kilise, Envidit H. Trias Kilisesi, Avcılar Orta Mahalle Kilisesi, Güzelöz Haç Kilise, Ihlara Ağaçaltı (H.

Daniel) Kilisesi, Ihlara Sümbüllü Kilise, Frigya bölgesinde yer alan Kütahya Sökmen Vadisi Şapeli, Kütahya İnli Köyü Alt Kilise, Afyon Karanlık İn Kilisesi, Eskişehir Eymir Çiflik Kilisesi örnek olarak verilebilir.